الكتاب: مجمع المسائل (فارسي)
المؤلف: السيد الگلپايگاني
الجزء: ١
الوفاة: ١٤١٤
المجموعة: فقه الشيعة ( فتاوى المراجع )
تحقيق:
الطبعة: الرابعة
سنة الطبع: ذي القعدة ١٤١٣ - ١٣٧٢ ش
المطبعة: أمير
الناشر: دار القرآن الكريم - قم المشرفة - ايران
ردمك:
ملاحظات:

جلد اول
مجمع المسائل
فقيه اهل بيت عصمت حضرت آية الله العظمى
آقاى حاج سيد محمد رضا گلپايگانى مد ظله العالى
1

مشتمل بر 2132 سؤال و جواب
ناشر: دار القرآن الكريم - قم، ايران
2

مقدمه
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين و صلى الله على محمد وآله الطاهرين.
علم فقه يكى از مقدس ترين علوم ارزنده اسلامى است كه نمايشگر ديد وسيع
و همه جانبه اسلام مىباشد و آدمى را به احكام الهى واصول عالى زندگى آشنا
مىسازد.
فقه، عهده دار بيان روش اصيل بندگى خداوند و كيفيت صحيح و انسانى
روابط جامعه و متكفل نشان دادن عالى ترين نظامات حياتى است.
فقه ناظر نواحى مختلف زندگى انسان است و از اينرو هر چه با زندگى
انسان تماس و سر و كار دارد مورد حكمى از احكام فقهى است و هيچ يك از
زندگى فردى واجتماعى، بى نياز از فقه نيست وبشر در هر حالى نياز كامل به فقه
يعنى علم به احكام دارد.
دورانهاى كودكى و جوانى و پيرى و حالات مختلف آدمى از خواب و
بيدارى و سيرى و گرسنگى و فقر و غناى او هر يك مورد حكم بلكه احكامى از فقه
است.
كارها و كسبها، صنايع و اكتشافات، تجارت و زراعت و بهداشت و پژوهش
علوم و دانشها، نظامات حكمرانى و سياست و اداره مملكت و فرهنگ و اقتصاد،
همگى بستگى با علم فقه دارد و خلاصه فقه، مساوى با نظام بهزيستى كامل است
و به همين دليل از جمله علومى است كه داراى اهميت فوق العاده‌اى است.
3

علم فقه در عصر " پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله و أئمة أهل البيت
عليهم السلام " پژوهندگان زياد و رونقى چشم گير داشته و مورد توجه پيروان دين بوده
بويژه در زمان امام باقر و امام صادق عليهما السلام كه به حد اعلاى اوج خود رسيده و
دانشمندان بسيارى در مسائل مختلف دينى و فروع احكام در محضر آن دو پيشواى
بزرگ شيعه پرورش يافتند.
مسائل و احكام اسلامى در آن عصر نورانى علمى چنان تحليل و بررسى
مىشد كه زرارة بن اعين مدت چهل سال مسائل حج را از امام صادق عليه السلام
مىآموخت و باز هم زمينه بحث باقى بود چنانچه او خود مىگويد: (قلت لأبي عبد الله
عليه السلام جعلنى الله فداك أسألك عن الحج منذ أربعين عاما فتفتيني فقال: يا زرارة
بيت حج إليه قبل آدم، بألفي عام تريد أن تفتي مسائله في أربعين عاما) (1).
مىگويد به امام صادق (ع) عرض كردم خداوند مرا فداى تو گرداند از چهل
سال پيش تاكنون راجع به مسائل حج از شما مىپرسم و شما همواره جواب
مىدهيد!! فرمود: اى زراره كانون مقدسى كه دو هزار سال پيش از آدم،
مورد توجه و زيارتگاه بوده تو مىخواهى مسائل آن در ظرف چهل سال بيان شود؟.
ائمه طاهرين مخصوصا اين دو بزرگوار، با مساعدت شرائط، مردم را با بيانات
گوناگون و روشهاى مختلف، ترغيب و تشويق مىكردند تا فقه اسلامى را بياموزند.
يونس بن يعقوب مىگويد: پدرم گفت به امام صادق عليه السلام عرض كردم
(أن لي أبنا قد أحب أن يسألك عن حلال و حرام ولا يسألك عما يعنيه قال فقال لي
وهل يسأل الناس عن شيء أفضل من الحلال والحرام) (2)
براى من فرزندى است كه جدا دوست مىدارد مسائل حلال و حرام را از شما
پرسش كند و ليكن از مطالبى كه به دردش مىخورد پرسش نمىكند حضرت صادق
عليه السلام فرمود: آيا مردم از مطلبى پرسش مىكنند كه از حلال و حرام بهتر و بالاتر
باشد؟.
و گاهى حتى از راه تهديد، آنان را به فرا گرفتن احكام و مسائل دينى وادار
مىنمودند.
چنانچه امام باقر عليه السلام فرمود: (لو أتيت بشاب من الشيعة لا يتفقه في

(1) وسائل الشيعه ج 8 ص 7. (2) محاسن برقى ج 1 ص 229، چاپ 1370 قمرى.
4

الدين لأوجعته) (1).
اگر جوانى از شيعه به نزد من آورده شود كه در صدد فهم و فرا گرفتن احكام
دين خود نباشد او را (تنبيه) دردناك مىكردم.
و امام صادق عليه السلام مىفرمود: (لوددت ان اصحابي ضربت رؤسهم
بالسياط حتى يتفقهوا) (2)
راستى دوست مىدارم كه با تازيانه بر سر اصحابم زده شود تا احكام دين
خود را فرا بگيرند و بفهمند.
و از اينرو (بنقل محقق بزرگ مرحوم آقاى نائينى) شيخ انصارى اعلى الله
مقامه در رساله عمليه خود حكم فرموده به فسق كسى كه تعلم مسائل مورد ابتلاء را
ترك كند و در صدد ياد گرفتن آنها نباشد (3).
در اعصار ائمه طاهرين عليهم السلام عهده دار بيان احكام الهى، خود امامان بودند
و نيز اين موضوع به عهده اصحاب و شاگردان مخصوصى هم گذاشته مىشد مردان
فاضل و مايه دار و با فضليتى مانند زراره و محمد بن مسلم و ابو بصير و ابان بن تغلب،
مسائل حلال و حرام و احكام دين را در اختيار مردم مىگذاشتند و خود ائمه، مردم را
به آنان ارجاع مىدادند.
چنانچه شعيب عقرقوفى مىگويد به امام صادق عليه السلام عرض كردم: (ربما
أحتجنا أن نسأل عن الشيء فمن نسأل؟ قال: عليك بالأسدي، يعنى أبا بصير) (4).
چه بسا نياز پيدا مىكنيم كه در موردى پرسش كنيم حال از چه كسى
بپرسيم؟ فرمود: بر تو باد به اسدى يعنى ابو بصير (4).
و نيز عبد الله بن ابى يعفور مىگويد: (قلت لأبي عبد الله عليه السلام: إنه ليس
كل ساعة القاك ولا يمكن القدوم ويجيء الرجل من اصحابنا فيسألني وليس عندي
كل ما يسألني عنه فقال: ما يمنعك من محمد بن مسلم الثقفي فإنه سمع من أبي وكان
عنده وجيها) (5).

(1) مدرك سابق ص 228 و سفينة البحار ماده شبب.
(2) اصول كافى ج 1 ص 31 طبع جديد.
(3) اجود التقريرات باب مقدمه واجب ص 158.
(4) وسائل الشيعه باب 11 از صفات قاضى ح 15. (5) وسائل الشيعة باب 11 از صفات قاضى ح 23.
5

به امام صادق عرض كردم هر زمان براى من ممكن نيست شما را ببينم و از
طرفى چه بسا شخصى از شيعيان مىآيد و مطالبى را از من مىپرسد و من پاسخ همه
مسائل او را نمىدانم (وظيفه من چيست؟) فرمود چرا مراجعه بمحمد بن مسلم
نمىكنى؟ هر چه ندانستى از او بپرس كه او از پدرم (امام باقر عليه السلام) مسائل را
فرا گرفته و در نزد آن حضرت آبرومند و محترم بود.
نيز على بن مسيب همدانى مىگويد: به حضرت رضا عليه السلام عرض
كردم: (شقتي بعيدة ولست أصل اليك في كل وقت فعمن آخذ معالم ديني؟ قال من
زكريا ابن آدم القمي المأمون على الدين والدنيا قال علي بن المسيب: فلما انصرفت
قدمنا على زكريا أبن آدم فسألته عما احتجت إليه) (1).
من در ناحيه‌اى دور دست به سر مىبرم و در هر زمانى دسترسى به شما ندارم
پس از چه كسى برنامه‌هاى دينيم را فرا بگيرم؟ فرمود: از زكريا بن آدم قمى كه محل
اعتماد بر امر دين و دنيا است، (در اينجا به زكريا بن آدم ارجاع مىدهند و اين گونه او
را تقدير مىفرمايند، و از اينرو در پايان روايت دارد كه) على بن مسيب گفته
هنگامى كه به شهر خود باز گشتم هر مطلبى را كه مورد نياز بود از زكريا ابن آدم
پرسش مىكردم.
و هم چنين عبد العزيز بن المهتدى مىگويد: (سألت الرضا عليه السلام فقلت
انى لا ألقاك في كل وقت فعمن آخذ معالم ديني؟ فقال: خذ عن يونس بن
عبد الرحمن) (2).
از امام هشتم پرسيدم: در هر زمانى ملاقات با شما برايم ميسر نيست پس
معالم دينم را از چه كسى فرا بگيرم؟ فرمود: از يونس بن عبد الرحمن.
و گاهى بعضى از اصحاب خود را رسما امر مىكردند كه براى مردم فتوى
بدهند چنانچه امام باقر عليه السلام به ابان فرمود: (أجلس في مسجد المدينه وافت
الناس فأني أحب أن يرى في شيعتي مثلك) (3).
در مسجد مدينه بنشين و فتوى بده زيرا دوست دارم كه همانند تو در شيعيانم
ديده شود.

(1) وسائل الشيعه باب 11 از ابواب صفات قاضى ح 27.
(2) وسائل الشيعه باب مزبور ح 34.
(3) بهجة الآمال ص 485، رجال ما مقانى باب همزه ص 4، معجم رجال الحديث ج 1 ص 23، ثقات الرواة ج 1 ص 11.
6

اعصار امامان كم كم گذشت و دوران غيبت ولى امر (ع) فرا رسيد و بيان
حلال و حرام و روشنگرى برنامه‌هاى زندگى جامعه، يكسره واگذار به علماء گرديد و
موضوع فتوى و نيز موضوع تقليد به صورت خاصى رواج كلى گرفت كتابها در فقه شيعه
تأليف شد كتابهاى ارزشمندى در فقه، با استدلالات محكم و ادله و براهين قوى
نوشته شد كتابهائى جامع همه ابواب فقهى و كتابهائى حاوى قسمتى از ابواب فقهى
و كتابهائى مخصوص يك مسأله فقهى مانند نماز در لباس مشكوك و يا مسأله قبله و
يا مسأله نماز جمعه و يا نماز مسافر تأليف نمودند كتب فقهى در متفردات اماميه
مانند انتصار سيد مرتضى و در مسائلى كه بين فقهاء شيعه مورد اختلاف است مانند
مختلف علامه نوشته شد.
در فروعى كه دليل خاص دارد كتبى خاص و در فروعى كه نص مخصوص
ندارد كتبى جدا نوشتند كه كتاب نهايه شيخ طوسى از قبيل اول و كتاب مبسوط
ايشان از قبيل دوم است، كتابها در نقل اقوال فقهاء تأليف شد كه مفتاح الكرامه در
اين اواخر از آن نمونه است. كتابهائى مختصر و كتابهائى مفصل تأليف گرديد حتى
گاهى يك فقيه كتابهاى متنوع دارد از جمله آنها علامه حلى است كه يك كتابش
تبصره است كه از متون فقهى مختصر بشمار مىرود. و كتاب ديگر او تذكره است كه
مفصل و مستوفى است خلاصه آن كه با تمام قوا براى پيشروى فقه كوشيدند و تر و
خشكى را مجهول و مبهم نگذاشتند كار را بر مردم آسان ساختند آنان را از تحير
نجات داده، و ايتام آل محمد صلى الله عليه وآله و سلم را كفالت فرمودند، و از اينرو در خور هر گونه
تعظيم و ستايشند بطورى كه علامه حلى نابغه بزرگ و وزنه عظيم علمى شيعه بر آنان
سلام و درود فرستاده، در آغاز " كتاب تذكره " مىفرمايد: (اما بعد فإن الفقهاء
عليهم السلام هم عمدة الدين ونقلة شرع رسول رب العالمين وحفظة فتاوى الأئمة
المعصومين صلوات الله وسلامه عليهم أجمعين..).
يعنى فقهاء (عليهم السلام) ستونهاى دين و ناقلان شرع پيامبر و نگاهبانان
فتاوى امامان معصوم صلوات الله عليهم اجمعين مىباشند.
خوشبختانه شيعه، در پرتو الهام از مكتب اهل بيت در همه اعصار، اهميت
خاصى براى احكام شرعى و فرا گرفتن و آموختن آن قائل بوده، و چون كاملا مسلم
بوده كه فقها ابواب احكام خدايند از اينرو همواره براى استفاده احكام الهى و
برنامه‌هاى زندگى، مراجعه به آنان كرده و مىكنند و يا از رساله‌هاى آنان بهره‌مند
مىگردند، و گاهى آن قدر در مورد احكام الهى سؤال و پرسش از عالمى بزرگ و
7

فقيهى نامدار شده كه خود تشكيل يك كتاب مستقل و بزرگ داده و رساله‌هائى كه
به صورت سؤال و جواب در دسترس است غالبا از همين گونه پرسشها صورت گرفته كه
در خلال دورانى از فقيهى مورد توجه در هر عصرى شده و بعدها در دسترس عموم قرار
گرفته است و لذا قسمتى از رساله‌ها و كتب فقهى مختلفى كه داريم به صورت
سؤال و جواب است هر چند كه گاهى طرح اين پرسشها و پاسخ ها از طرف مؤلف و
بعنوان روش آسان براى ياد گرفتن به كار رفته و مسبوق به سؤالى از كسى و جائى
نيست كه مىتوان از اين نمونه كتابها، كتاب (جواهر الفقه) قاضى ابن براج را نام برد
و ليكن نوع سؤالها همان مطالبى است كه از بلاد و نواحى از فقها پرسش شده است و
در فهرست كتابهاى علماء بزرگ سابق مانند شيخ مفيد و سيد مرتضى و شيخ طوسى
و شيخ صدوق اين نوع كتابها زياد است و مسائل طرابلسيه و مسائل رسيه سيد مرتضى
از اين قبيل است. و از جمله كتابهاى صدوق كتاب جوابات مسائل وارده از واسط و
جوابات مسائل وارده از قزوين و جوابات مسائل وارده از مصر و جوابات مسائل وارده
از بصره و جوابات مسائل وارده از كوفه را نام برده‌اند (1).
بارى تعداد عمده‌اى از بزرگان، كتابهاى سؤال و جواب داشته‌اند و از جمله
در اين اعصار اخيره، مرحوم ميرزاى قمى " كتاب جامع الشتات " نوشته كه
مجموعه‌اى بزرگ و ارزشمند است و آن مرد بزرگ مسائل زياد و مطالب متنوعى را
كه از ايشان پرسش شده جواب داده‌اند.
چنانچه مرحوم سيد محمد باقر رشتى نيز رساله بزرگى بنام سؤال و جواب
دارد.
نيز مرحوم آقا محمد على كرمانشاهى كتاب سؤال و جوابى دارد كه بنام
" مقامع الفضل " نامگذارى فرموده است.
و شيخ اعظم شيخ مرتضى انصارى نيز رساله سؤال و جوابى داشته‌اند.
و همچنين مرحوم حاج ملا محمد اشرفى رساله سؤال و جواب بسيار مفصلى
دارد. و آن را " شعائر الاسلام " ناميده است.
چنان كه فقيه معروف مرحوم آقاى سيد محمد كاظم طباطبائى يزدى رساله
سؤال و جوابى به عربى بنام " السؤال والجواب " نوشته‌اند و در پشت آن نوشته شده
(السؤال والجواب وهو مجموع نبذة مما صدر من قلم دعامة الدين... السيد

(1) معجم رجا
ل الحديث ج 16 ص 36.
8

محمد كاظم الطباطبائى في جواب الأسئلة الواردة إليه من الأقطار)، يعنى اين كتاب،
قسمتى از نوشته‌هاى آن پايگاه ديانت است در پاسخ سؤالاتى كه از نواحى مختلف
جهان از ايشان شده است.
و از جمله عالم ربانى مرحوم شيخ زين العابدين مازندرانى كتاب سؤال و
جوابى دارند بنام " ذخيرة المعاد " و معروف به سؤال و جواب كه بگفته صاحب
احسن الوديعه كتاب سؤال و جواب مرحوم شيخ زين العابدين شاهد عادلى بر تبحر
كامل آن مرحوم در فقه اهل بيت عليهم السلام است (1).
و نيز محقق مجاهد مرحوم آقاى ميرزا محمد تقى شيرازى (ميرزاى)
رساله سؤال و جوابى دارند كه محشى به حاشيه مؤسس حوزه علميه قم مرحوم آقاى
حاج شيخ عبد الكريم حائرى قدس سره و نيز حاشيه عالم بزرگ مرحوم آقا نور الدين
اراكى است.
و همچنين مصلح بزرگ مرحوم آقاى كاشف الغطاء اعلى الله مقامه در ميان
كتب بسيارى كه نوشته‌اند دو اثر دارند يكى بنام الفردوس الاعلى و ديگرى بنام جنة
المأوى كه به همين سبك تأليف شده.
بارى: از جمله كتابها كه به سبك سؤال و جواب تأليف شده كتابى است
كه در دست شما خواننده عزيز است و خود مجموعه‌اى بسيار نفيس و گرانبها و
حاوى فروع بسيار و نكات فقهى زيادى است.
و محتواى آن استفتائات گوناگونى است كه از داخل و خارج كشور از
شهرها و قرى و قصبات از پيشگاه مبارك مرجع بزرگوار و عاليقدر شيعه " حضرت
آية الله العظمى آقاى حاج سيد محمد رضا گلپايگانى مد ظله العالى " شده و آن مرجع
عظيم اسلامى جواب فرموده‌اند.
سؤالات مذكور پس از جواب و قبل از ارسال به سوى سؤال كنندگان در
بيت مرجعيت واگذار به مسئول استفتائات شده و در دفتر مخصوص استفتائات به
ضميمه جواب وارد كرده‌اند و بعدها به خواهش گروهى از فضلا و مقلدين معظم له
در معرض چاپ قرار گرفته و از اينرو بعضى از فضلاء محترم از تلامذه و شاگردان آن
زعيم عاليقدر كه با مبانى فقهى و آراء و فتاوى مباركشان آشنائى كامل
داشته‌اند (2)، آن استفتائات را مرتب نموده و هر يك را در باب ويژه و مناسب قرار
.

(1) احسن الوديعه ج 1 ص 118. (2) حضرت حجة الاسلام جناب
آقاى " ثابتى همدانى " و حضرت حجة الاسلام جناب
آقاى " نيرى همدانى " دامت افاضاتهما
9

داده مكررات از سؤالها را اسقاط نموده‌اند و اينك قسمتى از آنها در دسترس قرار
مىگيرد و پس از مطالعه مىبيند فروع گوناگونى در اين كتاب است كه چه بسا در
ديگر رساله ها و كتب فقهى نيست.
ليكن در اينجا اذهان خوانندگان را به نكاتى چند توجه مىدهيم:
1 - چون كتاب حاضر استفتائات مختلف از اشخاص مختلف است گاهى
پرسش كننده عالمى برجسته و فاضل بوده و ديگر گاه محصل و طلبه‌اى مشتغل و
زمانى دانشجو و دانش‌آموز و گاهى كاسب و بازارى و كشاورز، گاهى از شهرها و
زمانى از روستاها لذا سؤالها از نظر علمى يك نواخت نيست و قهرا جوابها هم
بمناسبت استفتائات، در يك سطح و يك افق نمىباشد و خلاصه گاهى سؤالات
علمى و فنى شده جواب هم قهرا علمى است و حتى احيانا سؤال به زبان عربى
بوده و جواب هم به عربى داده شده است.
2 - گاهى عبارات غير مأنوس و الفاظ و مطالب، مكرر و حتى اصطلاحات
محلى در پرسشها به چشم مىخورد معلوم باشد كه اين منتسب به عدم توجه ناظرين و
مباشرين نبوده بلكه اتفاقا كوشش شده كه عبارات و الفاظ و مطالب، تنقيح و تهذيب
گردد ليكن چون گاهى، دست بردن در الفاظ و تصرف در مطالب موجب اخلال به
مطلب و بهم خوردگى مقصد پرسش كننده مىشده بدين جهت از تصرف زياد خوددارى
شده است.
3 - گاهى استفتائى شبيه به استفتاء ديگر و يا عين آنست (و همچنين در
ناحيه جواب) و مع ذلك هر دو استفتاء ذكر شده در اينجا بايد توجه داشت كه
هر چند ظاهر ابتدائى هر دو يكى است و ليكن با دقت كه مىنگريم در هر يك از
دو سؤال، نكته‌اى اضافه است كه در ديگرى نيست و نيز هر يك از دو جواب
مشتمل بر مطالبى است كه در ديگرى نيست علاوه بر اين كه بسيارى از اين سؤالها
نمونه ها و مصاديق است و در نظر بسيارى از مردم اختلاف در مصاديق موجب تو هم
اختلاف حكم مىباشد از اينرو هر يك جداگانه ذكر شده است.
4 - علاوه بر مسائلى كه قبلا تنظيم شده بوده اخيرا مسائلى زياد از
دفترهاى مختلف استفتائات بوسيله اينجانب، استخراج شده و در ابواب مناسب خود
ادغام و درج گرديده است.
5 - قسمتى از اين مسائل است كه ممكن است به نظر سطحى و بينش
ابتدائى بعضى متناسب با عنوان باب نباشد ولى با كمى تأمل و يا مختصر آشنائى با
10

كتب فقهى استدلالى، از قبيل تذكره و تحرير و دروس و مسالك و روضه و رياض
و كشف اللثام و مخصوصا حدائق و جواهر و امثال اينها، تناسب ذكر آن گونه
مسائل، آشكار مىشود. مثلا در مسائل طهارت از مرتد و مشرك و گاهى از فرق
مختلف و از ملل و نحل و آراء و افكار اقوامى بحث شده ممكن است خواننده نا آشنا
بگويد اين مسائل چه مناسبتى با باب طهارت دارد، ولى هنگامى كه مثلا طهارت
جواهر يا حدائق و يا طهارت مرحوم شيخ مرتضى انصارى و يا طهارت مرحوم حاج آقا
رضا همدانى را ببيند كه بحثهاى مفصل از غلاة و مفوضه و مجبره و فرق مختلف
مخالفين نموده‌اند توجه مىكند كه ذكر اين گونه مسائل، به مناسبت اين است كه
كافر، يكى از نجاسات و ايمان مطهر او است و اين كه فلان قسم خاص از اعتقاد،
كفر آور و فلان اعتقاد، منافى با ايمان نيست.
6 - قبلا در نظر بود كه مسائل اعتقادى را هر كدام در ابواب مناسب همين
مجلدات كه مربوط به فروع احكام است قرار دهيم و چنان كه ياد آور شديم بعضى از
آن مسائل را هم احيانا در ضمن مباحث اوليه كتاب آورديم ولى با تتبع وسيعى كه
در دفاتر استفتائات كرديم متوجه شديم كه سؤالات مربوط به عقائد، خود بخش مهم
و چشم گيرى است از اينرو به نظر آمد كه آن قسمت مسائل را به صورت كتابى مستقل
قرار دهيم اميد است كه خداوند متعال توفيق ترتيب و تنظيم آن را مرحمت فرمايد.
7 - در جواب بعضى از اين پرسشها آثار انزجار و نفرت مرجع بزرگوار
" حضرت آية الله العظمى آقاى گلپايگانى مد ظله العالى " از اعمال و برنامه‌هاى
دولت، مشاهده مىشود اينك خوانندگان را توجه مىدهيم به اين كه مسائل مزبور، مانند
اكثر قريب به اتفاق مسائل ديگر كتاب، مربوط به دوران سياه و فصل شوم رژيم
طاغوتى و نظام ننگين و ضد خدائى واژگون شده است.
8 - با اين كه قاعدة مىبايست در ذيل هر يك از عناوين كلى، تيترهاى
جزئى بيشترى قرار داده مىشد تا هم پيدا كردن مسائل مورد نياز، آسان تر گرديده و هم
بر طبق غالب كتابها و رساله‌ها مشى مىكرديم ولى ملاحظه مىفرمائيد كه مسائل
مختلفى تحت يك عنوان كلى قرار گرفته و عناوين جزئى يا نيست و يا كم است
مثلا در باب طهارت قاعدة مىبايست هر يك از بحثهاى آب ها و تخلى و نجاسات و
مطهرات و كيفيت تطهير، جدا جدا عنوان شود ولى اين چنين نشده و همه اين
مسائل، در تحت عنوان كلى طهارت ذكر شده، و يا در باب اموات، قاعدة مىبايست
هر يك از مسائل مربوط به غسل ميت و مسائل مربوط به كفن و دفن و مسائل مربوط
11

به ما بعد دفن، ممتاز از هم ذكر شود ولى همه اين مسائل را در تحت عنوان جامع
احكام اموات، ياد آور شديم اكنون بايد توجه داشت كه اين مطلب، مولود علل و
عوامل مختلفى است و يكى از آن علل اين است كه همه اين مسائل از آغاز امر، در
دسترس نبود بلكه چنانچه قبلا اشاره كرديم بعضى از دفاتر استفتائات، در اثناء و
امتداد اشتغال به طبع كتاب به تناوب بدست آمده و بلكه احيانا بعضى از مسائل، در
همين دوران، استفتاء شده بود كه چون با عنوان جامع بحث، مناسب بود درج شد
هر چند اگر زودتر بدست مىآمد كنار مسأله ديگرى كه مناسب تر از موضع فعلى آن
بود قرار مىگرفت و چه بسا كه يك عنوان فرعى مخصوصى هم، اختصاص به چند مسأله مناسب داده مىشد بنا بر اين مطلب مورد تذكر، زائيده مسامحه كارى و
سهل انگارى نبوده بلكه اين يك جريان طبيعى و عادى بوده كه هم مانع به كار رفتن
تيترهاى فرعى شده و هم موجب شده كه چند مسأله مناسب هم، پراكنده و جداى از
هم ذكر شود.
در خاتمه از خداى تعالى خواهانم كه همگى ما و شما را در راه كسب
فضائل و به كار بستن احكام و مقررات دينى موفق بدارد.
(على كريمى جهرمى)
12

مقدمه طبع دوم
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله رب العالمين و صلى الله على محمد وآله الطاهرين ولعنة الله على
أعدائهم أجمعين الى يوم الدين.
نظر به اين كه علم فقه متكفل بيان احكام عمل مكلفين است و عمل هر
مكلفى به تناسب زمان و مكان و شغل و سن و غنى و فقر و صحت و مرض و سفر
و حضر و علم و جهل و عجز و قدرت و... و همچنين كارهاى فردى و يا روابط
اجتماعى داراى حكم خاصى است و در دوران زندگى خود قهرا با حوادث
گوناگون بسيار و احيانا مستحدث مواجه مىشود و از طرفى خود را مكلف به
اطاعت از اوامر و نواهى الهى مىداند وسعت دامنه مسائل فقهى و مسئوليت
سنگين مكلف، به خوبى آشكار مىگردد چنان كه أمير المؤمنين عليه السلام به
كميل بن زياد كه يكى از خواص اصحاب آن حضرت است فرمود (يا كميل ما من
حركة الا وانت فيها محتاج الى معرفة) اى كميل در هر حركتى نياز به معرفت
دارى (كمترين عملى كه از تو صادر شود محتاج به معرفت دينى و دانستن حكم
خدا در باره آن عمل هستى) پس بايد از ابتداى تكليف تا انتهاى عمر، زندگى
خود را طورى تنظيم كند كه تمامى جزئيات آن و خلاصه، همه اعمال او بر
طبق حكم خدا و بالنتيجه ضامن سعادت وى باشد از اين رو اشخاصى كه خود
قدرت استنباط احكام الهى را از مدارك آن ندارند هر روز با اعمال و حوادثى
13

مواجه مىشوند كه بايد حكم آنها را از اهلش دريافت كنند و آنچه در رساله‌هاى
عمليه به صورت مسأله ذكر شده پاسخگوى همه اين نيازها نيست و لذا مىبينيم با
اين كه روزانه بسيارى از سؤالات جواب داده مىشود هر روز بر تعداد سؤالات
افزوده مىگردد و مخصوصا پس از پيروزى انقلاب اسلامى كه توجه به امور
مذهبى قابل مقايسه با دوران طاغوت نيست، با توجه به آنچه ذكر شد و
درخواست بعض فضلاء و موافقت مرجع بزرگوار شيعه
حضرت آية الله العظمى آقاى گلپايگانى متع الله المسلمين به طول بقائه الشريف
سؤال و جوابهاى بسيارى كه در طول سالها جمع شده بود تنظيم و تبويب گرديد
و به حمد الله توفيق حاصل شد و در سه جلد بنام " مجمع المسائل " انتشار يافت و
كتاب حاضر، جلد اول مجمع المسائل است كه مجددا بطبع رسيده و لازم
مىدانيم توجه همگان را به مزايائى كه در اين طبع وجود دارد جلب نمائيم.
1 - از اولين روزهائى كه مشغول تنظيم مسائل شديم تا امروز
كه چند سال مىگذرد سؤال و جوابهاى ديگرى جمع و آماده
شده كه آنچه مربوط به جلد اول بود در جاى مناسب خود اضافه
گرديد.
2 - كسانى كه سابقه جلد اول را دارند كه در طبع
اول به عللى كه در مقدمه‌اش بدان اشاره گرديده، اكتفا به چند
عنوان كلى مختصر شده ولى اين بار كه فرصت بيشترى داشتيم
سعى شد كه حتى المقدور هر چند مسأله‌اى تحت عنوان خاصى
قرار گيرد تا بدست آوردن مسأله مورد نظر آسانتر باشد و از اين
نظر قابل مقايسه با طبع اول نيست.
3 - سؤال و جوابهاى بسيارى كه جاى ذكر آنها در جلد
دوم و سوم است و در حال حاضر درج آنها در محل مناسب خود
ممكن نبود به جهت اشتمال بر فوائد مهمه‌اى كه داشت در آخر
همين جلد تحت عناوينى ضميمه گرديد.
4 - در آخر مجمع طبع اول قسمتى از مسائل امر به معروف و
نهى از منكر تقريبا تكرارى بود يعنى هم به صورت سؤال و جواب
و هم به صورت مسأله ذكر شده بود كه در طبع حاضر، مكررات
حذف و اين نقيصه بر طرف گرديد.
14

5 - چنان كه قبلا اشاره كرديم چون اين بار فرصت بيشترى
بود و بيشتر دقت و بررسى شد متوجه تعدادى اغلاط املائى و
انشائى شديم كه تصحيح گرديد.
6 - بايد دانست رساله‌هائى كه به صورت سؤال و جواب
نوشته شده يك فرق مهم با رسائل عمليه ديگر دارد و آن اين كه
نوشتن رسائل عمليه به صورت مسأله، تنظيم و تبويب آن در دست
خود فقيه است كه مسائل را تحت عناوين كلى فقهى ذكر
مىكند ولى آنچه به صورت سؤال و جوابهاى استفتائيه جمع آورى
شده اكثرا جزئيات واقع شده و مصاديق است و بسيارى از آنها با
عناوين متعددى تناسب دارد و قهرا جمع چند سؤال تحت يك
عنوان و بلكه حتى انتخاب عنوان، كار مشكلى است، مع ذلك
سعى شده كه گوياترين عنوان انتخاب شود و سؤالات تحت
عنوان مناسبتر قرار گيرد.
اميد است انشاء الله، با توجه به آنچه ذكر شد، طبع حاضر، اكمل و
نفعش بيشتر باشد، از خداوند متعال توفيق عمل و خدمت بيشتر را، براى خود و
همه مسلمين مسئلت مىنمائيم و ما التوفيق الا بالله العلى العظيم والحمد لله اولا
وآخرا.
هشتم ربيع الثانى - 1409 ه‍ - ق
على ثابتى همدانى - على نيرى همدانى
15

بسمه تعالى شأنه
عمل به اين رساله شريفه مجمع المسائل مجزى ومبرئ ذمه است انشاء الله تعالى
محمد رضا گلپايگانى
16

مسائل تقليد
تبعيض در تقليد
س 1 - اگر كسى دسترسى به مجتهدى كه از او تقليد مىكند نداشته باشد
مىتواند مسائلى را كه در رساله عمليه نيست از مجتهد ديگرى كه با آن مجتهد
مساوى در علم است تقليد كند يا نه؟.
ج - اگر در مسائلى كه تاكنون ياد نگرفته از ديگرى تقليد كند رجوع نيست
و تبعيض در تقليد است و با تساوى، جائز است
س 2 - تبعيض در تقليد را در عمل واحد در صورت تصادم جائز مىدانيد يا
نه و در صورت عدم جواز اگر مخالفت يكى از مجتهدين از طريق احتياط باشد چه
صورت دارد؟
ج - تبعيض در تقليد به نحوى كه بقول هر يك عمل باطل باشد جائز نيست و
اگر قول يكى از ايشان بنحو احتياط وجوبى باشد احتياط واجب ترك تبعيض
است.
س 3 - در صورتى كه چند نفر مجتهد كه مساوى مىباشند موجود باشند آيا
جائز است تبعيض در تقليد و در صورت جواز، آيا مطلق است؟ و يا براى كسى كه
اول تكليف او است مىباشد؟
ج - در صورت تساوى تبعيض در تقليد جائز است ولى در مسائلى كه تقليد
يكى از متساويين محقق شده احتياط عدم رجوع است كه در حقيقت، قدر متيقن،
تخيير بدوى است نه استمرارى و فرق ندارد كه اول تكليف، باشد يا نه.
17

رجوع از حى به حى
س 4 - كسى كه از مجتهدى تقليد مىكرده مىتواند بعد از مدتى از مجتهد
ديگرى كه در علم مساوى با آن مجتهد است تقليد كند يا نه؟.
ج - با تساوى در علم و در سائر شرائط، در آن مسائلى كه تقليد كرده،
رجوع، خلاف احتياط است.
س 5 - اگر شخصى اعلم بودن مجتهدى را از راه دو شاهد عادل خبره
بدست آورده به فتواى آن مجتهد عمل نمايد و بعد از چند سال متوجه شود كه آن دو
عادل، خبره نبودند و پيدا كردن دو عادل خبره براى او مشكل باشد آيا مىتواند از
مجتهدى تقليد كند كه گمان به اعلم بودن او دارد و آن چند سال كه از مجتهد
قبلى تقليد كرده اعمالش چه صورت دارد؟.
ج - در فرض سؤال اگر متمكن از فحص است تفحص نمايد تا احراز
اعلميت بكند و با عدم تمكن، مظنه كفايت مىكند و نسبت با عمال گذشته در
صورتى كه عملش مطابق بوده با رأى مجتهدى كه مكلف بوده به تقليد او و در عبادات
هم قصد قربت داشته عملش صحيح و مجزى است.
س 6 - شخصى در ابتداى بلوغ، بدون در نظر گرفتن مبناى شرعى، از زيد
تقليد كرده و پس از مدتى فهميده كه بايد تقليد بر مبناى شرعى باشد لذا با در نظر
گرفتن تساوى بين مراجع عظام، از ديگرى تقليد كرده و پس از مدتى باز براى او
شبهه، ايجاد شده و چونكه در ابتداى بلوغ از زيد تقليد كرده بود و مبناى شرعى،
تساوى بين آنها است باز از زيد تقليد كرده حال دچار اين شبهه شده كه آيا تقليد
زيد درست است چون اول بلوغ از او تقليد كرده يا تقليد آن ديگرى چون تقليد
بر مبناى شرعى، از وى شروع شده است؟
ج - در فرض مرقوم، بنابر احتياط واجب از مجتهد دوم كه طبق موازين
صحيحه، از او تقليد كرده تقليد كند، مگر آن كه مجتهد دوم، تقليد را عبارت از عمل
به فتواى مجتهد بداند كه در اين صورت، در مسائلى كه عمل نكرده با احراز تساوى
هر دو مجتهد، مىتواند از هر كدام بخواهد تقليد نمايد و همچنين اگر مجتهد دوم
18

تقليد را اخذ فتواى مجتهد، براى عمل بداند در مسائلى كه اخذ فتوى از او نكرده
مختار است
س 7 - اگر كسى مدتى از يك مجتهدى تقليد مىكرده ولى حالا رجوع
كرده به مجتهد ديگر، آيا صحيح است يا خير با توجه به اين كه مىگويند دومى اعلم
است؟.
ج - كسى كه دو نفر خبره عادل با علميتش شهادت بدهند اگر معارض با
دو نفر خبره عادل ديگر نباشد محكوم با علميت است و در صورت تعارض، تقليد از
هر يك جائز است.
س 8 - اينجانب دسترسى به مرجع تقليد خود ندارم آيا مىتوانم به مرجع
ديگر رجوع كنم يا خير؟.
ج - در مسائلى كه در رساله مرجع تقليد شما است از ايشان تقليد نمائيد و
در مسائلى كه در رساله نيست، و دسترسى به مرجع خود نداريد، از مرجع ديگر با
رعايت الاعلم فالاعلم تقليد نمائيد.
تقليد ابتدائى از ميت
س 9 - مقلد اطمينان دارد كه مثلا شيخ بهائى و يا شيخ مرتضى انصارى رضوان الله عليهما از مراجع فعلى، اعلم و هم پرهيزكارتر بوده‌اند آيا با اين مقدمه،
اجازه مىفرمائيد كه در بعضى مسائل، بكتب مربوطه ايشان عمل نمايد؟
ج - تقليد ابتدائى از ميت، هر چند اعلم باشد جائز نيست.
س 10 - مقتضى حجية سيرة العقلاء وكونها توجب الرجوع إلى الأعلم إن من
ثبتت له الأعلمية يجب تقليده والرجوع إلى قوله حيا كان أو ميتا قلد من قبله أو لم يقلد
ومقتضى ذلك جواز التقليد الأبتدائي للميت فما هو رأيكم؟
ج - سيرة العقلاء على الرجوع إلى الحي، وإستقرارها على وجوب الرجوع الى
الأعلم الحى - فضلا عن الميت - مطلقا ولو لم يعلم مخالفة غير الأعلم للأعلم محل المنع
فلا سيرة على الرجوع إلى الميت الأعلم مع وجود الحي العالم، ولو تنازلنا عن ذلك
واحتملنا قيام السيرة على جواز الرجوع إلى الميت لكان من دوران الأمر بين التعيين
والتخيير، والعقل حاكم بالأخذ بالقدر المتيقن وهو تقليد الحي ويحصل به اليقين
بالفراغ، أما تقليد الميت فمقتضى الأصل عدم جواز الإعتماد عليه.
19

س 11 - هل الإجماع على عدم جواز تقليد الميت مطلقا إبتداءا تام، حتى
يكون معارضا لسيرة العقلاء؟ وعلى تقدير تماميته ومعارضته فأيهما يلزم أن يقدم؟
ج - استقرار السيرة على جواز تقليد الميت إبتداءا - وإن كان أعلم - غير تام
فعدم جوازه ليس لقيام الدليل على خلافه بل لعدم الدليل على جواز الإكتفاء به ومع
فرض تمامية الإجماع وسيرة العقلاء لا شك في تقدم الإجماع على السيرة لأنه دليل لردع
الشارع عن متابعة السيرة
س 12 - شخصى پس از فوت آقاى بروجردى قدس سره در مسأله بقاء
بر تقليد ميت، از يكى از آقايان مراجع، تقليد كرده و اكنون فراموش نموده كه در آن
وقت كدام يك از آنان را در نظر گرفته است ولى او را اجمالا بين چند نفر مىداند
بنابر اين تكليف او در صورتى كه همه ايشان در قيد حيات باشند چيست و اگر بعضى از
آنان فوت نموده باشند وظيفه او چيست؟.
ج - با فرض عدم تمكن از تحصيل علم يا ظن به مرجع قبلى، فعلا مثل
شخصى كه ابتداءا مىخواهد تقليد كند، به مجتهد حي كه واجد شرائط تقليد باشد
رجوع نمايد و با تعدد و تساوى، مخير است به هر يك رجوع نمايد و فرق نيست كه
مرجع قبلى مردد بين احياء باشد يا بين احياء و اموات.
س 13 - اگر حضرت آية الله به دليل عدم جواز تقليد از ميت اشارتى
فرمايند كمال بنده نوازى است.
ج - نبودن دليل بر جواز تقليد، از ميت با وجود مجتهد حى، كافى در عدم
جواز آن است.
بقاء بر تقليد ميت
س 14 - شخصى مقلد مرحوم آية الله بروجردى بوده پس از فوت ايشان به
مرحوم آية الله حكيم رجوع و بنابر فتواى آن مرحوم به تقليد از مرحوم بروجردى باقى
مانده پس از فوت مرحوم حكيم، توجه به اين كه بايد به مجتهد حى مراجعه نمايد
نداشته لذا تا كنون به تقليد آقاى بروجردى رحمة الله عليه باقى مانده اكنون متوجه
شده كه بايد در مسأله بقاء بر تقليد ميت مراجعه به حى نمايد با فرض اين كه مجتهد
20

حى بقاء را جائز مىداند بفرمائيد اعمالى كه بعد از زمان مرحوم حكيم تا كنون به
تقليد آقاى بروجردى انجام داده چه حكمى دارد و در آتيه، وظيفه او چيست؟..
ج - اعمال سابقه او كه مطابق فتاوى مرحوم آية الله بروجردى قدس سره
واقع شده صحيح است و بقاء در آنچه كه از فتاوى ايشان - براى عمل - ياد
گرفته مانعى ندارد و آنچه را ياد نگرفته فعلا از حى تقليد نمايد
س 15 - اگر مجتهد اعلمى كه از او تقليد مىكرديم و فوت نموده از
مجتهدين، حى اعلم باشد فقط بقاء بر تقليد در مسائلى كه در زمان او عمل كرده‌ايم
لازم است يا در مسائل جديده نيز از نامبرده تقليد نمائيم؟.
ج - بقاء بر تقليد ميت به نظر حقير جايز است و واجب نيست هر چند ميت
اعلم باشد و در مسائل جديده بايد از حى تقليد نمائيد.
س 16 - اگر كسى از چند مجتهد پس از فوت ديگرى تقليد كرده و در
بعضى از مسائل كه به فتواى مجتهد ميت اولى عمل كرده بود رجوع به فتواى مجتهد
دوم و عمل نمود و يا اين كه در بعضى از مسائل كه به رأى مجتهد اولى عمل نموده
بود به رأى مجتهد دوم، باقى ماند بر تقليد مجتهد اولى، حال نسبت به اين دو دسته از
مسائل به رأى كدام يك از دو مجتهد باقى بماند؟.
ج - در مسائلى كه رجوع به مجتهد حى نموده و به فتواى او عمل كرده
جائز نيست مجددا رجوع به اولى نمايد و اگر خواسته باشد باقى - بماند بايد بر تقليد
دوم باشد و اما در مسائلى كه در زمان حيات مجتهد دوم نيز باقى بر فتواى اولى بوده
مىتواند با تقليد از حى در بقاء، باقى بر تقليد اولى باشد.
س 17 - در توضيح المسائل ضمن مسأله 9 است كه (اگر انسان در
مسأله‌اى به فتواى مجتهدى عمل كرده و يا آن را ياد گرفته كه عمل كند مىتواند بعد
از فوت آن مجتهد در آن مسأله به فتواى همان مجتهد كه از دنيا رفته باقى باشد) حال
اگر مجتهدى به يك نفر مقلد خود، اذن مطلق داده باشد كه هر زمان خواست سهم
امام بپردازد، به يك نفر سيدى كه منظور نظر شخص دهنده است بدهد و چند سال
هم مقلد در اين مسأله عمل كرده بعد آن مجتهد از دنيا رفت حال كه مقلد، رجوع به
مجتهد حى كرده آيا مىتواند همچنان بدون اذن مجتهد حى در آن مسأله به فتواى
21

مجتهد قبلى عمل نمايد و سهم را به شخص مزبور بدهد يا نه؟
ج - مطلبى كه در توضيح، ذكر شده راجع به فتوى است و اما اذن مجتهد،
تنها در حال حيات او نافذ است و بعد از فوت، نفوذ ندارد و بايد از مجتهد حى اذن
بگيرد
مسائل متفرقه تقليد
س 18 - آيا به رواياتى كه مثلا در كتاب شريف اصول كافى، يا خصال
شيخ صدوق و يا سفينة البحار و امثال اينها راجع به تجويز غيبت و دروغ و مانند
اينها - در موارد خاصه - نقل شده مىتوان عمل كرد يا نه؟
ج - مثل احكام تكليفيه، بايد يا به اجتهاد، از ادله معتبره، استنباط نمايد و
يا از مجتهد، تقليد كند.
س 19 - كسانى كه مقلد نبوده‌اند و بيست سال يا بيشتر، كوركورانه،
عبادت كرده‌اند، الآن كه متوجه شده‌اند تكليفشان چيست؟
ج - اگر اعمال گذشته مطابق با فتواى مجتهد فعلى كه از او تقليد مىكنند
باشد صحيح است و الا واجب است اعمال گذشته را تدارك كنند و اگر احتمال
صحت بدهند، قضاء واجب نيست.
س 20 - آيا تقليد اعلم، واجب مشروط است كه اگر اعلم، خود به خود
معلوم شد واجب باشد از او تقليد كنند يا واجب مطلق كه بايد تحصيل علم كنند و
بفهمند كه اعلم كيست، چنانچه ظاهر كلمات علما است؟.
ج - بنابر احتياج، واجب مطلق است و بايد براى تشخيص اعلم تفحص
نمود.
س 21 - نحوه شناختن مجتهد، اعلم چگونه است چون در رساله‌ها آمده
كه راه شناختن اعلم گواهى دادن دو نفر عادل، يا عده‌اى اهل علم است، حال
اگر نظر افراد عادل، مخالف بود چه بايد كرد؟.
ج - در صورت تعارض شهادات، مقلد مخير است از هر كدام بخواهد
مىتواند تقليد كند.
22

س 22 - در مسأله 7 توضيح المسائل فرموده‌ايد اگر مجتهد اعلم در مسأله‌اى
فتوى دهد كسى كه از او تقليد مىكند بنابر احتياط نمىتواند در آن مسأله به فتواى
مجتهد ديگر عمل كند بفرمائيد آيا در اين احتياط مىتواند رجوع به غير نمايد يا خير؟.
ج - بلى مىتواند
س 23 - با اين كه با اسباب فعليه، جعل مهر و امضاء آسان شده مهر و
امضا مجتهد كه پاى ورقه‌اى مثلا مشاهده مىشود دلالت بر فتواى او دارد يا بايد از
طرق ديگر، تحصيل اطمينان كرد؟
ج - در عمل به فتواى مجتهد بايد اطمينان حاصل شود، خواه از امضا و مهر
باشد يا از قول عادل.
س 24 - گاهى گفته مىشود كه به رساله، نمىتوان در تمام موارد اطمينان
كرد چون موقع چاپ، دست در آن برده مىشود آيا اين موضوع صحت دارد اگر
چنين است تكليف مقلد چيست؟
ج - اگر علم اجمالى باشد كه در مسائل مورد إبتلاء در رساله، اشتباهى
است عمل به رساله، صحيح نيست ولى چون غالبا اين علم اجمالى نيست (علاوه،
اطمينان بر صحت، حاصل مىشود خصوص اگر خود مرجع تقليد، رساله نوشته باشد)
عمل به رساله، بى اشكال است.
س 25 - مجتهد غير اعلم بايد از مجتهد اعلم تقليد كند يا نه؟
ج - هر كس كه مجتهد باشد چه اعلم و چه غير اعلم، تقليد از مجتهد ديگر
براى او جائز نيست.
س 26 - اگر رساله‌هاى يك مجتهد در مسأله‌اى اختلاف داشته باشند
كدام يك مقدم و واجب العمل است؟.
ج - اگر علم به صحت رساله دارد و اختلاف، از جهت فتوى است عمل به
دومى لازم است و اگر علم به صحت رساله ندارد لازم است از خود مرجع، سؤال
كند.
س 27 - اگر دو نفر مسأله گو و ناقل فتوى در خصوص يك مسأله، فتواى
يك مجتهد را به دو گونه نقل كنند چه بايد كرد؟.
23

ج - قول هر كدام كه بيشتر محل وثوق و اعتماد مىباشد مقدم است و اگر
از نظر وثاقت و اطمينان، مساوى هم باشند قول هر دو از بين مىرود و حال اگر
ممكن باشد بايد به خود مجتهد و يا رساله او مراجعه كرد و اگر ممكن نبود مىتوان
به هر يك از اين دو قول، كه موافق احتياط است عمل كرد و مىتوان عمل به
احتياط نمود.
س 28 - با اختلافاتى كه مجتهدين از نظر فتوى در نجاسات و مطهرات و
ذبيحه و امثال آن دارند تكليف مقلدين آنان در معاشرت با يكديگر چيست و آيا بايد
از همديگر اجتناب نمايند يا نه؟.
ج - معاشرت مقلدين با يكديگر اشكال ندارد واختلاف به نحوى كه
موجب توليد اين اشكالات شود نادر است.
س 29 - اگر در حال نماز بفهمد كه مرجعى كه از او تقليد مىكند فوت
كرده آيا نمازش باطل مىشود يا نه؟
ج - باطل نمىشود.
س 30 - آيا جائز است كه مسأله دادن، جواب مسائلى را كه مردم از او
مىپرسند طبق فتواى مجتهدى كه خودش از او تقليد مىكند بگويد يا بايد از فتواى
مجتهدى جواب دهد كه سؤال كننده، از او تقليد مىكند؟
ج - بايد رأى مجتهدى را كه سائل از او تقليد مىكند بگويد.
س 31 - اعلم و مفتى و مجتهد، معصوم است يا نه؟.
ج - از بنى آدم غير از انبياء و ائمه طاهرين صلوات الله عليهم اجمعين و
حضرت فاطمه زهرا سلام الله عليها عصمت كس ديگر، ثابت نيست و اعلم و مفتى
بايد عادل باشد.
س 32 - آن مرجع عاليقدر مرقوم فرمايند كه چرا علما و مراجع تقليد و
پيشوايان مسلمين در يك زمان و عصر، از يك نفر بيشتر هستند، در صورتى كه در
زمان حضرت پيغمبر اكرم صلى الله عليه وآله و سلم و بعد از آن حضرت در زمان
امامان، يك نفر بعنوان امام و پيشواى مؤمنين، حكومت مىكرد خواهشمند است مرا
راهنمائى كنيد.
24

ج - پيشوايان و مراجع تقليد در زمان غيبت، موظفند آنچه را از قرآن و سنت
پيغمبر اكرم و أئمه معصومين سلام الله عليهم اجمعين استفاده مىنمايد خود عمل كنند
و اگر واجد شرائط تقليد باشند ديگران نيز مىتوانند از آنها تقليد نمايند لذا ممكن
است افراد زيادى در تحصيل علم به احكام، زحمت كشيده و قوه اجتهاد را پيدا
كنند و اما در زمان حضور امام عليه السلام كه عالم به احكام واقعيه است همه مردم
بايد احكام را از او ياد گرفته و عمل نمايند.
س 33 - شخصى به قصد قربت، نماز يا حج بجا آورده ولى طبق فتواى
مجتهدى كه از او تقليد مىكرده باطل بوده بعدا اين مجتهد فوت شده و رجوع به اعلم
بعد از او كرده حال اگر طبق فتواى مجتهد ثانى عمل صحيح باشد، آيا مىتواند
عمل خود را بوسيله فتواى مجتهد ثانى تصحيح كند در صورتى كه حين العمل مطابق
فتواى مجتهد اول باطل بوده يا بايد اعاده كند؟.
ج - با فرض آن كه در حال عمل، قصد قربت از او ناشى شده فعلا مىتواند
مطابق فتواى مجتهد ثانى اكتفا به عمل مذكور نمايد.
س 34 - علماء فرموده‌اند بايد مكلف يا مجتهد باشد يا محتاط و يا مقلد
ظاهرا حصر عقلى است و صورت چهارمى ندارد پس اين كه بعضى فرموده‌اند در نفس
عمل به احتياط هم بايد تقليد كند يعنى چه؟
ج - نفس عمل به احتياط يكى از موضوعات است و اگر به اجتهاد نتواند
استنباط حكم آن را بنمايد بايد تقليد كند و در خود اين موضوع احتياط ممكن
نيست مگر به ترك آن.
س 35 - شخصى پدرش فوت نموده فرزندش مىخواهد امور پدر را انجام
بدهد ولى اطلاع ندارد كه پدرش از چه كسى تقليد مىكرده در اين صورت تكليف
او چيست؟.
ج - پسر مطابق فتواى مرجع تقليد خود، امور پدر را انجام دهد كافى است.
س 36 - تقليد لازم است كه مقدم بر عمل باشد يا نه؟ و اگر كسى مقارن
عمل تقليد نمايد صحيح است يا نه؟.
ج - بايد طورى باشد كه جزء اول عمل با تقليد باشد.
25

س 37 - در كتاب عروة الوثقى در بعضى مسائل دارد (الاقوى ذلك وان لم
يخل عن اشكال) آيا اين تعبير فتوى است يا احتياط؟.
ج - بلى فتوى است.
س 38 - جملع " يمكن ذلك " يا " يحتمل ذلك " فتوى است يا نه؟.
ج - فتوى نيست.
س 39 - كسى كه مقلد مجتهدى بوده و بدستور او عمل كرده، و بعدا متوجه
شده كه علم و عدالتش كمتر از مجتهدين ديگر است آيا اعمال گذشته او نتيجه
دارد يا خير؟.
ج - بلى عملهاى گذشته او صحيح است.
س 40 - شخصى از مجتهدى اجازه حقوق گرفته و اكنون آن مجتهد از دنيا
رفته حال نياز به اجازه مجتهد زنده هست يا نه؟.
ج - اجازه مجتهد قبل، به موت، بلا اثر مىشود و بايد از مجتهد زنده اجازه
بگيرد.
26

مسائل طهارت
تطهير با آب قليل يا كر و جارى
س 1 - قناد مقدار زيادى شكر از چند گونى ميان پاتيل بزرگ جهت
ساختن قند مىريزد بعد لوله آب را روى شكرها باز مىكند و با وسائلى كه دارد
مشغول به هم زدن آب و شكر مىشود يك وقت متوجه مىگردد كه موش مرده‌اى در
آن است اينك اين آب وشكر قابل علاج و پاك شدن است يا نه و اگر به هيچ وجه
علاجى ندارد اين شربت شكر را ممكن است براى زنبورهاى عسل
گذاشت و بخورد آنها داد يا نه و اگر به نظر حضرت عالى اشكالى ندارد كه زنبورها شربت شكر را بخورند و از طرفى عسلى هم كه از اين شربت به عمل مىآيد از
طريق مسأله انتقال، پاك باشد لكن وقتى زنبورها مىآيند و روى اين آب و شكر
مىنشينند و از آن مىخورند و در حالى كه دست و پا و بدن آنها آلوده شده ميان
كندو مىروند و در ميان عسل ها و مومها گردش مىكنند آيا آن دستگاه ميان كندو
نجس مىشود يا نه؟
ج - در فرض مسأله، اگر شربت را در آب كر بريزند به نحوى كه از اضافه،
خارج بشود و آب مطلق باشد پاك مىشود و به كار بردن آن آب در قنادى،
اشكال ندارد و شربت نجس را به زنبور بدهند نيز مانع ندارد لكن اگر از شربت
به پاى زنبور باشد و با عسل ملاقات كند عسل، نجس مىشود و اگر شك در ملاقات
با نجس باشد عسل، محكوم به طهارت است.
27

س 2 - ظرفى از شيره يا سكنجبين نجس شده اگر آن را به لوله آب متصل
نمايند پاك مىشود يا نه؟
ج - سكنجبين نجس و شيره نجس قابل تطهير نيست بلى اگر آن را در آب
كر بريزند يا به آب لوله متصل كنند و در آب كر يا لوله مستهلك شود مصرف
كردن آن آب، اشكال ندارد.
س 3 - اگر دور حوض تماما نجس باشد، آيا با كف دست مقدارى آب
به آن بريزند پاك مىشود يا نه، در صورتى كه اطراف آن محلى كه آب مىريزند
رطوبت مسريه دارد و متصل به آن محلى كه شسته‌اند مىباشد؟
ج - اگر آب از موضع متصل بنجس جريان پيدا كند و به مواضع تطهير
شده برسد اشكال دارد و ملاقات، موجب تنجيس است نه اتصال.
س 4 - گوشتهاى تازه كه به گوشتهاى يخ زده (بر فرض نجس بودن آنها)
ماليده مىشود آيا مىتوان ظاهر آن را با آب سرد آب كشيد و سپس مصرف نمود يا
بايد اول در آب گرم و سپس در آب سرد ظاهرش را آب كشيد؟.
ج - بلى گوشت تذكيه شده اگر نجس شود با آب سرد قابل تطهير است.
س 5 - از منبع آبى كه در طبقه تحتانى منزل واقع است بوسيله تلمبه دستى
كه بر روى منبع مذكور است آب را براى احتياج به طبقه بالا مىفرستند و ساختمان
تلمبه‌هاى دستى عموما طورى است كه موقع فرستادن آب به بالا آب را بطور قطع و
وصل به بالا مىفرستد اكنون منبع طبقه پائين كه از كر كمتر است نجس شده و با
عدم توجه، همين آب نجس را بوسيله اين تلمبه به مخزن بالا فرستاده‌ايم حال اين
تلمبه و مخزن كوچك كه يك شير براى خارج شدن آب بيشتر ندارد نجس شده
اگر منبع پائين را كر گيرى كنيم و بعد تلمبه را به كار بيندازيم تلمبه و مخزن بالا
پاك مىشود يا نه و اگر با اين ترتيب، پاك نشود تكليف چيست و چگونه تلمبه و
مخزن بالا را تطهير كنيم؟.
ج - در فرض مسأله كه آب بطور قطع و وصل بالا مىرود مخزن بالا با
28

اتصال به منبع زير پاك نمىشود و ممكن است مخزن بالا و تلمبه را با آب قليل
تطهير نمود به اين نحو كه آب به اطراف آن بريزند و غساله را هر چه ممكن است
بوسيله شير خارج كنند و باقى را بوسيله ظرف و يا پارچه بگيرند تا سه مرتبه كه
پاك مىشود و تلمبه را كه از زير متصل نمايند تا سه مرتبه بعد از اتصال، حركت
دهند كه غساله جدا شود پاك مىشود.
س 6 - يك ظرف مثلا 12 كيلو آب مىگيرد و يك شير آب هم در بالاى
آن قرار دارد و از آن شير، آب وارد ظرف مىشود اگر سر ظرف آب لبريز نباشد و
لباس در آن بزنيم چه صورت دارد؟.
ج - اگر شير متصل به كر باشد در حال اتصال هر چه در آن ظرف بزنند
پاك مىشود و آب هم نجس نمىشود.
س 7 - باريكى آب شير كه به كلفتى يك قيطان باشد صدق اتصال به منبع
مىكند يا نه؟
ج - صدق اتصال بعيد نيست.
س 8 - در تطهير نجاسات، تقطير مداوم كافى است و عرفا تطهير، صدق
مىكند يا نه؟
ج - اگر مثل دوش باشد اشكالى ندارد.
س 9 - حمامى كه داراى دوش است آب آن حكم آب جارى دارد يا حكم
آب قليل؟.
ج - آب دوش كه متصل به منبع كر باشد تا مقدارى كه با اتصال، خارج
مىشود در حكم آب جارى است و اگر بواسطه فاصله زياد، اتصال قطع شود و مبدل به قطرات شود حكم آب قليل دارد.
س 10 - زمين سختى كه منفذى ندارد اگر نجس شد و امكان گود كردن
29

نيست يا هست و عملى نشد آيا مىشود با آب قليل تطهير كرد و آب آن را بيرون
ريخت مانند ظرفهاى بزرگى كه در زمين ثابت باشد؟.
ج - بلى غساله را با ظرف يا پارچه از زمين نجس ازاله كنند زمين پاك
مىشود.
س 11 - در تطهير اشياء متنجس مىفرمائيد با آب قليل دو مرتبه بشويند،
آيا غسله مزيله هم يكى از اين دو غسله است يا بعد از غسله مزيله بايد دو مرتبه
شست؟.
ج - مىتوانيد غسله مزيله را جزء عدد، محسوب داريد ولى احوط ترك
است.
س 12 - ماشينهاى لباسشوئى برقى كه لباس را خشك مىكند و تحويل
مىدهد با توجه به قطع و وصل شدن آب آيا لباس را پاك مىكند يا نه؟
ج - ماشينها مختلف مىباشند. بطور كلى اگر لباس نجس را در ظرفى
بگذارند و آب پاك، هر چند قليل باشد بقدرى بر آن بريزند كه تمام آن لباس را فرا
بگيرد و بعد آن را در آورند و فشار بدهند يا بوسيله‌اى فشار داده شود و اگر به بول،
نجس شده پس از خالى كردن آب غساله ظرف، بار ديگر اين عمل تكرار شود پاك
مىشود به شرط اين كه نجس ديگر به آن نرسد يا به محل ديگر كه نجس شده نخورد
بنابر اين، تطهير با ماشينها هم به اين نحو خصوصا كه آب كر يا جارى است اگر
انجام شود و با نقاط ديگر ماشين اگر نجس شده باشد تماس پيدا نكند ممكن است
و به هر حال، چون شبهه در موضوع است ميزان، علم خود شخص است.
س 13 - در تطهير مسجدى پس از آن كه عين نجاست را بر داشتند يا بول
خشك شد و شلنگ آب متصل به كر به آن وصل كردند آيا لزومى دارد غساله آن
خارج شود يا اگر همانجا مانده و خشك بشود مانع ندارد؟
ج - در فرض مسأله، به مجرد وصول آب جارى بوسيله شلنگ يا آب كر به
تمام محل نجس، خود محل و غساله‌اش پاك مىشود.
س 14 - در بول رضيع تطهير با يك غسله كافى است، آيا شير مصنوعى و
يا شير گاو هم چندى كه شير خوار صدق مىكند، همين حكم را دارد، و يا غذا خور
30

محسوب مىشود؟
ج - فرقى نيست. تا وقتى كه غذا خور نشده از هر شيرى بخورد بول او با
يك مرتبه آب تطهير مىشود.
س 15 - در يكى از مساجد مسأله‌اى گفته شد مبنى بر اين كه بعضى از
علماء قائل به اتصالند به اين معنى كه اگر مثلا دست انسانى از سر انگشتان تا بازو
نجس شود و براى خوردن غذا دستش را از سر انگشتان تا مچ در آب كر و يا جارى
فرو برد طاهر نمىشود زيرا اتصال به بالاى دست دارد و يا قاچ خربزه اگر گوشه‌اش
نجس شود گوشه ديگرش هم چون اتصال دارد نجس است نظر مبارك را در اين
موضوع مرقوم فرمائيد.
ج - اين نحو اتصال مانع از تطهير مقدارى از دست يا بدن كه در آب فرو
برده نيست و در فرض اخير مقدارى از خربزه نجس است كه عين نجس و يا
متنجس با آن ملاقات كرده باشد بلى اگر طورى باشد كه آب خربزه از محلى كه
نجس شده به محل ديگر جارى شود آن مقدار هم نجس مىشود.
در موارد تطهير به آب قليل خروج غساله لازم است
س 16 - ماشينهاى لباسشوئى كه معلوم نيست لباس را فشار دهد و ظاهرا
فقط در اثر تهويه و حرارت، آن را خشك مىكند آيا در اين مورد خروج غساله، صدق
مىكند يا نه با توجه به اين كه به آب جارى اتصال داشته است؟
ج - اگر آب كر يا جارى به تمام لباس نجس برسد پاك مىشود و محتاج
به فشار نيست و در تطهير به آب قليل در چيزهائى كه خروج غساله محتاج به فشار
است بايد با فشار، غساله خارج شود و مجرد زوال غساله بدون فشار كافى نيست.
س 17 - شخصى جائى از بدنش متنجس است اگر دو مرتبه دست را تر
كند شاداب و بر آن بكشد كه اقل غسل حاصل شود و غساله‌اش را بگيرد طاهر
مىشود يا خير؟
ج - مشكل است بايد آب بريزد كه غساله آن بنحو متعارف منفصل شود.
س 18 - اگر فشار دادن را در مورد لزوم آن ترك كنند و بگذارند تا غساله
در طول مدت، به خودى خود خارج شود در طهارت آن چيز، كفايت مىكند يا نه؟
31

ج - اگر تمام آنچه در اثر فشار خارج مىشد، در فرض مذكور خارج شود
كفايت مىكند.
س 19 - در تطهير متنجسات، معظم الماء جدا شود كافى است يا بايد
قطراتى كه در چيز متنجس است نيز بيفتند؟.
ج - بقدرى كه عرفا صدق مىكند كه غساله، زائل شده كافى است و بقاء
قطرات قليله، مضر نيست.
آب باران
س 20 - در حين شدت باران سگى ايستاده، آب باران از موهاى سگ
جريان دارد آيا آن آب نجس است، و چيزى را در حال بارش مىتواند نجس كند
يا نه؟.
ج - در فرض سؤال كه باران در حال باريدن است و سگ در زير باران
است قطراتى كه از موهايش جدا مىشود پاك است و چيزى را نجس نمىكند.
طريقه تطهير اشيائى كه نجاست به باطن آنها رسيده
س 21 - اگر آب نجس به مغز عدس و مانند آن برسد، در صورتى كه آب
قليل روى آن بريزند پاك مىشود يا نه؟
ج - ظاهر آن پاك مىشود ولى نجاست آن باقى است و بعيد نيست كه
اگر خشك كنند و بعد در آب كر و يا جارى بگذارند تا آب به جوف آن برسد پاك
شود.
س 22 - خمير نجس شده را چگونه مىشود تطهير كرد؟
ج - اگر نجاست به باطن آن سرايت نموده باشد قابل تطهير نيست مگر
آن كه خمير متنجس تبديل به نان شود و آن نان را خشك نموده در آب جارى يا كر
بگذارند تا نفوذ به باطن آن نمايد كه در اين صورت، پاك مىشود.
س 23 - پوست گوسفندى را براى مشك، مدتى در آب نمك گذارده‌اند
كه عمل بيايد. موش در آن ظرف افتاده و مرده اكنون پاك شدن اين پوست به چه
طريق است؟.
32

ج - آن را بخشكانند و بعد در آب كر بگذارند تا يقين به نفوذ آب در آن
پيدا شود پاك مىشود.
اگر چيزى با ولوغ يا آب دهان سگ نجس شود
س 24 - در روستاها و دهات، ظرفهائى از پوست گوسفند مىسازند و با
آن به صحرا و بيابان آب مىبرند حال اگر سگ از دهانه آن ظرف آب خورد يا از
آب دهن سگ در آن ريخته شود چگونه بايد تطهير كرد؟.
ج - در فرض سؤال اگر ممكن است با دست يا چيز ديگر به داخل آن
خاك بمالند و اگر ممكن نيست خاك را در آن ريخته و حركت دهند تا خاك به
همه جايش برسد و بعد با آب قليل سه مرتبه بشويند و اگر آب كر يا جارى است
يك مرتبه كافى است و چنانچه آب نجس به باطن آن نفوذ كرده آن را بخشكانند و
آنگاه خاك مالى كرده و بعد در آب كر يا جارى بگذارند بقدرى كه آب به باطن
آن نفوذ كند.
س 25 - هر گاه تخته مس را سگ ولوغ نموده بعد آن را مسگر ظرف
ساخته، تعفير (خاك مال كردن) آن لازم است يا نه و عكس آن چه صورت
دارد؟.
ج - در هر دو صورت احوط، تعفير است.
س 26 - اگر آب دهان سگ روى غير ظرف مانند چوب و گوشت و ميوه
و سفره پلاستيك و كفش و پارچه و مانند اينها ريخته شد آيا با آب، تطهير مىشود
يا محتاج به خاك مالى است؟.
ج - در غير ظروف خاك ماليدن، لازم نيست بلى اگر مثلا وسط سنگ يا
چوب، گود باشد و آب يا مايع ديگر در آن باشد و سگ از آن، آب بخورد بنابر
احتياط واجب، در تطهير آن بايد مثل تطهير ظروف عمل شود.
س 27 - در كتب فقهيه بيان شده كه اگر سگ در ظرفى ولوغ نمايد بايد
تعفير شود. مراد از ظرف، چگونه ظرفى است و اصولا ضابطه ظروفى كه احتياج به
تعفير دارند چيست آيا منقول و غير منقول هر دو است، يا عنوان ديگرى؟
ج - آنچه فقهاء رضوان الله عليهم اجمعين مورد حكم خاص، قرار داده‌اند
33

لفظ آنيه است از قبيل كاسه و كوزه و بشقاب و سينى و ديگ و سماور و امثال
اينها از چيزهائى كه در اكل و شرب استعمال مىنمايند حتى مثل چلوكش و كفگير،
و فرقى در آنيه، بين منقول و غير منقول نيست. البته بعض مصاديق نيز هست كه
مشكوك است كه آنيه هست يا نه و در موارد مشكوك، بايد احتياط نمود و تفصيل بيشتر را به وسيلة النجاة و يا عروة الوثقى مراجعه نمائيد
س 28 - مدتى است بين طبقات جوان امروزى سگهاى تربيت شده و
كاملا با اصول بهداشت واكسينه شده رواج يافته و از لحاظ نجاست آن مىگويند
اگر در زمان جاهليت، آن را نجس مىدانستند، بواسطه ولگردى و كثيف بودن آن و
ميكربهاى مسريه داشتنش بوده ولى جنسا پاك است چون خداوند در سوره مائده
مىفرمايد (اگر شكارى را سگ بياورد مىشود خورد). نظر مبارك را در اين
موضوع، مرقوم فرمائيد.
ج - مطابق آنچه از ادله احكام استفاده مىشود سگ نجس است و در اين
حكم فرقى نيست كه واكسينه شده باشد يا نه و ما دليلى بر اثبات اين كه منشأ
نجاست سگ، ولگردى و كثيف بودن آن است نداريم و آنچه در سوره مذكوره آمده
دليل بر طهارت سگ نمىباشد چون آيه در مقام بيان طهارت يا نجاست سگ
نيست بلكه در مقام بيان حكم ديگرى است و آن اين كه شكار صيد شده بوسيله
سگ با شرائطش، ذاتا حلال است و منافات ندارد با اين كه از جهت ملاقاة شكار با
دهان سگ ظاهر موضع ملاقات، نجس باشد كه با تطهير پاك مىشود.
س 29 - حوض سيمانى يا موزائيكى كه آب آن كمتر از كر باشد و سگ
از آن آب بخورد حكم ظرف را دارد يا نه؟.
ج - حكم ظرف را ندارد.
س 30 - قالب يخ را سگ ليسيده تكليف چيست؟.
ج - آب بكشيد پاك مىشود.
حكم دندان مصنوعى متنجس
س 31 - فرموده‌اند دهان وقتى كه خونى شد عين آن اگر زائل بشود پاك
و لازم به آب كشيدن نيست بفرمائيد كه آيا دندان مصنوعى كه در يك طرف دهان
34

است و طرف ديگر دهان خونى شده و به دندان مصنوعى نرسيده همين حكم را
دارد يا نه؟.
ج - در صورتى كه خون به دندان مصنوعى نرسد تطهير لازم نيست و اگر خون به
آن رسيده تطهير لازم است
س 32 - دندان مصنوعى را كه ارمنى ساخته و نجس است آيا به دهان
گذاشتن آن جائز است يا خير و براى نماز چه صورت دارد؟.
ج - ظاهر دندان مصنوعى به تطهير، پاك مىشود و باطن به نجاست باقى
است و نماز با آن به نظر حقير، صحيح است.
س 33 - دندان گذاشتن شخص يهودى براى مسلمان از نظر شرع مقدس
اسلام - خصوصا با لحاظ اين كه احتمال اين هست كه كار او از حيث استحكام
ظرافت از كار بعضى از مسلمانها بهتر باشد - چگونه است؟
ج - مانعى ندارد ظاهر آن را تطهير كنند ولى باطن آن به نجاست باقى است
لكن مبطل نماز نيست.
دود يا بخار چيزى كه نجس يا متنجس است
س 34 - اگر نفت نجس را بسوزانند دود معمولى كه به اندازه متعارف از آن
بلند مىشود پاك است يا نجس و دود غير معمولى چه صورت دارد؟
ج - در هر دو فرض پاك است.
س 35 - بخار روغن نجس پاك است يا نه؟.
ج - بخار نجس يا متنجس تا حال بخار دارد، پاك است ولى اگر به
ملاقات جسمى، مبدل به آب شود احتياط لازم، اجتناب از آن است.
س 36 - انواعى از غذا و خوراك و ميوه و غيره داخل يخچال است كه
بعضى طاهر و بعضى متنجس است يخچال روشن است و بخار كرده و بالاى آن
برفك زده آن برفك چه صورت دارد و در صورت تبديل شدن به آب، پاك است يا
نه؟.
ج - چون معلوم نيست برفك آن از بخار اشياء متنجسه باشد محكوم به
طهارت است.
35

حكم الكل صنعتى و طبى
س 37 - در مورد الكل صنعتى مىفرمائيد اگر انسان نداند مست كننده
است و نداند كه آن را از چيز مست كننده روان درست كرده‌اند پاك است. در اينجا
از نظر موضوع، بطورى كه از كتابهاى علمى جديد و از دكتر دارو ساز و اهل اطلاع
بدست آورده‌ايم بطور كلى الكل صنعتى كه براى رنگ كردن و سوزاندن و الكل
طبى كه براى ضد عفونى و تزريقات و مخلوط در دارو و شربتها به كار مىرود و
ادكلن كه براى آرايش به كار مىرود و الكل مخلوط دارد، در همه اينها 80 و 90
درجه و سمى و مهلك مىباشد بنابر اين بدون علاج و مخلوط كردن، مسكر نيست
ولى در اينجا يك مسأله باقى مىماند كه به آن كمتر توجه شده و آن اين كه بطور
تحقيق اين الكل سمى را بوسيله تبخير از الكل مست كننده مىگيرند و الكل مسكر
را تبخير مىكنند و بخار آن مجددا متقاطر شده و به صورت الكل مهلك در مىآيد با
توجه به اين موضوع، استحاله مسكر به بخار را اگر از مطهرات بدانيم و به عبارت
علمى استصحاب نجاست را در بخار بواسطه تعدد موضوع جارى ندانيم و اصالة
الطهارة جارى كنيم حكم به طهارت، مانعى ندارد زيرا بخار، طاهر است و الكل
سمى از اين بخار گرفته شده و مسكر هم نيست ولى روى فتواى جنابعالى كه در
مايعات متقاطره از نجس و متنجس مىفرمائيد اقوى نجاست است حكم به طهارت
الكل مشكل مىشود بلكه بايد روى اين موضوع و روى فتواى جنابعالى گفت
نجس است مگر اين كه وجه ديگر به نظر حضرتعالى بيايد لذا روى فرض مذكور در
الكل، حكم آن را بيان فرمائيد.
ج - اشكالى كه حقير در مايعات متقاطره دارم در اين مورد نيز جارى است
و حكم به طهارت، مشكل است
اگر انگور يا كشمش جوش بيايد.
س 38 - شخصى مقدارى كشمش جهت سركه ريخته، و در ضمن چند
دانه نخود هم داخل آن نموده پس از ترش شدن آيا پاك است يا نه؟.
ج - در صورتى كه نخود را براى علاج ريخته باشد اشكال ندارد. و همچنين
36

با شك در مسكريت قبل از سركه شدن نيز اشكال ندارد.
س 39 - بعد از ثلثان شدن آب انگور، دانه‌هاى انگور را در شيره بريزند چه
صورت دارد؟.
ج - اگر دانه هاى انگور جوش بيايد خوردن آن حرام، ولى پاك است.
س 40 - اگر براى درست كردن سركه تدريجا انگور در ظرف بريزد به اين
نحو كه هر روزى يك من انگور در ظرفى بريزد براى سركه به طورى كه در هر دفعه
انگور روز قبل جوش آمده باشد اين سركه چه حكمى دارد؟
ج - اشكالى ندارد.
س 41 - مقدارى انگور جهت سركه شدن در ظرف سفالين ريخته‌ايم به
اندازه‌اى كه پر شده آيا مىتوانيم انگورى كه براى سركه شدن در ظرف مذكور، ريخته
شده و جوش آمده و در حال جوش و كف مىباشد، در ظرف سفالين بزرگترى
بريزيم و در قسمت خالى ظرف دوم مجددا نيز انگور بريزيم تا پر شود يا نه البته در
موقع تغيير محل انگور جوش آمده، هيچ دست و وسيله خارجى در آن دخالت
ندارد؟.
ج - تبديل ظرف انگور جوش آمده به ظرف بزرگتر و ريختن انگور در آن، تا
پر شود مانع ندارد و بعد از سركه شدن، مجموع، حلال و پاك است و آب انگور
به نظر حقير با جوش آمدن تا مست كننده نشود نجس نمىگردد و اگر مشكوك باشد
كه مست كننده است نيز پاك است.
س 42 - مقدارى انگور در مقابل آفتاب گذاشته‌اند تا خشك شده مويز
شود اكنون دانه‌هاى آن باد كرده نه مويز به آن گفته مىشود و نه انگور، خوردن آن
جايز است يا نه؟.
ج - با شك در جوش آمدن، اشكال ندارد.
س 43 - تا چه زمان مىشود انگور روى انگور يا خرما روى خرما و
امثال اينها جهت سركه شدن بريزند؟.
ج - تا قبل از سركه شدن هر وقت بريزند و سركه شود اشكال ندارد و بعد
از سركه شدن بنا بر قول به نجاست عصير عنبى اشكال دارد و الا قبل و بعد، فرقى
37

ندارد.
س 44 - خمره‌اى كه سركه در آن مىريزند هر گاه چرب باشد بعد از سركه
شدن، چربى در روى خمره جمع شود چه صورت دارد؟.
ج - اگر چربى، مستهلك در سركه است پاك است و اگر نمايان است و
مستهلك نيست در صورتى كه علم داشته باشد كه اول مسكر شده و بعد منقلب به
سركه گرديده نجس است و الا محكوم به طهارت است.
س 45 - ظرف مختص شراب (متنجس به شراب) اگر انگور در آن بريزند
چه صورت دارد و پس از سركه شدن پاك است يا نه؟.
ج - در فرض سؤال اگر آب انگور، شراب و بعد سركه شود پاك مىشود و
ظرف هم بالتبع پاك مىگردد ولى اگر شراب نشده سركه شود يا آن كه شك كنند كه
شراب شده يا نه پاك شدن آن، محل اشكال است.
حكم اهل كتاب در خصوص نجاست و طهارت
س 46 - كسى كه مقلد آقاى حكيم قدس سره بوده و در مسأله طهارت اهل
كتاب به فتواى ايشان عمل نموده آيا اكنون كه مقلد جنابعالى است مىتواند باز به آن
فتوى عمل نمايد يا نه؟.
ج - بلى مىتواند به تقليد خود از آن مرحوم باقى بماند.
س 47 - هر گاه رئيس شركتى كه يهودى است متعهد شود كه پوستهاى
ذبيحه مسلمان و غير مسلمان را جدا دباغى نمايد و لكن عده‌اى از مسلمانان مدعى
هستند كه دروغ مىگويد و شايد قرائنى هم بر كذب باشد زيرا مىدانيم وسائل
دباغى، يكى است آيا با اين حال مىشود بقول يهودى اعتماد كرد يا نه؟
ج - احوط عدم اعتبار قول كافر است.
س 48 - عده‌اى كه در زمان حيات مرحوم آقا نور الدين اراكى رضوان الله عليه
مقلد ايشان بودند مىگفتند كه آقاى آقا نور الدين مىفرمودند كه ارامنه هر كدام حضرت
عيسى را پيغمبر خدا مىدانند نجس نيستند و هر كدام آنها كه او را خدا و يا پسر
خدا مىدانند نجس مىباشند اكنون حضرتعالى نظر مبارك را مرقوم نمائيد.
ج - به نظر اينجانب همه آنها نجس هستند.
38

س 49 - در سوره مائده مىفرمايد: (اليوم احل لكم الطيبات وطعام الذين
اوتوا الكتاب حل لكم وطعامكم حل لهم) در اين صورت ما مسلمانان مىتوانيم از
طعام اهل كتاب مانند يهود و نصارى استفاده كنيم، پس چگونه همه آنها نجس
هستند؟.
ج - اهل كتاب نجس هستند و طعام در بعض اخبار، به حبوبات تفسير
شده است.
اشيائى كه از بلاد كفر وارد مىشود
س 50 - با تجويز دكتر، آمپولهائى تزريق مىكنند كه از جمله مواد آن
اجزاء جگر گوساله است و آنها را از ممالك خارجه مىآورند در اين صورت از جهت
ذبح و عدم ذبح آن گوساله اشكالى هست يا نه؟.
ج - معلوم نيست كه آمپولهاى مذكور، از اجزاء ميته اخذ شده باشد ولى با علم به اين كه از اجزاء ميته است احتياط واجب، ترك آن است.
س 51 - لباسهائى كه از ممالك غير اسلامى مىآيد و در يقه آنها پوست
روباه مىباشد در موقع بارندگى چه بايد كرد آيا اين پوست پاك است يا نه؟
ج - اجزاء حيوان كه حليت يا طهارتش متوقف بر تذكيه است اگر از بلاد
كفر آورده باشند محكوم به ميته بودن و نجاست است مگر آن كه علم داشته باشند
كه مسلمان، آن را تذكيه نموده است.
س 52 - كنسرو ماهى كه در كشورهاى خارج بسته بندى شده و به فروش
مىرسد خوردن آن چه صورت دارد؟
ج - اگر از ممالك كفار مىآورند محكوم به عدم تذكيه است و خوردنش
حرام است.
س 53 - اخيرا از بلاد كفار ماده‌اى بنام پنير مايه وارد مىگردد و گفته
مىشود كه آن از مواد شيميائى، تركيب شده تكليف چيست؟
ج - پنير مايه با شك در نجاست عارضه، محكوم به طهارت است و فرق
نيست كه از حيوان باشد يا از مواد شيميائى چون پنير مايه از ميته هم طاهر است
مگر از ميته نجس العين و با شك در نجس بودن، محكوم به طهارت است.
39

س 54 - در تهران، پنيرى به بازار آمده بنام پنير بلغارستان و مىگويند در
بلغارستان كليمى زياد است و در تهران از نظر طهارت و نجاست آن سر و صدائى
است و عده‌اى به زحمت افتاده‌اند لذا از محضر حضرت آية الله استفتاء مىنمائيم كه
اين پنير كه از مملكت خارج، وارد مىشود پاك است يا نجس و خوردن آن چه
صورت دارد؟.
ج - پوست و گوشت و اجزاء حيوان كه از بلاد كفار آورده شود محكوم
به عدم تذكيه و نجس است اما چيزهاى ديگر كه احتمال طهارت آن داده شود مثل
اين كه احتمال بدهند كافر با رطوبت با آن ملاقات نكرده ظاهرا محكوم به طهارت
است ولى سزاوار و بهتر است مسلمانان از خريد و فروش اجناس كفار تا ميسور و
مقدور ايشان است خود دارى نمايند و اگر نظر شما از سؤال، از جهت وارد نمودن از
بلاد كفار است با اين كه مسلمانان خودشان تهيه مىنمايند سزاوار و بهتر است از
پنيرهاى داخلى خريدارى نمائيد.
س 55 - قوطىهاى گوشت و ماهى كه در كيسه نايلونى مىگذارند و معلوم
نيست از كدام كشور است خوردن آن حلال است يا نه؟.
ج - گوشت حيوان حلال گوشت و گوشت طيور و ماهى حلال كه در بلاد
مسلمين مىفروشند اگر يقين نباشد كه از بلاد كفر وارد شده و محتمل باشد كه از
بلاد اسلام است محكوم به حليت و طهارت است و اگر يقين باشد كه از بلاد كفار
است محكوم به نجاست و حرمت مىباشد مگر آن كه مسلمان با آن معامله طهارت و
حليت بكند و محتمل باشد كه تذكيه شرعى آن را احراز نموده است بلى خصوص
حيوانى كه نفس سائله ندارد، مانند ماهى، در هر حال پاك است.
س 56 - پوشيدن كفشهاى خارجى چه صورت دارد آيا چرم آن محكوم به
طهارت است يا نه؟.
ج - چرم يا اجزاء ديگر حيوان كه طهارت آنها موقوف به تذكيه است اگر
از بلاد كفر باشد محكوم به ميته بودن و نجاست است مگر آن كه شرعا احراز تذكيه
آن (بدست مسلمان) بشود.
40

مرتد و مشرك و كافر و احكام آنها
س 57 - كسى كه اصول دين و فروع آن را بلد نيست خوردن از غذائى كه طبخ
كرده چه صورت دارد؟.
ج - اگر اصول و معتقدات اسلامى را معتقد است محكوم به حكم اسلام و
طهارت است هر چند بطور تفصيل و ترتيب نتواند آنها را بيان كند و طبخ او هم
اشكال ندارد و اگر هيچ متوجه نيست بطورى كه اگر از مبدأ و معاد و اصول اسلامى
چيزى از او سؤال كنند اظهار بى اطلاعى كند و جاهل محض باشد محكوم به كفر
است و نمىشود با رطوبت با او ملاقات كرد. و البته با اقرار به شهادتين، تفحص از
اعتقاد او لازم نيست و محكوم به اسلام است.
س 58 - كسى كه با شوخى (نعوذ بالله) خداوند عالميان را مسخره مىكند و
به افعال خدا به شوخى اشكال مىگيرد كافر مىشود يا اين كه تا اظهار كفر نكرده كافر
نمىشود؟
ج - با آن كه گفتار و افعال شخص مذكور، موجب شك در كفر باشد حكم
به كفر او نمىشود. نعوذ بالله من اغواء الشيطان والتمسخر با فعال الله.
س 59 - اگر شخص مؤمن و مسلمانى كافر شود و موقع مرگ توبه نمايد
توبه‌اش قبول است يا نه البته قبلا اين مطلب را سؤال كرده بودم و حضرتعالى
فرموده‌ايد توبه‌اش قبول است ولى پس از مطالعه مرقوم مبارك، مراجعه به كتاب
كافى نمودم روايتى از حضرت امام صادق (ع) دارد كه اگر مسلمانى مرتد شود و
كافر گردد توبه‌اش قبول نيست. و در آيه شريفه هم دارد (والذين كفروا اوليائهم
الطاغوت يخرجونهم من النور الى الظلمات اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون)
بنابر اين باز نظر مباركتان را مرقوم نمائيد.
ج - شما خوبست در استفاده از احاديث و كتب معتبره، به يكى از آقايان
اهل علم كه در اين جهت وارد باشد مراجعه نمائيد و جواب مختصرى كه عجالة
مىشود نوشت اين است كه بر حسب آنچه در اين اخبار، مذكور است قبول نشدن
توبه مرتد فطرى نسبت به بعضى از احكام است مانند تقسيم اموال و باطل شدن عقد
زن و اما از جهت آثار اخروى و عدم عقاب كفر، توبه او قبول است و مطلقات و
عمومات قبول توبه را نمىتوان تقييد نمود و تخصيص زد و قدر متيقن از تخصيص و
41

تقييد، همين احكامى است كه ذكر شد و بعضى از علماء بزرگ مانند مرحوم محقق
همدانى اعلى الله مقامه بيان ديگرى در رفع اين معانى فرموده‌اند كه مجال ذكرش
نيست. و نسبت به آيه كريمه، معلوم است كه غرض، مجرد حدوث كفر اگر چه
متعقب به ايمان باشد نيست بلكه غرض، موت بر حالت كفر است و الا دعوت كفار
معنى و مفهومى پيدا نمىكند و در بعضى آيات نيز تصريح به اين مطلب است كه
خلود در آتش وعذاب كفر، در صورت موت بر حالت كفر است كه يكى از آن
آيات كريمه، آيه 217 سوره بقره است (يسئلونك عن الشهر الحرام... و من يرتدد
منكم عن دينه فيمت وهو كافر فاولئك حبطت اعمالهم في الدنيا والآخرة واولئك
اصحاب النار هم فيها خالدون).
س 60 - شوهر خواهرم روى تقليد از منحرفين، منكر خدا است و مىگويد
همه چيز از ماده است و همه تشكيلات را طبيعت، درست مىكند كه خود
حضرتعالى از عقايد پوچ آنها مستحضريد، و خواهرم با ايمان است و عقيده‌اش
اين است كه شوهرش روزى از عقايد باطله خود بر مىگردد، حال آيا بايد اين مرد را
كافر و نجس بدانيم و معاشرت را قطع كنيم؟ با در نظر گرفتن عواطف خانوادگى و
مشكلاتى كه هست تمنا مىكنم راهنمائيم بفرمائيد.
ج - منكر خدا و پيغمبر (ص) و ضروريات دين (العياذ بالله) كافر و مرتد
است و زن مسلمان بر وى حرام است و در معاشرت با او حتى الامكان بايد اجتناب
كرد زيرا نجس است و به هر چيزى كه دست تر بزند بايد شست و رفت و آمد با او در
صورتى كه سبب هدايتش شود عيبى ندارد.
س 61 - جوانى پدر و مادرش مشرك بوده‌اند و او از اول تكليف در
جستجوى دين حق حركت كرده و با كمال كوشش، اين مسأله را تعقيب مىنمايد
بفرمائيد در مدتى كه مشغول تحقيق است مانند مشركين، نجس است يا نه؟.
ج - اگر تاكنون مشرف به دين اسلام نشده باشد نجس است و چون اسلام،
مطهر است لذا هر وقت اسلام آورد پاك مىشود و در فرض شك، استصحاب
نجاست قبل از بلوغ، كافى است ولى تا وقتى كه در حال تحقيق است محقون الدم
(خونش محفوظ) است به دليل آيه كريمه (وان احد من المشركين استجارك فأجره حتى
42

يسمع كلام الله) و تفصيلات بيشتر، در كتب مبسوطه فقهيه ملاحظه شود.
س 62 - شخصى در حال نزاع، روى ناراحتى شديد، نسبت به محضر
مبارك حضرت ولى عصر (ع) اسائه ادب كرد ولى بعد پشيمان شده و بر اثر
ناراحتى، شب و روز آرام ندارد زيرا در رساله توضيح المسائل سركار عالى ملاحظه
نموده كه اگر كسى نسبت به يكى از ائمه، دشنام دهد نجس است حال، تكليف اين
شخص چيست؟.
ج - در فرض سؤال اگر عصبانيت او به حدى بوده كه از خود بى خود شده در
اين صورت مرتد نشده و اگر عصبانيت به اين حد نبوده توبه او به نظر اين جانب قبول است
نهايت زوجه‌اش را به عقد جديد عقد كند و اموالش را از ورثه، احتياطا اجازه
بگيرد خداوند در ظل عنايت بقية الله ارواحنا له الفداء همه را از لغزشها حفظ فرمايد.
س 63 - آيا وارث مرتد فطرى مىتواند حق خود (مال مرتد فطرى) را به زور بگيرد؟
ج - مال مرتد فطرى به مجرد ارتداد، منتقل به وارث مسلمان و ملك او
مىشود و حكم مال شخص وارث را دارد.
س 64 - چرا كسانى كه خارج از دين اسلامند نجس مىباشند و بطورى كه ما
مىبينيم نظافت آنها خيلى خوب است؟
ج - حكمت اين حكم، نظافت ظاهرى تنها نيست بلكه حكمتهاى بزرگ
ديگرى دارد كه از جمله، اين است كه مسلمان با كافر، آميزش و معاشرت نكند و
تحت تأثير او واقع نشود و در برابر او احساس ذلت و حقارت نكند و بداند كه او
علاوه بر اين كه كافر است پليد هم هست.
س 65 - مرتد فطرى بعد از توبه و اسلام، راجع به عيال دائمىاش كه او هم
مرتده بوده، اگر توبه نمايد چه حكمى دارد و اگر توبه نكند حكمش چيست و اگر
اين مرتد فطرى اظهار اسلام مىكند و لكن آن احكامى كه بعد از توبه علماء فرموده‌اند
43

نسبت به خودش و عيالش و اموالش اجراء نمىكند تكليف ديگران با او چيست؟
ج - به نظر حقير، مرتد بعد از توبه، پاك است چه مرد باشد و چه زن و
عبادات او صحيح است و جائز است همان زنى را كه در حال ارتداد داشته ثانيا
عقد كند در صورتى كه طرفين توبه نمايند و اموال او نيز كه منتقل به ورثه شده اگر
رضايت داشته باشند اشكالى ندارد.
س 66 - گروهى از مردم كه آنان را اهل حق يا علي اللهى مىگويند طريقى
براى خود قرار داده‌اند مثلا اظهار مىدارند كه روزه ماه مبارك رمضان سه روز
است بدون نماز و بجاى نماز نياز دارند و طريق آنها چنين است كه نذرى مىكنند
و هر سال گوسفندى ذبح و برنج زيادى طبخ و گوشت داخل نان گذاشته بين مردم
قسمت مىكنند و شيطان را از جمله خوبان مىدانند و شارب گذاشتن را بر خود
لازم و گرفتن آن را حرام مىدانند و منكر قيامت هستند و كيفر اخروى را در دنيا
معتقدند مثلا اعتقادشان اين است، كه اگر كسى عملش خوب باشد به قالب حيوان
خوب و اگر عملش بد باشد به قالب حيوان بد انتقال مىيابد حضر ت علي
عليه السلام را نعوذ بالله خدا مىدانند آيا اين گونه افراد مسلمان هستند يا نه و شرعا از
نياز آنها خوردن چه صورت دارد و زن دادن و زن گرفتن از آنان اشكال شرعى دارد
يا نه؟.
ج - اگر نعوذ بالله علي عليه السلام را خدا بدانند و همچنين اگر منكر معاد
و يا يكى از ضروريات دين مثل نماز و يا روزه بوده باشند كافر و نجس مىباشند،
و زن دادن و يا زن گرفتن از ايشان جائز نيست.
س 67 - شخص مسلمان بهائى شده اگر دوباره بخواهد مسلمان شود اسلام
او قبول مىشود و در زمره مسلمانان است يا نه؟
ج - بلى مىتواند مسلمان شود و پاك مىشود و عبادات او هم صحيح
است و مىتواند با زن مسلمان ازدواج كند بلكه عيال اول را هم به عقد جديد
مىتواند بگيرد.
س 68 - مرتد به چه اشخاصى گفته مىشود و اگر پدر و مادر، هر دو مرتد
44

باشند و در حال ارتداد فرزندى از آنان متولد شود حكم مرتد را دارد يا نه؟.
ج - مرتد به كسى گفته مىشود كه مسلمان باشد و بعد كافر شود. و طفل
متولد از دو مرتد در حكم كافر است و مرتد نيست.
زمين از مطهرات است
س 69 - آيا زمينى كه از موزائيك و آجر و اسفالت و چمن و پلاستيك
مفروش است كفش نجس را پاك مىكند يا نه؟
ج - مطهريت زمين مفروش به آجر و موزائيك كه مخلوط از سنگ و
سيمان است بعيد نيست و اما اسفالت و چمن و پلاستيك، مطهر نيست.
س 70 - در شرائط فعلى كه اغلب خيابانها و كوچه‌ها اسفالت شده آيا
براى پاك شدن كف پا و كفش، راهى به نظر مىرسد يا نه؟
ج - اگر خاك، روى آن را گرفته باشد پاك مىكند و الا مشكل است.
مشكوك الطهارة محكوم به طهارت است
س 71 - يافتن فضله موش در خمير و يا در نان، چه صورت دارد؟.
ج - از همان موضعى كه با آن ملاقات كرده اجتناب نمايند و بقيه محكوم
به طهارت است.
س 72 - با اشخاص لا ابالى كه چندان پاى بند به قيود دينى نيستند
معاشرت چه صورت دارد؟.
ج - با شك در نجاست، محكوم به طهارت‌اند و معاشرت با آنها جائز است.
س 73 - در رساله شريفه عمليه مسأله 107 و 108 فرموده‌ايد (كفار نجسند
و تمام رطوبات بدن آنها نيز نجس است) اكنون بفرمائيد آيا دواهائى كه در بازار
مسلمين بيع و صرف مىشود و مصنوع دست آنها است، محكوم به طهارت است؟.
ج - اگر يقين نداشته باشيد كه به بدن كافر رسيده و شك در نجاست آن
داشته باشيد محكوم به طهارت است.
س 74 - بنده مسافرخانه‌چى هستم در مسافرخانه‌ام افراد مختلف و داراى
اديان مختلف مىآيند و گاه مىشود كه مأمور دولت، يك نفر خارجى را مىآورد و
45

اظهار مىدارد كه بايد او را منزل دهى آيا مىتوانم آن رختخواب را كه ارمنى و
مانند او در آن خوابيده به ديگرى بدهم يا نه؟.
ج - اگر شك داريد كه رختخواب را نجس كرده باشد تكليفى بر شما
نيست و مىتوانيد آن را به ديگران بدهيد.
س 75 - زنى كه غسل بلد نيست و نماز هم نمىخواند مىشود از غذائى
كه او درست كرده خورد يا نه؟.
ج - ما دامى كه آن زن متهمه و بى مبالات در نجاست و طهارت نباشد
خوردن غذاهائى كه با مباشرت او درست مىشود اشكال ندارد.
س 76 - كسى از محل غائط رطوبتى شبيه به چرك مىبيند و از آن محل،
حس سوزش هم مىكند آيا اين رطوبت پاك است يا نه؟
ج - با شك در خروج غائط، محل، محكوم به طهارت است.
س 77 - هنگامى كه برف و يا باران در كوچه‌هاى خاكى مىبارد و سگ
هم در آنجا رفت و آمد مىكند اگر به لباس بپاشد چه صورت دارد بعد از خشك
شدن و تراشيدن، شستن لازم است يا نه؟.
ج - با احتمال طهارت، محكوم به طهارت است و تراشيدن و تطهير، لازم
نيست.
س 78 - هر گاه فضله موش در حبوب ديده شود جستجو در آن لازم است
كه شايد باز هم باشد و اگر جستجو نكرده آن گندم را آرد كردند آن آرد محكوم
به طهارت است يا نه؟.
ج - با شك، فحص، لازم نيست و آرد آن، محكوم به طهارت است.
س 79 - لباسهائى را كه به لباسشوئى و باصطلاح، اطو شوئى مىدهند چه
صورت دارد چون غالبا اشخاصى كه پرهيز از نجاسات نمىكنند و يا اصلا طهارت
نمىگيرند به همين لباسشوئىها لباس مىدهند در اين صورت مىشود به آنها لباس داد
جهت شستن يا نه و همچنين همان اشخاص با ما معاشرت دارند تكليف ما با آنها
چيست؟.
ج - با شك در نجس شدن، محكوم به طهارت است و با شك در پاك
46

شدن، محكوم به بقاء نجاست است مگر اين كه بگويد تطهير كردم يا بدانيد تطهير
كرده، و در معاشرت با اشخاص آنچه را علم به نجاست داريد، اجتناب كنيد و
مشكوكات، محكوم به طهارت است و وسوسه، متابعت شيطان و حرام است.
س 80 - اگر انسان ببيند و يقين حاصل كند كه در فلان مهمانخانه و
رستوران يك بار، مشروب الكلى خورده شد آيا مىتواند در آن مهمانخانه و رستوران
بعدا غذا بخورد يا نه؟.
ج - اگر ظرفى را كه فعلا مىخواهد در آن، غذا بخورد شك در پاك بودن
آن داشته باشد محكوم به طهارت است و اشكال ندارد.
س 81 - استعمال ادكلن اعم از داخلى و خارجى، جائز است يا نه؟.
ج - حقير از مواد آن اطلاع ندارم بلى اگر علم نداشته باشيد كه از چيز
نجس ساخته شده يا با نجسى ملاقات نموده محكوم به طهارت است.
س 82 - بر فرض آن كه فضلات طيور حرام گوشت نجس باشد، فضله طير
مجهول الحال براى جاهل به آن، محكوم به طهارت است يا نجاست؟.
ج - به نظر حقير فضله طير حرام گوشت طاهر است و بنابر نجاست، در
صورت شك، محكوم به طهارت است.
متنجس منجس است
س 83 - در موضوع تنجيس متنجس، در عروة الوثقى مىفرمايد (الاقوى ان
المتنجس منجس كالنجس) و بعضى از مراجع مىفرمايند (على الاحوط) آيا
حضرتعالى با عروه موافقيد؟.
ج - نظر اينجانب با عروة الوثقى مطابق است و در هر موردى كه علم
به ملاقات با نجس يا متنجس، حاصل شود محكوم به نجاست است.
س 84 - قاعده واسطه در نظر حضرتعالى چگونه است چون بعضى
مىگويند اگر كسى دست نجس مثلا به ظرفى زد ظرف، نجس مىشود اما اگر غذا
در آن ريخته شد نجس نيست چون واسطه خورده، و بعضى مىگويند غذا هم
نجس مىشود ليكن دست كسى كه غذا مىخورد نجس نخواهد شد؟
ج - ملاقات با نجس يا متنجس، با رطوبت مسريه به نظر حقير موجب
47

تنجس است و فرقى بين واسطه اول و دوم و وسائط بعد نيست.
حكم پيوند عضوى از انسان يا حيوان به انسان و حكم تزريق خون
س 85 - اگر جزئى از اجزاء ميت به ظاهر بدن انسان زنده وصل شود
چنانچه حيات در آن دميده باشد جزء بدن انسان محسوب مىشود يا نه؟ و قبل از
حلول حيات چون مضطر در حمل آن است در حال نماز احكام ضرورت بر آن
جارى است يا نه؟.
ج - اگر حيات در آن حلول كرده جزء بدن انسان، محسوب مىشود و اگر
حيات، حلول نكرده چون حال ضرورت است نماز با آن جايز و لكن نجس است
مگر اين كه از ميت مسلمان بعد از غسل ميت جدا شده باشد كه در اين صورت پاك
هم هست.
س 86 - وصل كردن جزئى از حيوان نجس العين مانند روده سگ به
روده انسان زنده در صورتى كه بيمار، مضطر به چنين عملى باشد چه صورت دارد؟.
ج - مانعى ندارد.
س 87 - جدا نمودن بعضى از اجزاء بدن مسلمان محتضر و وصل آن به بدن
انسان زنده چه صورت دارد و آيا ديه به آن تعلق مىگيرد يا نه و در صورت تعلق،
نسبت به اجزاء فرق مىكند يا نه؟
ج - جائز نيست و ديه به آن تعلق مىگيرد و در تعلق ديه فرقى بين اجزاء
نيست و تفصيل ديه هر عضوى در كتب مفصله ذكر شده است.
س 88 - به زنان مسلمان در بيمارستان بدستور دكتر، تزريق خون
مىنمايند. بفرمائيد تزريق خونى را كه معلوم نيست خون مرد است يا زن و خون
كافر است يا مسلمان چه حكمى دارد؟
ج - با تجويز طبيب، تزريق خون زن به مرد و بالعكس و خون كافر به
مسلمان مانعى ندارد.
س 89 - پيوند بعضى از اجزاء ميت به بدن انسان چه صورت دارد؟.
ج - پيوند في نفسه مانع ندارد لكن جدا كردن اجزاء ميت مسلمان، مثله و
حرام است و اگر جدا شده، دفن آن واجب است بلى در خصوص دندان ميت اگر
48

جدا شده مانعى نيست كه بجاى دندان حى بگذارند.
س 90 - پيوند بعضى از اجزاء بدن ميت به بدن انسان زنده چنانچه ضرورت
اقتضاء كند چه صورت دارد؟.
ج - اگر ضرورت اهم اقتضاء كند نظير حفظ نفس محترمه، جائز است.
احكام تخلى
س 91 - در موقع ساختمان منزل بر اثر نداشتن قبله نما و اطلاع كامل از
قبله، سنگ توالت را به شكلى كار گذاشته‌ام كه مقدارى ميل به قبله دارد اكنون اگر
خلاف ادب و حرام باشد خراب نموده دو باره بنا كنم؟
ج - ظاهرا اشكالى ندارد ولى نظر به اين كه ممكن است كسى از روى
غفلت، منحرف بنشيند و رو به قبله شود عوض كردنش بهتر است.
س 92 - محل غائط را كه انسان بخواهد با آفتابه تطهير كند چنانچه قبل
از ريختن آب، دست به محل غائط برسد كيفيت تطهير فرق مىكند كه بايد تكرار
شود يا همان آب ريختن يك مرتبه كه رفع لزوجت كند كافى است؟.
ج - همان ريختن يك مرتبه كافى است.
فاصله بين چاه آب و چاه مستراح
س 93 - در حياط كوچكى چاه آب آشاميدنى است و در پنج مترى آن،
چاه مستراح است آيا استفاده از چاه آب آشاميدنى، اشكال دار يا نه؟.
ج - اگر آب چاه بواسطه مجاورت با چاه مستراح رنگ يا بو يا طعم آن تغيير نكرده باشد، استفاده از آن مانع ندارد اگر چه مستحب است در زمين محكم
پنج ذراع و در زمين سست هفت ذراع بين چاه بالوعه و چاه آبى كه از آن استفاده
مىكنند فاصله باشد.
مسائل متفرقه طهارت
س 94 - شخصى براى سكونت خود خانه‌اى مىسازد. يكى از عمله‌ها
بدون اجازه صاحب خانه از داخل حمامى كه در خانه است طشتى بر مىدارد و آن
طشت را در گل كارى و گچكارى به كار مىبرد و زن صاحبخانه كه كارهاى خانه
49

با او است اظهار مىكند طشتى كه اين عمله از حمام برداشته يقينا نجس بوده و از
اين جهت تمامى اين عمارت و ساختمان با گل نجس ساخته شده و بايد از آن
اجتناب كرد حتى گاهى كه مقدارى خاك از زمين يا سقف و يا ديوار اطاقها
مىريزد همه آنها را نجس مىداند و در نتيجه زندگى براى او مشكل شده است و
نا گفته نماند كه عمله‌اى كه طشت را از داخل حمام برداشته معلوم نيست بالغ بوده
يا غير بالغ و طشت را آب كشيده يا نه حكم مسأله را از نظر طهارت و نجاست بيان
فرمائيد.
ج - در مورد سؤال، هر جائى از خانه كه با گل و گچ ساخته شده در آن
طشت، تعمير گرديده نجس است، لكن اگر زن مذكور مبتلى به وسواس باشد قول
او حجت نيست و در اين صورت هر جائى از خانه كه علم به نجاست آن حاصل شود
لازم الاجتناب و مواضع مشكوكه محكوم به طهارت است و بر فرض نجس بودن هم،
چنانچه با شلنگ متصل به كر، مواضع نجس را تطهير كنند ظاهر آن پاك مىشود.
س 95 - اگر شك كند كه آيا بول يا غائط از مخرج تجاوز كرده يا نه آيا
مىتوان بنا را بر عدم تجاوز گذارد يا خير؟
ج - با اين اصل، عدم تعدى، ثابت نمىشود، و در صورتى كه بداند به محلى
رسيده و شك كند كه آيا تعدى فاحش شده يا نه محكوم به طهارت است.
س 96 - كسى كه عادت او شستن مخرج بول و غائط و استبراء است، اگر
زياد شك مىكند كه آيا مخرج بول و غائط را شسته يا استبراء كرده چه كند؟.
ج - اگر وسواسى است، به احتمال شستن و استبراء، با فرض اعتياد، اكتفا
كند و اما اگر متعارف است محكوم به نشستن و عدم استبراء است.
س 97 - بيخ ناخن و روى لبها گاهى ريشه مىرويد و پوست اضافى
ديده مىشود آيا اگر خودمان آن را بكنيم و احساس درد نشود و محل آن خون نيايد
نجس است يا نه و اگر احساس درد بكنيم ولى خون نيايد حكم آن چيست؟.
ج - در صورت دوم كه احساس درد مىشود احتياط، اجتناب است.
س 98 - كسى كه دندانش را پر مىكند هنگامى كه دهانش خونى مىشود
لازم است داخل دهان را نيز آب بكشد يا نه؟.
50

ج - احتياطا دهن را آب بكشد.
س 99 - انفحه حيوان مرده و همچنين پستان و شير موجود در آن در
صورتى كه حيوان، مرده باشد چه صورت دارد و اگر در مسأله، خلافى هم باشد اشاره
فرمائيد.
ج - در صورتى كه انفحه از ميته باشد ظاهر آن را آب بكشند و شير موجود در
پستان، طاهر است و تماس داشتن آن با پستان، موجب نجس شدن آن نمىشود و
فعلا خلافى در مسأله به نظر نمىرسد. بلى در لبن غير مأكول اللحم خلاف است و
در مأكول اللحم هم احوط، اجتناب است.
س 100 - در بعضى جاها چاه آشپزخانه با چاه مستراح يكى است و
مقدارى از غذا ممكن است ميان مستراح بريزد اين كار چه حكمى دارد؟
ج - اقوى ترك اين كار است و چاه آشپزخانه را جدا حفر كنند و به نعمت
خداوندى احترام بگذارند.
س 101 - به علت كمى آب شهر و اين كه متناوبا قسمتهائى از آب محلات
را قطع كرده و پس از چند ساعت شيرها را باز مىكنند اگر شك شد كه آب جارى
از شير ساختمان متصل به ماده است و يا مقدارى از هوا اين اتصال را قطع كرده آب
مزبور چه حكمى دارد؟
ج - در صورت علم به اتصال منبع با آب لوله اگر شك كنيد كه اتصال
باقى است يا قطع شده ترتيب دادن احكام بقاء اتصال مانع ندارد و اتصال محكوم
به بقاء است.
س 102 - موقع دوشيدن شير، روى آن، كف جمع مىشود. اگر قطعه
خونى خشك روى آن كف افتاد شير نجس مىشود يا نه؟
ج - اگر آن خون و كف اطراف آن را كه با خون تماس پيدا كرده، طورى
بردارند كه با شير ملاقات نكند و هنوز در زير كف نجس، باز كف، موجود باشد
طهارت شير، بعيد نيست.
س 103 - كود شيميائى كه يك نوع آن سياه است و نوع ديگر سفيد،
پاك است يا نجس؟.
51

ج - اگر آن را از عين نجاست تهيه مىكنند نجس است و اگر نوعى از آن از
عين نجاست و نوع ديگر، چيز ديگر است و مميز مىباشد، آن نوعى كه از نجاست
نيست پاك است بلى اگر عين نجاست، استحاله شود مثل آن كه عذره، خاك شود
پاك است.
س 104 - گوشت و تخم مرغ نجاستخوار، نجس است يا خير؟.
ج - نجس نيست ولى حرام است.
س 105 - كسى در بعضى از موارد، شك در طهارت و نجاست چيزى
دارد كه اگر قدرى تجسس و كنجكاوى كند يقين به نجاست آن پيدا مىكند حال
آيا وظيفه دارد كه كنجكاوى كند يا آن كه محكوم به طهارت است؟ سؤال ديگر
آن كه اگر چيزى بر حسب واقع، نجس باشد و انسان چون علم به نجاست آن ندارد
معامله طهارت با آن مىكند آيا در عبادت از نظر ثواب، نقصانى حاصل مىشود يا نه
و آيا غذائى كه نجس است اگر انسان علم به نجاست آن نداشته باشد و بخورد اثر
وضعى در روح و اخلاق او دارد يا نه؟.
ج - 1 - با شك در نجاست و طهارت، محكوم به طهارت است و تفحص
لازم نيست. 2 - احكام نجاست مختلف است پس اگر با بدن يا لباس نجس
ندانسته نماز بخواند نماز صحيح است و ثواب آن كم نمىشود و اگر با آب نجس
وضو بگيرد، وضو باطل و نماز با آن وضو نيز باطل است و در آثار وضعى، بعيد
نيست، نجس، اثر خود را داشته باشد.
س 106 - در مسأله 74 از توضيح المسائل فرموده‌ايد: آبى كه گاهى بعد از
ملاعبه و بازى كردن از انسان خارج مىشود و به آن مذى مىگويند پاك است در
صورتى كه قبل از بيرون آمدن اين آب، شخص با شهوت بوده باشد. چه صورت
دارد؟.
ج - در فرض سؤال اگر بداند كه مذى خارج شده و محل هم پاك بوده
مجرد شهوت قبل از خروج، منافات با پاكى آن ندارد.
س 107 - اگر ميته حيوانى خارج از آب باشد و آب بوسيله مجاورت با
ميته، متعفن شود آيا اين آب، نجس مىشود يا نه؟
52

ج - با فرض اين كه ميته با آب ملاقات نداشته و در مجاورت آن، آب، بو
گرفته پاك است.
س 108 - اگر از گل متنجس، گلاب بگيرند گلاب آن پاك است يا
نه؟.
ج - احوط بلكه اقوى لزوم اجتناب از آن است.
س 109 - معاشرت با افرادى كه مشروب مىخورند و ربا مىگيرند و به فرائض
دينيه نيز پشت پا مىزنند و بى اعتنائى مىكنند چگونه است و بطور كلى ترك
معاشرت با ايشان چه صورت دارد؟.
ج - در صورتى كه منكر ضرورى اسلام نباشند مسلمان و پاك هستند لكن
ترك معاشرت با تارك الصلاة و شارب الخمر بهتر است مگر آن كه بتواند با معاشرت،
ايشان را هدايت نمايد و امر به معروف و نهى از منكر كند.
س 110 - با شايع بودن اين كه مىگويند اهل تسنن عدل و امامت و يا
عصمت آل محمد صلوات الله عليهم اجمعين را قبول ندارند آيا پا كند يا نجس و جزء
كفار محسوبند يا نه؟.
ج - مسلمان هستند و پاك مگر نواصب و خوارج و اشخاصى كه بغض اهل
بيت عصمت را داشته باشند.
س 111 - اينجانب سرباز وظيفه،... از همدان، در پادگان همدان چند
نفر سنى هستند كه با ما هم غذايند و با ما حمام مىآيند در صورت اشكال، فدوى
را راهنمائى فرمائيد.
ج - معاشرت با آنان اشكال ندارد آنها هم مسلمان و برادران دينى ما
هستند. هم غذا باشيد و با يكديگر مودت داشته باشيد. اميد است به بركت شما آنها
هم مستبصر شوند. خداوند بر توفيق شما بيافزايد.
س 112 - مقدارى پشم، شسته شده و در محلى براى خشك شدن
ريخته‌اند در موقع جمع آورى، متوجه شدند كه چندين سگ ميان پشم‌ها هستند و از
موى آنها در تمام پشم ريخته شده در اين صورت مىتوانند اين پشم را به مصارفى كه
طهارت شرط آن است برسانند يا نه؟.
53

ج - موى سگ نجس و نيز نماز در آن باطل است و اگر علم دارند كه
موى سگ مخلوط آن پشم است نمىشود آن را به مصارفى كه طهارت شرط آن است
برسانند لكن در مصارفى كه شرط آن طهارت نيست مثل آن كه جوف لحاف يا متكى
بگذارند و با رطوبت ملاقات نكند، جواز آن بعيد نيست.
س 113 - حمامى است كه چندين دوش دارد و بدن بسيارى از كسانى كه
زير دوش‌ها مىروند آلوده به نجاست است و آب كه از حمام بيرون مىآيد بوى بد
مىدهد اكنون آيا اين آب پاك است يا نجس و بايد اجتناب كرد؟.
ج - در فرض سؤال آبى كه از حمام خارج مىشود اگر متصل به منبع نباشد
به مجرد ملاقات با نجس، نجس مىشود و اگر متصل به منبع باشد در صورتى نجس
مىشود كه به ملاقات نجاست بوى نجاست گرفته باشد و در غير اين صورت، محكوم
به طهارت است.
س 114 - موش، در خم ماهى افتاده و مرده است، آيا ماهى، قابل تطهير
و خوردن است يا نه؟.
ج - قابل تطهير است و بعد از تطهير، خوردن آن جائز است.
س 115 - مقدارى گندم با فضله موش، مخلوط و آرد شده راهى براى
تطهير آرد مزبور هست يا نه؟.
ج - راهى براى تطهير آن به نظر نمىرسد.
س 116 - بعضى از خرگوشها را مىگويند (بز پا) يعنى سم دار، و گفته
مىشود كه حلال هستند. آيا اين مطلب، صحيح است و يا مطلق خرگوشها حرام
گوشت مىباشند و بر فرض حرام گوشت بودن، آيا نجس هم هستند يا نه؟.
ج - خرگوش مطلقا حرام است و فرق بين اقسام آن نيست ولى پاك
است.
س 117 - يك دانه گندم متنجس، در ميان يك خروار گندم افتاده اين هم
داخل شبهه محصوره است كه اجتناب لازم است يا داخل در شبهه غير محصوره كه
اجتناب از آن لازم نيست؟.
ج - بلى داخل در شبهه محصوره است و اجتناب از آن لازم مىباشد.
54

س 118 - شخصى مثلا دو ظرف نجس دارد يكى را طاهر كرد و بعد از
تطهير، مشتبه شد كه كداميك را طاهر كرده. هر گاه يكى را با رطوبت ملاقات
كرد ملاقى نجس مىشود يا نه؟
ج - در فرض مزبور، اجتناب از ملاقى، لازم است.
س 119 - شخصى ضربه به ناخنش وارد آمده و در زير ناخن خون بسته.
بعد از چند روز ديگر، زير ناخن سوراخ شده و آب به زير ناخن مىرود و برمىگردد.
آيا آبى كه برمىگردد طاهر است يا نه؟.
ج - اگر آب قليل، در زير ناخن با خون ملاقات كرده و برگشته، آن آب،
متنجس است.
55

مسائل وضوء
اعتبار قصد غايت در وضوء
س 1 - شخص در موقع وضو گرفتن همين قدر كه بگويد وضو مىگيرم (قربة
الى الله) كافى است و يا بايد يكى از غايات را كه مطلوب است در نظر بگيرد و
نيت كند؟.
ج - اگر مقصود از وضو گرفتن طاهر شدن باشد، (قربة إلى الله) كافى
است و اگر مقصود، شستن صورت و دست باشد كافى نيست.
اعانت غير در وضوء
س 2 - شخصى مىخواهد وضو بگيرد. اگر از كسى خواهش بكند كه
تلمبه بزند و بواسطه تلمبه زدن، آب از چاه بالا آمده شخص وضو گيرنده، صورت و
دست خود را به قصد وضوء زير تلمبه گرفته آب جارى شود و يا اين كه كف دست را
زير لوله تلمبه بگيرد و آب را باعضاء وضوء برساند آيا اعانت غير حساب مىشود و
مبطل وضو است يا نه؟.
ج - در صورت اول اگر شخصى كه تلمبه مىزند به قصد وضو دادن كسى كه
وضو مىگيرد نباشد وضو صحيح است و در صورت دوم چون وضو مستند به كسى غير
از خود شخص وضو گيرنده نيست، مانعى ندارد.
56

وضوء قبل از وقت
س 3 - در وضوى قبل از وقت كه داعى، نماز در وقت است، اگر به قصد
قرائت قرآن و غيره وضو بگيرد مىفرمائيد چنانچه بنحو داعى بر داعى باشد مانعى ندارد. آيا منظور اين است كه فعلا به قصد قرائت قرآن وضو بگيرد و در نظر داشته باشد
كه اگر وضو باقى بود در وقت، با همان وضو نماز بخواند تا در آن جائى كه داعى
وضو، نماز بعد از دخول وقت نيست و رأسا براى غايات ديگر وضو مىگيرد جائز
نباشد كه در وقت، با آن، نماز بخواند؟ مسألة را مشروحا بيان فرمائيد.
ج - مقصود اين است كه اگر كسى به داعى آن كه در وقت، نماز بخواند پيش
از وقت به قصد غايات ديگرى وضو بگيرد كه داعى او بر وضو به اين قصد، نماز در
وقت باشد وضويش صحيح است و مىتواند در وقت با آن، نماز بخواند و همچنين
اگر پيش از وقت مستقلا به قصد يكى از غايات، وضو گرفت و تا بعد از دخول وقت،
وضو باقى باشد نماز با آن وضو صحيح و بى اشكال است.
وضوء در زير باران
س 4 - وضو گرفتن در زير باران كه قطرات آن در حال وضو گرفتن
باعضاء وضو مىرسد و با آب وضو مخلوط مىشود جايز است يا نه و بر فرض جواز،
به چه نحو وضو بگيرد كه صحيح باشد؟.
ج - هر چه از قطرات باران به اعضاء وضو مىرسد قصد وضو به آن بنمايد و
بعد از شستن دست چپ مواظبت كند كه باران به كف دستهاى او اصابت نكند كه
مسح با آب وضو انجام شود.
تجديد وضوء ثالثا و رابعا
س 5 - بعد از وضوء اول، تجديد وضو نمودم و بعد از دخول وقت نماز ظهر
مثلا باز وضو گرفتم كه جمعا سه وضو شد چه صورت دارد؟.
ج - به قصد تجديد صحيح است ولو ثالثا و رابعا.
57

وضوء ارتماسى
س 6 - در وضوى ارتماسى كه دستها را در ميان آب فرو مىبرند و بيرون
مىآورند آيا دست كشيدن هم لازم است يا نه؟.
ج - با آن كه شستن تمام دست را به عنوان وضو قصد كرده دست ماليدن
لازم نيست.
س 7 - اگر صورت را وضوى ارتماسى بدهد بعد يك مرتبه يك مشت يا
دو مشت آب بريزد و دست بكشد بعد دست راست و چپ را بشويد چه صورت
دارد؟ ايا وضويش صحيح است يا نه؟.
ج - اگر آب ريختن بعد از ارتماس به قصد غسل استحبابى باشد، اشكال
ندارد و شستن دوم مستحب است.
غسله سوم در وضوء
س 8 - در مسأله وضو فرموده‌ايد كه شستن مرتبه سوم، حرام است اكنون آيا
وضو هم باطل مىشود يا نه؟
ج - در بعضى از موارد موجب بطلان است مثل اين كه قصد داشته باشد كه
تشريعا وضو را با سه غسله بجاى آورد. و اما اگر قصد تشريع نداشته باشد، در
صورت و دست راست وضوء صحيح است. و در دست چپ، چون غسله ثالثه
مستلزم مسح به آب جديد است موجب بطلان وضو است.
وضوء در منظر نامحرم
س 9 - اگر زن ببيند كه مرد اجنبى او را مشاهده مىكند و وضو بگيرد آيا
وضوى او صحيح است؟.
ج - در صورتى كه مكان وضو منحصر به همين مكان باشد وضوى او باطل
است و در غير اين صورت، معصيت كرده لكن وضوى او صحيح است.
س 10 - هر گاه وضو گرفتن زن منحصر به حضور نامحرم باشد چه كند و بر
فرض وجوب تيمم جائى كه ممكن نباشد چه تكليفى دارد؟.
58

ج - گر چه فرض، خيلى بعيد است چون در زير چادر نيز مىتوان وضو
گرفت لكن در فرض مزبور كه وضو و تيمم هر دو ملازم با نظر اجنبى است نامحرم
را از نگاه كردن نهى كند و وضو بگيرد و بر فرض كه نهى اثر نكند هر يك از وضو
و تيمم كه كمتر مستلزم نگاه نامحرم باشد اختيار كند و اگر مقصود، نبودن چيزى
است كه تيمم به آن صحيح است نامحرم را از نگاه كردن نهى كند و وضو بگيرد.
س 11 - در دهات، زنها لب جوى آب در مناظر نامحرم وضو مىگيرند آيا
وضوى آنها صحيح است؟.
ج - در فرض سؤال، لازم است مراعات حفظ بدن از نامحرم بنمايند و لكن
وضوى آنها صحيح است.
س 12 - در مكانى كه زن اجنبيه هست آيا بر مرد لازم است كه سر خود
را بپوشاند يا نه و در صورت لزوم، آيا موقع وضوء هم، پوشانيدن سر، لازم است يا نه
و اگر نپوشاند، وضوء اشكال پيدا مىكند يا خير؟
ج - بر مرد، پوشانيدن سر، از اجنبيه واجب نيست و وضوء، در اين حال
اشكال ندارد. بلى اگر مىداند كه اجنبيه عمدا نظر مىكند، احتياط اين است كه
در صورت امكان، در غير آن محل، وضوء بگيرد ولى اگر وضوء گرفت، با عدم
انحصار مكان، وضويش صحيح است.
وضوء با كفش يا محمول غصبى و يا در مكان غصبى
س 13 - هر گاه محمول غصبى به فعل وضوئى متحرك شود وضوء فاسد است
يا نه و بر فرض فساد بين حركت بالاصاله و يا بالعرض فرقى هست يا نه؟.
ج - در صورتى كه افعال وضو مستلزم تصرف در غصب باشد وضوء باطل
است.
س 14 - هر گاه شخص عمدا در كفش غصبى وضو گرفت، چه صورت
دارد؟.
ج - اشكال ندارد.
س 15 - در شرط سوم وضوء در توضيح فرموده‌ايد در صورت غصبى بودن
محل ريختن آب وضو اگر جاى ديگر نمىتواند وضو بگيرد وضو باطل و اگر
59

مىتواند، وضو صحيح است فرق اين دو را بيان فرمائيد.
ج - فرق اين است كه با انحصار مصب، امر به وضوء نيست و با عدم
انحصار، امر به وضو دارد هر چند صب، در مكان غصبى، حرام است.
س 16 - هر گاه زمينى جهت قبرستان وقف شود يا اين كه زمينى در اطراف
امامزاده، محل دفن اموات شود بعدا مقدارى از آن قبرستان يا زمين امام زاده را حوض
كنند، وضو در آن حوض چه صورت دارد مخصوصا اگر در خود آن قبرستان يا
زمين امام زاده چاه بزنند و آب از آن چاه باشد.
ج - در مورد سؤال صحت وضوء بعيد نيست.
وضوء يا تيمم كسى كه دست يا پايش قطع شده
س 17 - شخصى دستش از مرفق قطع شده تيمم نمايد يا بايد وضوء بگيرد
و اگر واجب باشد كه وضوء بگيرد به چه نحو بجا بياورد؟.
ج - در فرض مذكور اگر خودش مىتواند، صورتش را بشويد، مثلا صورت
را در آب فرو برد و به قصد شستن وضوئى از آب، خارج نمايد با رعايت ترتيب، و
شخص ديگرى با رطوبت صورت، سر و پاهاى او را مسح نمايد و اگر نمىتواند مثل
آن كه آب كر و يا جارى نباشد ديگرى صورت او را بشويد و سر و پايش را مسح
كند.
س 18 - شخصى كه يك دست و يا دو دست و يا يك پا و يا دو پاى او
را قطع كرده‌اند و جاى مسح ندارد تكليفش چيست و طريقه وضو و تيمم او چگونه
است؟.
ج - كسى كه يك دست يا دو دست او را از بالاى مرفق قطع كرده‌اند
شستن از او ساقط است و اگر از مرفق به پائين، چيزى باقى است آن را بشويد و اگر
يك دست دارد مسح سر و پا را با همان يك دست بكشد و اگر هيچ دست ندارد
با دست غير، از آب صورت مسح بكشد و كسى كه پاى او را قطع كرده‌اند اگر از
قدم چيزى باقى است به همان مسح بكشد و الا مسح ساقط است و طريقه تيمم
كسى كه دست او قطع شده اين است كه اگر يك دست او قطع شده دست ديگر را
به زمين بزند و پيشانى را با آن مسح نمايد و بعد پشت دست را به زمين بزند و احتياط
60

آنست كه اگر ممكن باشد بين تيمم بنحو مذكور و توليت غير، جمع كند، به اين كه
شخص ديگر دست خود را به زمين بزند و پشت دست او را مسح نمايد و چنانچه هر
دو دست او قطع شده پيشانى خود را به زمين مسح كند و در اين صورت نيز احوط
توليت غير است اگر ممكن باشد به اين كه ديگرى دست‌هاى خود را به زمين بزند و به
پيشانى او مسح نمايد و در هر دو صورت اگر ذراع قطع نشده احتياط اين است كه
به ذراع هم تيمم كند.
س 19 - شخصى پاى راستش تا زانو قطع شده، مسح كشيدنش به چه
كيفيت مىباشد.
ج - مسح پاى قطع شده لازم نيست.
س 20 - اگر شخصى يك دست او شكسته و تا آرنج گچ گرفته شده و قابل
حركت نباشد يا اصلا يك دست ندارد، و نائب براى وضوء يا تيمم پيدا نمىكند،
تكليفش چيست؟.
ج - كسى كه يك دست ندارد بطورى كه از موضع شستن براى وضوء
چيزى باقى نمانده، صورت را با يك دست مىشويد، و خود دست موجود را زير
شير آب مىگيرد از آرنج تا سر انگشتان و با همان يك دست سر و پاها را مسح
مىنمايد و اگر يكى از دستها قطع نشده ولى به كلى از كار افتاده و حركت ندارد
بايد بنحو متعارف وضوء بگيرد، و با كمك دست سالم با دست معيوب مسح نمايد
و اگر ممكن نيست، با دست سالم سر و پا را مسح كند.
س 21 - شخصى يك دست او قطع شده يا بسته است چگونه وضوء
بگيرد؟ ارتماسى، يا نايب بگيرد؟.
ج - در صورتى كه از مرفق قطع شده و جز با شستن دست به ارتماس راه
ديگرى ندارد چنانچه آن دست سالم را ارتماسا بعد از شستن صورت زير آب ببرد و
بيرون بياورد به قصد وضوء و با آن سر و پاهاى خود را مسح كند صحيح است و
اشكال ندارد و در صورت قدرت بر وضوء با كيفيت مذكوره نيابت جائز نيست.
س 22 - شخصى يك دست دارد و مىخواهد تيمم كند آيا با همان
يك دست مىتواند به دو طرف صورت دست بكشد يا خير؟
61

ج - با يك دست از يك طرف جبين شروع و در طرف ديگر خاتمه دهد
بطورى كه از رستنگاه موتا ابروها مسح شود.
اگر قبل از مسح، دست نجس شود
س 23 - هر گاه در بين وضوء يعنى پيش از مسح، دست، نجس شود و
نتواند مسح بكشد بعد از تطهير دست، از صورت و يا از مواضع ديگر وضوء رطوبت
بگيرد و مسح نمايد چه صورت دارد؟.
ج - اگر بعد از تطهير، دست را خشك كند و از سائر مواضع وضو رطوبت
بگيرد و مسح كند ظاهرا اشكال ندارد.
اگر عضو لاحق را قبل از سابق مسح كند
س 24 - اگر در حال وضوء، سهوا كسى قبل از مسح سر، مسح پا را
كشيد آيا وضو باطل مىشود و از نو بايد وضوء بسازد يا نه؟
ج - ما دامى كه موالات به هم نخورده تكرار وضوء لازم نيست پا را خشك
نموده و با رطوبت كف دست، سر را مسح كند و پا را بعد مسح نمايد.
مسح با آب خارج
س 25 - كسى كه قبل از مسح سر، شير آب را كه مقدارى آب رويش
مىباشد ببندد بعد مسح كند وضويش چه صورت دارد و اگر كسى از روى جهل به
مسأله، مدتى به اين ترتيب وضو گرفت و نماز خواند نمازهايش چگونه است؟.
ج - اگر رطوبت روى شير آب بقدرى باشد كه منتقل به كف دست شود
و با همان قسمت كه آب خارج دارد مسح بكشد آن مسح باطل است و اما اگر
رطوبت روى شير آب بقدرى كم باشد كه به دست منتقل نشود بلكه رطوبت دست
منتقل به آن شود يا آن كه مسح سر را با غير آن نقطه دست كه آب خارج دارد بكشد.
وضو صحيح است و نسبت به نمازهاى گذشته اگر احتمال صحت مىدهد حكم به
صحت نمازهاى گذشته بعيد نيست هر چند احتياط آنست كه آن مقدار نمازهائى را
كه يقين دارد به اين نحو خوانده قضا نمايد.
س 26 - در وضوء قبل از مسح پا اگر انسان آب صورت خود را با دست
62

پاك كند و دست روى ريش خود بگذارد و بعد از آن پا را مسح كند چطور است
آيا آب خارج حساب نمىشود؟
ج - اقوى صحت وضوء و احوط ترك اين عمل است.
اگر در مسح سر دست به پيشانى برسد
س 27 - هر گاه در موقع مسح سر، سهوا دست به پيشانى برسد وضوء باطل
مىشود يا نه؟
ج - وضو باطل نيست لكن احتياط مستحب آنست كه مسح پا را با آب كف
دست بكشد و با آب صورت مخلوط نكند.
مسح بايد به يك مرتبه انجام شود
س 28 - در مسح پا، آيا لازم است ماسح روى ممسوح با يك مسح
كشيده شود مثلا اگر شخصى به علت آن كه يكى از انگشتان پاى او مجروح و
باند پيچى شده و قهرا باند تمام روى پا را فرا گرفته در هنگام مسح اول از طرف
انگشتان، دست را زير باند برده مسح نمايد و بعدا دست را بيرون آورده از طرف
برآمدگى دوباره زير باند و جبيره ببرد و تا برآمدگى و كعب مسح نمايند، چون با
يك بار نمىتواند، چه صورت دارد؟
ج - احتياط اين است كه هر عضو از سر و دو پا به يك مرتبه هر كدام مسح
شود و چنانچه مقدارى از پا را مسح كرد و دست را بر داشت احتياط اين است كه
رطوبت اول را خشك كرده مجددا تمام محل را به يك مرتبه مسح كند و در
صورتى كه يكى از انگشتها باند پيچى شده باشد از روى انگشتان ديگر به يك مرتبه
مسح نمايد تا بر آمدگى پا و در فرض سؤال كه تمام پا باند پيچى شده بايد علاوه بر
مسح بنحو مذكور در سؤال از روى باند هم احتياطا مسح بكشد و نيز بنابر احتياط
تيمم هم بنمايد.
تكرار مسح در وضوء
س 29 - هر گاه هر يك از محل مسح را سهوا دو مرتبه مسح كنند چه
صورت دارد؟.
63

ج - مجرد تكرار مسح، سهوا مبطل وضو نيست مگر در مسح سر، كه
خلاف احتياط است.
س 30 - در وضو يك بار پا را مسح كردم ولى آب، خوب نگرفت لذا
فورى دوباره مسح كردم آيا وضوى من درست است يا نه؟.
ج - محل را خشك كرده و دوباره مسح نمايند بى اشكال است.
وضوء جبيره‌اى
س 31 - اگر موضعى از مواضع وضوء به ضربتى كوبيده و سياه شود ولى
پوست آن خراشيده و زخم نشده باشد حكم جبيره بر آن جارى است يا حكم موضع
سالم را دارد؟.
ج - اگر چيزى بر آن بسته نيست و آب براى آن ضرر ندارد حكم سالم را
دارد و اگر چيزى بر آن بسته است و باز كردن آن ممكن نيست يا آب براى آن
ضرر دارد احتياط لازم آنست كه هم وضوء جبيره بگيرد و هم تيمم نمايد.
س 32 - هر گاه كف دست يا پا از كار كردن و يا از راه رفتن و يا در اثر
سوختگى به اصطلاح تاول زند و آب زير پوست جمع شود آيا آن پوست تاول پاك
است و يا حكم ميته را دارد و نجس است و همچنين آبى كه زير پوست است پاك
است يا نجس، و ما دامى كه آن پوست سوراخ نشده براى وضوء چه حكمى دارد؟.
ج - پوست و آب مذكور، پاك است و اگر آب براى آن ضرر دارد يا
چيزى بر آن بسته شده و باز كردن آن ممكن نيست چنانچه طورى باشد كه به آن
زخم بگويند وضوى جبيره بگيرد و اگر شك در صدق زخم نمايد احتياط لازم جمع
بين وضوى جبيره و تيمم است.
س 33 - در موضوع جبيره تعبير به خرقه مىكنند، آيا خرقه، موضوعيت دارد
- اگر از جنس پلاستيكى باشد كافى نباشد - يا نه؟.
ج - حكم جبيره، در پلاستيك و نظائر آن نيز جارى است.
س 34 - شخصى كه شغلش لاك الكل زدن به پنجره و كمد و ساير
چيزهاست مىگويد: با هر ماده‌اى شستشو مىكنم باز رنگ لاك الكل باقى است با اين وضع تكليف او، راجع به وضوء و غسل چيست؟.
64

ج - واجب است كه براى وضوء و غسل، آب به بشره برسد بنابر اين اگر
رنگ مزبور، جسميت داشته باشد و رفع آن ممكن نباشد وضوى جبيره و غسل جبيره
نمايد.
س 35 - اگر موى چشم را به جهت مرض، بچسبانند بايد براى وضوء و غسل
جبيره كرد. حال آيا تيمم هم لازم است يا نه؟.
ج - احتياطا تيمم هم بنمايد.
س 36 - مردى و يا زنى كلاه گيسى بر سرشان گذاشته‌اند آيا از روى آن،
غسل و وضويشان صحيح است يا خير؟.
ج - در فرض سؤال، مسح از روى كلاه گيسى باطل است و در غسل، اگر
با بودن كلاه گيسى، علم به رسيدن آب به بشره سر حاصل شود، غسل، صحيح و الا
باطل است.
حكم شك در مانعيت چيزى براى وضوء يا غسل
س 37 - با شك در جسميت چيزى كه در اعضاء وضوء يا غسل، است
تكليف چيست؟.
ج - لازم است آن را ازاله نمايد تا علم به وصول آب به بدن، حاصل
نمايد.
س 38 - آيا (سرمه كشيدن) به ابرو براى خانم ها حرام است يا خير؟.
وضوء و غسل آنها چه صورت دارد؟.
ج - سرمه كشيدن بر ابرو حرام نيست ولى چنانچه جرميت داشته باشد كه
مانع از رسيدن آب وضوء و غسل به محل آنها شود بايد قبل از وضوء يا غسل بر طرف
شود.
مسائل متفرقه وضوء
س 39 - در وضوء با آفتابه بعد از آب ريختن بدست و علم به اين كه آب
تمام دست را فرا گرفته دست كشيدن هم لازم است يا نه؟.
ج - لازم نيست.
65

س 40 - آيا شستن صورت در وضوء واجب است كه با دست راست باشد
يا نه؟.
ج - واجب نيست.
س 41 - كسى كه صورت خود را قبلا جهت نظافت مىشويد و بعد به
نيت ارتماس، زير آب مىبرد و يا اين كه با مشت، چند مرتبه پى در پى آب به
صورت خود مىريزد چنانچه آب وضوء غلبه و استيلاء بر آب قبلى وضوى او داشته
باشد چه صورت دارد صحيح است يا نه؟.
ج - بلى صحيح است.
س 42 - قرآن مجيد مىفرمايد: (فاغسلوا وجوهكم وايديكم الى المرافق
سوره مائده آيه 6) براى وضوء، صورت و دستها را تا آرنج بشوئيد. حال لفظ (الى)
را كه به معنى انتها است چگونه معنى كنيم؟.
ج - آيه در مقام بيان مقدار لازم شستن است نه بيان كيفيت آن و خلاصه
معنى آيه اين است كه دست تا مرفق بايد شسته شود - نه زيادتر و نه كمتر -.
س 43 - نظر حضرتعالى درباره استفاده از رنگهاى مصنوعى براى مرد و
زن چيست؟
ج - اگر جسميت نداشته باشد كه در مسح سر، حائل شمرده شود اشكالى
ندارد.
س 44 - آيا در وضوء شرط است كه صورت و دستها قبل از وضوء خشك
باشد يا نه؟
ج - لازم نيست.
س 45 - آيا مىتوان با آبى كه عطر، در آن ريخته‌اند و خوش بو شده وضو
گرفت و غسل كرد يا نه؟.
ج - اگر عطر از اعيان نجسه مثل ميته صاحب خون جهنده گرفته نشده
باشد ريختن آن در آب و خوشبو شدن آب با آن اگر به حدى نباشد كه آب را مضاف
كند اشكال ندارد و وضوء و غسل با آن آب صحيح است.
س 46 - اگر كسى به قصد خواندن نماز در مسجدى با آبى كه وقف
66

نمازگزاران آن مسجد شده وضوء بگيرد بعد از تمام شدن وضوء، عذرى پيش آيد كه
نماز نخوانده از آن مسجد، خارج شود آيا مىتواند با آن وضوء در مكان ديگرى نماز
بخواند يا نه؟.
ج - صحت وضوء و نماز با آن وضوء در جاى ديگر بعيد نيست لكن احوط
آنست كه در آن مسجد، نمازى بخواند هر چند دو ركعت نافله باشد.
س 47 - در مسائل استبراء توضيح المسائل مسأله 77 فرموده‌ايد: اگر انسان
بعد از بول، استبراء كند و وضوء بگيرد چنانچه بعد از وضوء رطوبتى ببيند كه بداند
يا بول است يا منى واجب است احتياطا غسل كند و وضوء هم بگيرد ولى اگر
وضوء نگرفته فقط وضوء كافيست خواهشمند است مسأله را بطور واضح، بيان
فرمائيد.
ج - حكم مسأله همان است كه در رساله، مذكور است چون كسى كه وضوء
نگرفته به مقتضاى استصحاب حدث اصغر، واجب است وضوء بگيرد و به مقتضاى
استصحاب طهارت از حدث اكبر، غسل بر او واجب نيست. و اما كسى كه وضوء
داشته و رطوبت مردد بين بول و منى را ببيند، به مقتضاى علم اجمالى بايد احتياطا
جمع بين وضوء و غسل نمايد و استصحاب عدم حدث اكبر و استصحاب عدم حدث
اصغر، تعارض و تساقط مىنمايند.
س 48 - اگر آب وضوء در مستراح بريزد چه حكمى دارد؟
ج - وضوء گرفتن در محل استنجاء كراهت دارد.
س 49 - اگر در وضوء صورت و دستها را زير شير آب گرفته و از بالا تا
پائين با كمك يا بى كمك دست بشوئيم آيا اشكالى ندارد؟.
ج - اشكالى ندارد ولى احتياطا آب زياده را با دست رد كند تا در مسح
سر و پا، صدق غسل نكند.
67

مسائل غسل
غسل جنابت و احكام جنب
س 1 - شخصى مدت شصت الى هفتاد سال از عمرش مىگذرد و غسل را
به اين نحو انجام مىداده كه اول به نيت طرف راست و بعد به نيت طرف چپ و در
مرحله آخر به نيت سر و گردن غسل مىنموده است و در اين مدت با اين وضع،
نماز خوانده و روزه گرفته و حج هم بجا آورده و الآن فهميده كه غسلش باطل بوده
است در اين صورت تكليف نماز و روزه و حجش را مرقوم فرمائيد.
ج - در فرض مسأله نمازهائى كه با اين غسل خوانده باطل و قضاء آنها
واجب است و روزه‌ها صحيح است و قضاء و كفاره ندارد و عمره و حج او باطل
است و بايد اعاده نمايد و يك شتر براى ابطال عمره از روى جهالت در مكه
قربانى كند و يك شتر براى ابطال حج، در منى قربانى نمايد.
س 2 - اگر زن و مرد پهلوى يكديگر بخوابند و صبح مقدارى منى روى
تشك ببينند و ندانند مال مرد است و يا زن چه حكمى دارد و كدام يك بايد غسل
كند؟.
ج - بر هيچ كدام غسل واجب نيست و احتياط مستحب آنست كه هر دو غسل
كنند ولى با آن غسل بدون وضوء نماز نخوانند.
س 3 - زن در حال حيض و يا نفاس، غسل جنابت كند رفع جنابت از او
مىشود يا نه؟
ج - بلى غسل جنابتش صحيح است و رفع جنابت از او مىشود.
س 4 - براى زن هم مانند مرد احتلام هست يا نه و در صورت وقوع، غسل
جنابت لازم است يا نه؟.
ج - بلى براى زن احتلام ممكن است و با علم به خروج منى، غسل، لازم
است و همچنين با تحقق علائم شرعى كه در رساله‌هاى عمليه، مذكور است غسل
واجب مىشود.
س 5 - إذا التفت المغتسل بعد اكمال عمله ان جزءا من احد اعضائه
68

المغسولة لم يصل اليه الماء فهل يجب عليه اعادة الغسل او انه يغسل من ذلك العضو فما
بعد؟
ج - ان كان الغسل ارتماسيا تجب عليه اعادة الغسل وان كان ترتيبيا
والموضع الذى لم يصل اليه الماء في شقه الايسر يكفى غسل الموضع و اما ان كان في
رأسه او فى شقه الايمن فيجب عليه غسل الموضع واعادة غسل الشق الايمن والايسر
في الاول واعادة الشق الايسر في الثانى هذا كله فيما إذا التفت قبل صيرورته محدثا
بالحدث الاصغر و اما إذا صار محدثا بالاصغر ثم التفت إلى ذلك فالاحوط والاولى
اعادة الغسل به قصد ما فى الذمه من وجوب اتمام الغسل او اعادته ويضيف الى ذلك
وضوءا بعد الغسل رجاءا.
س 6 - اگر دو نفر در يك شبانه روز، يك زير شلوار را به تناوب بپوشند و
ندانند كه كداميك در آن جنب شده تكليف آنها چيست؟.
ج - بر هيچ يك غسل واجب نيست ولى خوبست هر دو احتياط نموده و
غسل جنابت انجام دهند.
س 7 - آيا اگر در نزديكى، مرد از يك وسيله مصنوعى مانند كاپوت
استفاده كند و آن وسيله داخل شود، حكم دخول دارد يا خير؟
ج - در مورد سؤال اگر مقدار ختنه‌گاه از آلت رجوليت داخل بشود ولو با
وسيله مصنوعى، دخول محقق و جنابت حاصل و غسل واجب مىشود.
س 8 - كسى كه به قصد غسل به حمام رفته، و بدنش را هم شسته، بعد از
آن كه به منزلش آمده شك مىنمايد كه نيت غسل كرده يا نه تكليفش چيست؟
ج - اگر شك دارد غسل كرده يا نه واجب است غسل كند و اگر شك
دارد نيت كرده يا نه غسل مجدد لازم نيست.
س 9 - در رساله عمليه مىفرمائيد اگر كسى دانست كه آب براى او ضرر
ندارد غسل كرد و يا وضوء گرفت بعد متوجه شد كه ضرر داشته احتياط واجب
آنست كه آن نماز را با تيمم، دوباره بخواند. حال آيا اگر غسل كرده، آن غسل،
صحيح است و يا بايد آن را اعاده كند؟.
ج - بلى احتياطا وضوء يا غسل را بعد از رفع ضرر، اعاده نمايد.
69

س 10 - چرا با غسل جنابت، بدون وضوء مىشود نماز خواند ولى با
غسلهاى ديگر نمىشود و بايد وضوء گرفت؟
ج - فتاوى در اين موضوع مختلف است بر حسب فتواى بعض علماء
اغسال ديگر حكم غسل جنابت را دارد ولى به نظر حقير، غير از غسل جنابت، نماز
با اغسال ديگر بدون وضوء، صحيح نيست و دليل آن استظهار از ادله شرعيه است.
س 11 - اگر غسل مس ميت بر كسى واجب شد و حمام رفت بعد از
مدتى شك كرد كه آيا غسل كرده يا نه وظيفه‌اش چيست؟.
ج - بايد دو مرتبه غسل نمايد و نمازهاى قبلى صحيح است و اگر بعد از
مس ميت غسل جنابت كرده غسل مس ميت، ساقط مىشود.
س 12 - شخصى مىگفت هنگامى كه غسل جنابت بر من واجب مىشود
بقدرى آن را به تأخير مىاندازم كه وقت نماز، تنگ مىشود و لذا با تيمم نماز
مىخوانم و فرداى آن روز، غسل مىكنم. اكنون نظر حضرت آية الله در اين مسأله
چيست؟.
ج - با امكان غسل كردن، تأخير آن حرام است ولى در ضيق وقت، نماز
او با تيمم، صحيح است.
س 13 - كسى كه غسل جنابت بر او واجب است آيا مىتواند بدون
هيچ گونه عذرى غسل نكند و در اول وقت، با تيمم مشغول نماز گردد؟.
ج - در وسعت وقت اگر غسل نكرده نماز بخواند، نمازش باطل است.
س 14 - آيا جنب و حائض و نفساء مىتوانند در حرمهاى ائمه از يك در
داخل شده از در ديگرى خارج شوند يا نه؟.
ج - بنابر احتياط، جائز نيست.
س 15 - انسان شك مىكند كه آيا غسل جنابت كرده يا نه در اين صورت
غسلى كه بعد از شك، براى نماز انجام مىدهد وضوء هم لازم دارد يا همان غسل
تنها كافى است؟.
ج - با يقين به جنابت و شك در غسل، محكوم به جنابت است و با آن
غسل كه بعد از شك بجا آورده مىتواند نماز و سائر اعمال مشروطه به طهارت را
70

بجا آورد.
س 16 - در توضيح المسائل مسأله (2260) عنوان شده كه نشانه بلوغ:
يكى از سه چيز است. اول: تمام شدن پانزده سال قمرى در مرد و نه سال قمرى در
زن. دوم: روئيدن موى درشت بالاى عورت. سوم: خروج منى در خواب، آيا اين
صحيح است و آيا اگر شخصى اصولا محتلم نمىشود ولى قبل از اتمام پانزده سال،
انزال منى از او بشود و بتواند زن بگيرد و بچه دار شود آيا چنين شخصى بالغ
نيست؟.
ج - در فرض سؤال به نظر اينجانب، خروج منى در تحقق بلوغ، كافى است
و در تصحيح بعضى از چاپهاى رساله، غفلت شده و به معنى لغوى احتلام، اكتفاء
شده است.
س 17 - بنده سرباز وظيفه، به بلائى گرفتار شده‌ام كه منى خود به خود
بيرون مىآيد و چون علاقه زيادى به نماز دارم لذا دستورى بفرمائيد كه از حيث
عبادت، تكليفم را بدانم و در ضمن دعائى هم بفرمائيد كه از اين مرض راحت
شوم.
ج - خداوند متعال شما را از اين بيمارى، شفا عطا فرمايد و توفيق شما را
زياد كند، در مورد نماز، وظيفه شما اين است كه اگر خارج شدن منى، فرصت
مىدهد كه نماز ظهر و عصر و يا نماز مغرب و عشا را با يك غسل بخوانيد در
شبانه روز سه غسل بجا آوريد يكى براى نماز ظهر و عصر و يكى براى نماز مغرب و
عشاء و يكى براى نماز صبح و بلا فاصله، نماز را بخوانيد و اگر مهلت نمىدهد،
براى هر نماز يك غسل بجا آوريد و اگر در بعض موارد، حرج و مشقت باشد تيمم
بدل از غسل نمائيد.
س 18 - شخص جنب مىتواند در حرم امام زاده‌ها بعنوان زيارت وارد شود
يا نه؟.
ج - رفتن او در حرم امام زادها مانعى ندارد ولى اولى و بهتر اين است كه
در حرم امام زاده‌هاى مشهور مثل حضرت معصومه عليها سلام با حال جنب نرود.
س 19 - جنب، قرآن همراه داشته باشد اشكال دارد يا نه؟.
71

ج - اشكال ندارد ولى مس خط قرآن مجيد، حرام و مس جلد و اوراق و حواشى آن مكروه است.
س 20 - شخصى كه آب براى گوشش ضرر دارد و امتحان كرده كه هر
وقت استحمام مىكند آب توى گوشش مىرود و بعد چرك مىكند و باعث ناراحتى
مىشود. اين شخص مىتواند اول گوش خود را به نيت غسل بشويد؟.
ج - بلى جائز است اول گوش خود را به قصد غسل بشويد و بعد پنبه در
گوش بگذارد و بقيه سر را غسل بدهد.
س 21 - شخصى مدتى خيال مىكرده آبى كه بعد از ملاعبه و شوخى،
بيرون مىآيد منى است لذا به همين خيال، غسل جنابت كرده و با همان غسل، نماز
خوانده ضمنا نمىداند چند نماز را چنين خوانده، اكنون وظيفه او چيست؟.
ج - آنچه را يقين دارد كه وضو نداشته و با غسل بجا آورده قضا نمايد و
آنچه كه مشكوك است احتياج به قضاء ندارد.
س 22 - گاهى از اوقات صبح كه از خواب برمىخيزم مىبينم كه در
خواب، مايعى از مخرج بول خارج شده و لباسم را آلوده نموده است و تقريبا يك
سال ديگر به حسب سن، به بلوغ مىرسم در اين صورت اين مايع، پاك است يا
نجس و با اين لباس مىشود نماز خواند يا نه؟.
ج - در فرض مسأله اگر علم پيدا كرديد كه منى است نجس است و غسل
جنابت بر شما واجب مىشود و اين خود علامت بلوغ مىباشد و در صورت شك
اگر با دفق و شهوت خارج شده يا با دفق و بعد فتور حاصل شده محكوم به منى است
و غسل هم واجب است و اگر اين علائم را نداشته باشد يا چون در خواب بوديد
شك داشتيد كه علائم را داشته يا نه غسل واجب نيست و چنانچه استبراء كرده
باشيد پاك هم هست.
س 23 - گاهى در موهاى بدن، مثل زير بغل مشاهده مىشود كه يك لايه
چرك مانند، آن را فرا گرفته كه مشخص نيست آيا آفتى در موى بدن است يا يك
لايه چرك جدا نشدنى به خود گرفته، و هر چه با صابون و امثال آن شسته مىشود
بر طرف نمىشود، آيا براى غسل ايجاد اشكال نمىكند؟ آيا در صورت شك لازم
72

است به هر نحو ممكن ولو به ازاله مو بر طرف گردد؟.
ج - در غسل لازم است آب به بشره و همينطور موهاى كوتاه و رقيق كه
جزء بدن محسوب است برسد و شستن موهاى بلند لازم نيست و در مورد سؤال
چنانچه موها رقيق باشد به نحوى كه جزء بدن محسوب شود بايد اطمينان به وصول آب
به آنها داشته باشد يا آنها را ازاله كند مگر اين كه منشأ شك، وسواس باشد كه در
اين صورت احتمال وصول آب كافى است.
غسل جنابت در ضيق وقت
س 24 - در حمام براى نماز، غسل مىكنم، كسى وارد حمام شده و
مىگويد آفتاب، طلوع كرده و غسل باطل است حال آيا با غسل بعدى مىشود
قضاى نماز را بجاى آورد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال اگر بداند غسل او در وقتى واقع شده كه اگر تيمم
مىكرد نماز خود را در وقت، درك مىنمود و غسل را نيز مقيدا براى نماز بجا آورده
باشد غسل او، باطل است و با غسل دوم مىتواند نماز بخواند و اگر غسل اول را
براى بودن بر طهارت بجا آورده تا بتواند با آن نماز بخواند، غسل، صحيح است و
مىتواند با همان غسل، هر چيزى كه مشروط به طهارت است بجا آورد.
س 25 - در مسأله (393) توضيح المسائل فرموده‌ايد (اگر كسى به خيال
اين كه به اندازه غسل و نماز وقت دارد براى خصوص آن نماز، غسل كند و بعد معلوم
شود كه كمتر از غسل و تمام نماز، وقت داشته غسل او اشكال دارد ولى اگر به قصد
طهارت از جنابت غسل كرده كه بعد نماز هم بخواند غسلش صحيح است اگر چه
معلوم شود كه هيچ وقت نداشته) حال اگر كسى اين مسأله را نمىدانسته و براى آن
نماز بالخصوص غسل كند و معلوم شود كه كمتر از غسل و تمام نماز وقت داشته آيا
غسلش اشكال دارد؟ ديگر آن كه اگر اين مسأله را مىدانست ولى بعد از بيرون
آمدن از حمام ديد كه وقت نبوده و شك كرد كه براى خصوص آن نماز غسل كرده
يا به قصد طهارت از جنابت، غسلش چگونه است؟ مطلب سوم اين كه من خودم
هميشه ضمن اين كه به قصد طهارت به جانب حمام مىرفتم پيش خود نيت مىكردم كه
اگر به نماز رسيدم نماز را مىخوانم و اگر وقت گذشت و نتوانستم نماز را بخوانم
73

در فرصت مناسب قضاى آن را بجا مىآورم غسل من با اين نيت چگونه است؟.
ج - 1 - بلى اشكال دارد و بايد براى نماز آن را اعاده كند. 2 - در
اين صورت بنا بگذارد كه غسل را صحيح انجام داده و اعاده‌اش لازم نيست. 3 -
اين همان قصد طهارت از جنابت است و غسلهائى كه با اين قصد كرده‌ايد صحيح
است و از اين ببعد هم اگر به قصد طهارت از جنابت، غسل نمائيد صحيح است
هر چند وقت نماز، تنگ شده باشد. ولى توجه داشته باشيد كه در صورت تنگى
وقت كه با غسل، به نماز نمىرسيد تكليف شما تيمم بدل از غسل و خواندن نماز
است و ترك اين تكليف، گناه و معصيت دارد هر چند غسلى كه بجا مىآوريد
چون به قصد طهارت از جنابت است صحيح مىباشد.
غسل با اعانت ديگرى
س 26 - اگر كسى آب بريزد و ديگرى غسل كند چه صورت دارد آيا اين
اعانت بر غسل حساب مىشود يا نه؟.
ج - اگر كسى آب بريزد و انسان خودش غسل كند نظير اين كه مىرود زير
دوش و آب كه ريخته مىشود خودش غسل مىكند صحيح است و او اعانت نكرده.
ولى اگر كسى ديگرى را غسل بدهد نظير آن كه غسال غسل مىدهد، غسل، باطل
است.
غسل يا وضوء قبل از وقت
س 27 - غسل جنابت را پيش از دخول وقت قصد كند چه صورت دارد؟.
ج - اگر قضاء نمازهاى واجب بر او باشد قصد وجوب، اشكال ندارد و اگر
قضاء واجب ندارد با علم، قصد وجوب، جائز نيست و اگر جهلا گمان كرده واجب
است و قصد وجوب كرده و مقصود امتثال امر الهى بوده اشكال ندارد.
س 28 - شخصى پيش از وقت، غسل كرد يا وضوء ساخت بعد نمىداند
نيت واجب كرده يا مستحب در اين صورت وضوء و غسل صحيح است يا نه؟.
ج - محكوم به صحت است.
74

غسل در محل غصبى يا با وسائل يا آب غصبى
س 29 - زيدى دو قطعه زمين خودش را حبس مؤبد نموده، كه متولى،
عوائد آن را هر ساله در مطلق خيرات، به مصرف برساند، حال، در ملك حبسى،
مدت 5 سال است از طرف دولت حمام بهداشتى تأسيس شده، و معتمدين محل،
به صورت ظاهر تحويل گرفته‌اند آيا در ملك حبسى مىشود تأسيس حمام نمود يا
خير؟ و غسلهاى واجب در آن مكان چه صورتى دارد؟ و خاك آن مكان را متولى
مىتواند به مصرف فروش برساند يا خير؟.
ج - در فرض سؤال، چنانچه زمين حبس شده، به مدت طويلى، جهت
ساختن حمام، استيجار شده و مال الاجاره بنحو معمول و به نظر خبره امين بوده يا اگر
قبلا، جهت حمام، اجاره نشده، از متولى شرعى آن، به مدت طولانى، اجاره نمايند و
اجرت آن را به نظر خبره امين، تعيين و به مصرف شرعى و معين از طرف واقف، برسانند
و اجاره سابق را از حين ساختن حمام، نيز بدهند اشكال ندارد و در غير اين صورت
جائز نيست و غسل در آن باطل است و خاك ملك محبوس را متولى، حق فروش
ندارد مگر آن كه زيادى باشد كه انتفاع از ملك محبوس موقوف باشد به برداشتن
خاك اضافى، كه در اين صورت به همان مقدار مانعى ندارد.
س 30 - غسل كردن زير دوش حمام چنانچه لوله و آبپاش سر لوله
غصبى باشد و يا محل ايستادن غسل از سيمان و آجر غصبى تعمير شده باشد و يا
لوله‌اى كه آب را سرد و گرم مىكند غصبى باشد، چه صورت دارد و آيا اين امور
موجب بطلان غسل مىشود يا نه؟.
ج - در صورتى كه لوله و آبپاش و نحو آن غصبى باشد اگر ديگرى آن را
باز كرده باشد غسل و وضوء با آب آن كه (على الفرض) مباح است اشكال ندارد و
همچنين اگر خودش آن را باز كرده باشد اگر چه فعل حرام كرده، ولى غسل و
وضويش صحيح است مگر اين كه ناچار باشد در اثناء، دوش را ببندد و باز كند كه در
اين صورت چنانچه دوش منحصر به غصبى باشد باطل است و نسبت به محل ايستادن
و مصب آب غسل و وضو اگر منحصر نباشد غسل و وضوء نيز صحيح است.
75

س 31 - حمامى را كه در قبرستان بسازند غسل در اين حمام چه صورت
دارد؟ و همچنين در مورد حمامى كه زمين آن را به زور گرفته‌اند، تكليف چيست؟.
ج - در فرض سؤال اگر كسى عالم به حكم و غصب بودن محل غسل باشد
با التفات به آنها غسلش باطل است و اما كسى كه جاهل قاصر به حكم و يا جاهل به
غصب بودن محل آن است غسل او صحيح است و همچنين اگر فراموش كرده باشد
و خود او غاصب نباشد غسل او صحيح است.
س 32 - مدت صد و پنجاه سال است در قريه ما حمامى در نزديكى
قنات تأسيس و بنا شده است و تا امروز هر چه از آن قريه ملك خريد و فروش شده
آن حمام، آب مىبرده و قباله هم بابت اين موضوع در دسترس نيست و جلوگيرى از
آن هم نشده و بين صاحب ملك و خريدار، حق آب و عدم آن قيد نشده و امروز
شخصى كه بيست سال است دو دانگ از آن را مالك گشته مىگويد كه من
نسبت به اين دو دانگ راضى نيستم كه آب به حمام برود و حال آن كه خودش هم
محتاج بدان حمام است مرقوم فرمائيد كه ما ساكنين محل از مالك و غيره حق آب
را براى حمام كما في السابق داريم يا خير و رفتن به حمام در اين صورت جائز است يا نه؟.
ج - در فرض مسأله، با احتمال حق براى حمام، فعلا بنحو سابق معمول
دارند و مالكين، حق ممانعت ندارند و عدم رضايت آنها مضر به غسل نيست.
س 33 - شخصى از زمان قديم، در آبادىاى ساكن بوده و در آنجا خرده
مالك است و آب چشمه‌اى كه در يك كيلومترى واقع شده وارد آبادى و زراعت از
آن مشروب مىگردد و اهالى آبادى تصرفاتى از قبيل وضوء و غسل و آشاميدن
مىنمايند حال اگر مالكين يا بعضى از آنها راضى به تصرف او نباشند تكليف آن
شخص چيست؟.
ج - اگر آن شخص و آباء و اجدادش براى وضوء و غسل و آشاميدن، از آن
آب استفاده مىنموده‌اند و محتمل است كه حقى براى آنها باشد، فعلا مىتواند
استفاده كند و مالكين حق ممانعت ندارند.
س 34 - شخصى دو زوجه دارد زوجه اولى نمىداند كه شوهرش زن ديگر
76

دارد چنانچه مرد از زوجه دومى جنب شود مىتواند در منزل زوجه اولى (كه
شوهرش در ملك زوجه اول حمام دارد) غسل كند در حالى كه اگر زن اول، حقيقت
امر را بداند مرد اطمينان دارد كه زن راضى به غسل شوهر در ملك او نيست (گرچه
مصالح حمام و ساختن آن از شوهر است) در اين حالت آيا شوهر مىتواند بدون آگاه
كردن زن از اصل قضيه غسل كند يا خير؟ خلاصه، غسلش بدون اعلام چه صورت
دارد؟ اگر چه احتمال ضعيف مىدهد كه راضى به غسل باشد.
ج - جائز نيست.
س 35 - اگر آب گرمكن با عين پول متعلق خمس خريدارى شده باشد و
براى حمام نصب شده در حالى كه خمس آن داده نشده آيا غسل با آب گرم شده
بوسيله آن آبگرمكن صحيح است يا نه؟.
ج - اگر آب را در ظرف ديگر بريزد و از آنجا بردارد و غسل كند غسل
صحيح است ولى اگر شير را باز كند و زير شير غسل كند صحيح نيست و اين در
صورتى است كه شير متصل به خود آبگرمكن باشد ولى اگر لوله مباح از آبگرمكن كشيده شده و شير مباح به آن لوله وصل است غسل صحيح است.
س 36 - با نفت يا گازوئيل غصبى، آبى گرم شده و كسى با آن غسل
نموده آيا غسلش صحيح است يا نه؟ توضيح اين كه خود آب مباح مىباشد.
ج - بلى غسل صحيح است.
جنب از حرام
س 37 - شخصى با همسر خود كه در حال حيض است جماع كند آيا بايد
در موقع غسل نيت جنابت از حرام نمايد؟.
ج - جنابت او از حرام است ولى نيت اين كه از حرام است، در غسل، لازم
نيست.
س 38 - آيا بعد از غسل جنابت از حرام، وضوء لازم است يا نه؟.
ج - وضوء لازم نيست.
س 39 - اگر زن در بين جماع حائض شود تكليف مرد نسبت به او چيست
و اگر ادامه دهد حرام است يا حلال و جنابت او از حرام مىشود يا نه؟.
77

ج - اگر ملتفت شود بايد فورا ترك كند ولى اگر ترك نكرد جنابت او در
اين صورت - كه قبلا جنب از حلال شده - حكم جنابت از حرام را ندارد.
س 40 - اينجانب حدود 2 سال است كه بالغ شده‌ام و هر وقت مىخواهم
موهاى زائد دور عورت را بوسيله دارو از بين ببرم جنب مىشوم آيا اين جنب شدن
جنب از حرام است يا نه؟.
ج - در صورتى كه خودتان عمل اضافى انجام نمىدهيد و فقط با استعمال
دارو جنب مىشويد چيزى جز غسل بر شما واجب نيست و جنابت از حرام
محسوب نمىشود.
نيت اغسال مختلفه و انجام يك غسل
س 41 - اگر انسان اغسالى اعم از واجب و مستحب و يا مختلف يعنى
بعضى واجب و بعضى مستحب در ذمه‌اش باشد، با انجام يكى از آنها اغسال ديگر
از او ساقط مىشود يا هر كدام نيت جداگانه لازم دارد؟.
ج - اگر نيت تمام اغسالى را كه بر او واجب و مستحب است بنمايد
اطاعت و امتثال همه را كرده است و اگر نيت بعض آنها را بنمايد نسبت به همان
كه نيت كرده كفايت مىكند و اغسال ديگر ساقط نمىشود مگر اين كه در بين آنها
غسل جنابت باشد كه اگر نيت غسل جنابت نمايد سائر اغسالى كه بر ذمه دارد نيز
ساقط مىگردد.
اگر در بين غسل محدث به حدث اصغر شود
س 42 - در توضيح المسائل مسأله (392) فرموده‌ايد: (اگر در بين غسل،
حدث اصغر از او سر بزند مثلا بول كند واجب است كه غسل را تمام نمايد و بعد
وضوء بگيرد) آيا وضوء بعد از اين غسل، به خاطر تصحيح غسل است يا آن كه براى
اداء نماز مىباشد يعنى اگر غسل را تمام كند و بعد وضوء نگيرد غسل او صحيح
است يا نه؟.
ج - در اين صورت، غسل صحيح است و وضوء براى حدث اصغر است نه
حدث اكبر و نگرفتن وضوء مضر به صحت غسل نيست.
س 43 - انسان، در اثناء غسل ترتيبى و يا ارتماسى شك مىكند كه در
78

اثناء غسل، بول خارج شد يا نه چه كند؟.
ج - به شك خود اعتناء نكند.
س 44 - شخصى غسل جنابت ترتيبى كرده و نماز صبح را هم خوانده ظهر
مثلا ملتفت شد كه مقدارى از طرف چپ بدن مانعى داشته كه نگذاشته آب به
بشره برسد اگر آن مقدار را كه از طرف چپ مانده به قصد غسل بشويد صحيح است
يا نه و اگر در اين مدت حدثى از او صادر شد باز مىتواند اين مقدار را كه از طرف
چپ باقى مانده به قصد غسل بشويد و غسل او صحيح است يا نه و وظيفه او نسبت
به نمازهاى بعد چيست و نمازى را كه خوانده قضا دارد يا نه؟.
ج - همان مقدار باقيمانده را به قصد غسل بشويد غسلش صحيح است و اگر
قبل از آن نماز خوانده نماز را در وقت اعاده و بعد از وقت قضاء نمايد و لكن اگر
حدثى از او صادر شده باقيمانده غسل اول را تمام و به احتياط مستحب غسل را نيز
اعاده كند و واجب است براى نماز وضوء هم بگيرد.
قاعده فراغ و تجاوز در غسل و وضوء و تيمم
س 45 - قاعده تجاوز در نماز جارى است، در وضوء و غسل و تيمم هم
جريان دارد يا خير؟.
ج - در غسل و وضو و تيمم قاعده تجاوز جارى نيست ولى قاعده فراغ
جارى است.
حكم اسامى و كلمات مقدسه
س 46 - اسامى مقدسه كه نام اشخاص مىباشد مانند محمد و على و
حسن و حسين و رسول و نبى و عيسى و فاطمه و زهرا و امثال اينها اگر روى
سنگ قبر، حجارى و يا در روزنامه‌ها و كاغذهاى مراسلاتى نوشته شود، مىتوان
بى وضوء دست زد يا نه؟.
ج - بى وضوء دست زدن به آن اسامى جائز است مع ذلك احترام آن اسامى
اگر چه مقصود، اشخاص عادى هستند، خوب است.
س 47 - به جهت اين كه نام مبارك خداوند و ائمه اطهار عليهم السلام زير
79

دست و پا نيفتد آيا مىشود با قلم آنها را محو و نابود كرد يا نه و آيا در صورت
محو، باز احترام سابق را دارد يا نه؟.
ج - اگر بطورى محو شود كه به هيچ وجه نمايان نباشد، حكم آن اسماء
مرتفع مىشود.
س 48 - آيا مس آيه‌اى از قرآن كه منسوخ شده است بدون طهارت جائز
است يا خير؟.
ج - آنچه قرآن باشد مس آن بى طهارت جايز نيست خواه حكم آن منسوخ
باشد يا نباشد و قرآن منسوخ التلاوه نداريم و با فرض وجود، نيز مس آن بى طهارت
جائز نيست.
س 49 - كلمه‌اى كه ضمير مستتر در او است و مرجعش به خدا است مس آن
بدون طهارت جايز است يا خير؟.
ج - اگر كلمه قرآن است مس آن بى طهارت جائز نيست و در غير آن
اولى و احوط ترك آن است.
س 50 - اگر روى ورقه‌اى ترجمه آيه‌اى از قرآن نوشته باشد، و در آخر
ترجمه، اين طور نوشته باشد (قرآن كريم) يعنى مىخواهد به مردم بفهماند كه اين
مطلب فارسى در قرآن كريم است، زير دست و پا افتادن اين ورقه چه صورتى
دارد؟ و همچنين بسمه تعالى يا بسم رب الشهداء.
ج - زير دست و پا انداختن آنها بى حرمتى و حرام است.
احكام حائض
س 51 - زنى يك مرتبه چند روز تلفيقى خون حيض ديده، و مرتبه ديگر
به مقدار همان عدد معين، چند روز غير تلفيقى خون ديده كه ايام تلفيقى ممكن
است يك شب از ايام غير تلفيقى مقدارش زيادتر باشد در اين صورت عادت عدديه
براى آن زن، به ديدن اين دو خون حاصل مىشود يا نه؟.
ج - ميزان در تحقق عادت، اتحاد ايام آن است و توافق در شب اول و آخر،
لازم نيست.
س 52 - زن براى اين كه حيض نشود هر شب قرص مىخورد يك شب
80

فراموش كرد قرص نخورد روزش خونريزى كرد شب بعد كه قرص خورد خون قطع
شد و خلاصه از ايام عادت، همان يك روز را خون ديد تكليف او چيست؟.
ج - يك روز، حيض نيست.
س 53 - هر گاه زنى در ايام عادت ماهانه، بوسيله خوردن قرص، از آمدن،
خون حيض، جلوگيرى نمايد حكمش چيست؟.
ج - تا موقعى كه خون خارج نشده به حكم طاهر عمل كند.
س 54 - گاهى زن، بعد از ايام عادت و پس از اين كه غسل كرد باز يك
قطره خون مىبيند آن خون چه حكمى دارد؟.
ج - تا ده روز از اول زمانيكه خون ديده هر وقت خون ببيند محكوم به
حيض است ولو يك قطره باشد و اگر بعد از يك قطره، قطع شود واجب است ثانيا
غسل كند.
س 55 - زنى كه هر ماه به صورت عادت، پنج روز و يا شش روز از دبر خون
مىبيند و از قبل اصلا خون نمىبيند آن خون محكوم به حيض است يا نه؟.
ج - در فرض مسأله اگر بداند همان خون حيض است و از اين مجرى
خارج مىشود. تمام احكام حيض بر آن مترتب است و اگر يقين ندارد. اعتبار
صفات، در خون خارج از دبر، مشكل است و احتياط در واجد صفات، جمع بين
تروك حائض و افعال مستحاضه است.
س 56 - خونى كه زن، بر اثر ضربه يا حمل نمودن بار سنگين، در غير
ايام عادت مىبيند حيض است يا استحاضه و اگر در ايام عادت، بر اثر تصادم و
پيش آمدى خونريزى كرد چه صورت دارد؟.
ج - در هر صورت اگر داراى صفات حيض است و با حيض سابق، ده
روز فاصله دارد حكم حيض را دارد و اگر صفات حيض را ندارد و در عادت هم
نيست احتياط كند به جمع بين تروك حائض و اعمال مستحاضه.
س 57 - خانمى سه چهار ماه حيض نمىبيند و به گمان اين كه حامل
است وظايف شرعيه (نماز و روزه) را انجام مىدهد پس از مراجعه به پزشك معلوم
مىگردد كه خون در رحم يا جاى ديگر جمع شده و با دادن دارو خونها تدريجا
81

خارج مىگردد و مدت خروج از ده روز تجاوز مىكند، آيا همه را حيض قرار دهد يا
حكم ديگرى دارد؟.
ج - مادامى كه خون نمىبيند عباداتش صحيح است و اما ايامى كه خون
مىبيند پس اگر از ده روز تجاوز نكرده همه‌اش حيض حساب مىشود و اگر از ده
روز گذشت ايام عادت را حيض و ما بقى را استحاضه قرار دهد و در هر مورد بوظيفه
خود عمل نمايد.
س 58 - مدت دو سه سال اينجانب بعد از عادت زنانه هنگام غسل حيض
از روى جهل، نيت غسل جنابت مىكردم، با آن كه غسل جنابتى به گردن نداشتم و با
همان غسل نماز مىخواندم اكنون مىگويند نمازهايت باطل است و بايد اعاده كنى
بفرمائيد كه وظيفه من چيست؟.
ج - آن نمازى كه بدون وضوء بعد از آن غسل خوانده شده بايد اعاده شود.
احكام نفساء
س 59 - زنى كه در نفاس، عادت عرفيه پيدا كرده اگر اتفاقا خون او از ده
روز تجاوز كند بايد رجوع به عادتى كه در حيض دارد بكند، يا به عادتى كه در
نفاس دارد؟.
ج - بايد رجوع به عادت حيض نمايد.
حكم خونى كه زن حامل مىبيند
س 60 - زن حامل در حال حمل گاهى يك لحظه خون مىبيند، حكم
آن خون چيست؟.
ج - اگر در ايام عادت است و يا اوصاف خون حيض دارد آن خون را
حيض قرار دهد تا خلاف آن معلوم شود و الا جمع كند بين تروك حائض و اعمال
استحاضه تا وقتى كه يقين به استحاضه پيدا كند مثل اين كه قبل از سه روز قطع شود.
س 61 - زنانى كه با عمل جراحى اطفال را از رحم ايشان خارج مىكنند بعد
از آن، خون از مجراى طبيعى بيرون مىآيد آيا اين خون - با آن كه منشأش را
نمىداند فقط مىداند بواسطه اخراج طفل، بيرون آمده است - محكوم به نفاس
است؟.
82

ج - خون مفروض كه بعد از ولادت، از محل ولادت خارج مىشود خون
نفاس است و فرق نيست كه طفل، بنحو طبيعى خارج شود، يا به جراحى، بلى
خون موضع جراحى كه بواسطه بريدن محل خارج مىشود خون نفاس نيست.
س 62 - زن حامل ترسيد و يا صدمه‌اى به او رسيد چند ساعت و يا چند
روز خون ديد و بعد سقط كرد آن خون چه حكمى دارد؟.
ج - خون قبل از سقط، محكوم به خون استحاضه است، مگر آن كه شرائط
حيض را واجد باشد - مانند استمرار سه روز و فصل اقل طهر و واجد بودن صفات
حيض يا در ايام عادت بودن - كه در اين صورت، محكوم به حيض است و بعد از سقط،
تا ده روز خون نفاس است مگر اين كه بيشتر از ده روز خون ببيند كه در اين صورت
به مقدار ايام عادت حيض خود، نفاس قرار مىدهد و بقيه، استحاضه است.
83

مسائل و احكام اموات
غسل ميت
س 1 - فرموده‌اند بدون اذن ولى ميت، نمىتوان ميت را غسل داد و يا
كفن و دفن نمود، حال اگر مثلا ولى شخص متوقى حاضر نيست و شايد حضور او
تا نصف روز طول بكشد مىتوان با اذن حاكم شرع او را غسل داد يا اين كه شب
است و دسترسى به حاكم شرع نيست آيا جائز است با اذن عدول مؤمنين، او را
غسل دهند و كفن و دفن كنند؟.
ج - در صورتى كه تأخير، موجب هتك حرمت نشود و شاهد حال قطعى بر
رضايت ولى نيز نباشد بدون اذن ولى، جائز نيست.
س 2 - چگونه است كه هيچ يك از حيوانات و پرندگان، بعد از مردن،
غسل ندارند ولى انسان كه اشرف مخلوقات است پس از ازهاق روح، بايد غسل
داده شود و حتى اگر دست كسى هم به او برسد غسل بر آن شخص واجب
مىشود؟.
ج - به مقتضاى اخبار اهل بيت عليهم السلام، وجوب غسل، مخصوص به
ميت انسان است و يكى از حكمتهاى وجوب غسل ميت آدمى، احترام ميت انسان
است كه ميت حيوانات، آن احترام را ندارند. و وجوب غسل مس ميت نيز ممكن
است يكى از حكمتهايش تأكيد در اجتناب از تماس با بدن ميت باشد چون ميت
انسانى بيشتر از حيوانات، در معرض تماس اشخاص است و بسا كه سبب سرايت
بعض امراض شود.
84

س 3 - ميت را به چه جهت با سدر و كافور غسل مىدهند و علت و
حكمت آن چيست؟.
ج - به جهت امر حضرت پيغمبر صلى الله عليه وآله مطابق اخبار صادره از
ائمه عليهم السلام، و شايد حكمت آن ضد عفونى شدن ميت است كه سمومات
- خارج شده از بدن او در حال موت - از بين برود.
س 4 - ما رأي سماحتكم في امرأة حامل ماتت عند النفاس وقد خرج رأس
الطفل ميتا فهل يلزم إخراج الطفل تماما لتغسيل وتكفين و دفن الأم والطفل كلا على
إنفراده أو يجوز إبقاء الطفل على ما هو عليه ويكفي ما يجري على الأم عن الولد وعلى
فرض لزوم الإخراج فلو لم يتيسر الإخراج أو تعسر فما التكليف شرعا؟.
ج - يجب في الفرض إخراجه للتغسيل والتكفين والدفن وإن كان بعلاج
وعمليه لا توجب مثلة بالطفل أو أمه.
س 5 - در غسل ميت، لازم است هر سه غسل را يك نفر انجام دهد يا اين كه
ممكن است يك نفر، غسل سدر بدهد و ديگرى كافور و سومى آب خالص.
ج - لازم نيست غسل دهنده يك نفر باشد و جايز است سه غسل را سه نفر
بدهد بلكه جايز است يك غسل را هم چند نفر بدهند به شرط اين كه مراعات ترتيب
بشود و در هر دو مورد بر همه كسانى كه غسل مىدهند، نيت كردن واجب است.
س 6 - هر گاه ميت، مجروح باشد بطورى كه حتى آنى هم خون از آن قطع
نشود آيا مىشود مقدارى پلاستيك روى زخم گذارد و با چسب محكم كرد و غسل
داد و كفن نمود؟.
ج - در فرض مسأله اگر به صبر كردن، خون قطع مىشود صبر كنند و اگر
قطع نمىشود موضع خون را به علاج مسدود نموده و غسل بدهند لكن اگر در اثر
مسدود نمودن موضع خون، مقدارى از بدن شسته نمىشود بايد تيمم بدهند.
س 7 - شستن اموات، در نهرى كه بين دو قريه، مشترك است و ساكنين
85

قريه سفلى، تصريح به عدم رضايت نموده‌اند و اظهار كرده‌اند كه چون آب اين نهر،
آب آشاميدنى است راضى نيستيم، جائز است يا نه؟.
ج - در فرض سؤال اگر شستن در آب، باعث اشمئزاز است، در خارج از
آب، غسل بدهند و ظاهرا آب برداشتن و در خارج، غسل دادن، اشكال ندارد نظير
سائر حوائج.
س 8 - شخصى با ماشين، تصادف كرده و سر او از بين رفته و تمام بدنش
خرد است و او را ميان كيسه گذاشته‌اند بايد او را غسل داد يا تيمم؟.
ج - اگر شستن ممكن است و موجب تفرق اعضاء نمىشود بشويند و غسل
دهند و در صورتى كه شستن، ممكن نباشد چنانچه دستهاى او كه جاى تيمم است
باقى است احتياطا تيمم بدهند و اگر دستها و سر او نيست، تيمم هم ساقط است
به همان حال، دفن كنند.
س 9 - شخص جنب مىتواند ميت را غسل بدهد يا نه؟.
ج - بلى جائز است.
س 10 - كسى كه ميت را غسل مىدهد قبل از آن كه غسل مس ميت نمايد
مىتواند ميت را كفن كند يا نه؟.
ج - بلى جائز است ولى مستحب است غسل نمايد و بعد ميت را كفن
كند.
س 11 - شخصى در قبرستان، غسالخانه‌اى ساخته و در حين ساختن، دو
قبر، نبش شده و استخوانها را بجاى ديگر حمل دادند و بنا را به آخر رسانده‌اند غسل
دادن اموات، در اين مكان چه صورت دارد؟.
ج - نبش قبر مسلم، جائز نيست ولى فعلا - كه اين حرام را مرتكب
شده‌اند اگر زمين، قبل از دفن، مباح بوده و وقف نبوده - از ورثه آن دو نفر اگر زنده
و معلوم هستند استجازه و استرضاء نمايند انشاء الله اشكالى ندارد و اگر ورثه، معلوم نباشند جواز غسل، موكول به اذن حاكم شرع است احتياطا.
س 12 - اجرت گرفتن براى انجام امر واجب كفائى مثل غسل ميت و نماز
و دفن آن شرعا حرام است حال اگر كسى براى انجام اين فرائض مطالبه وجهى
86

نموده و كسان ميت بدون رضايت، پرداخت نمودند در اين صورت خللى و اشكالى به
نماز و غسل و دفن ميت وارد آمده يا نه؟.
ج - در فرض مسأله اگر غسل و نماز را براى خدا بجا آورده است و اجرت
براى مقدماتى كه واجب نيست مطالبه نمايد يا جهلا اجرت تبرع و بلا عوض مطالبه
كند غسل و نماز صحيح است و اگر غسل و نماز را براى پول گرفتن انجام داده نه
براى خدا، غسل و نماز باطل است و با شك در اين كه بچه قصد انجام داده عمل،
محمول بر صحت است تا خلاف آن معلوم شود.
س 13 - كسى كه از دنيا مىرود اگر بعضى از جاهاى بدنش موى بلند
داشته باشد آيا حق دارند آنها را زايل نمايند و يا با همان موى بلند، ميت را دفن
كنند؟
ج - اگر مو مانع از رسيدن آب به بشره باشد و غسل، موقوف به بر طرف
كردن آن باشد اشكالى ندارد.
س 14 - ميتى را كه براى كالبد شكافى مىبرند پس از دوختن پوست،
مقدارى از بشره، مخفى مىماند، غسل او با اين كه آب به تمام پوست نمىرسد چه
صورت دارد؟.
ج - به همان نحو كه هست او را غسل دهند و احتياطا تيمم هم بدهند ولى
شكافتن بدن ميت مسلمان، حرام است.
س 15 - راجع به غسل ميت كه فتوى داده‌ايد كه در غسل ترتيبى فرو بردن
هر يك از سه قسمت بدن در آب كثير، بى اشكال است. اين فقط براى آب خالص
است يا در هر سه غسل، چنين است؟.
ج - در آب سدر و كافور هم اگر كر باشد و مضاف نباشد فرو بردن اعضاء
ميت اشكال ندارد. بلى در آب قليل فرو نبرند.
س 16 - در موردى كه بناچار و به اضطرار، جنين را كه بيش از 4 ماه دارد
قطعه قطعه نموده و خارج مى كنند آيا هر كدام از قطعات آن غسل دارد و در يك جا
تكفين مىشود؟.
ج - قطعاتى كه استخوان ندارد، همينطور، در پارچه‌اى پيچيده و دفن
87

نمايند، و قطعاتى را كه استخوان دارد واجب است غسل بدهند، و در پارچه‌اى
پيچيده و دفن نمايند، اما قسمتى كه سينه و قلب دارد، واجب است غسل داده و
كفن كنند و دفن نمايند.
اگر مماثل يا محرم براى غسل و تيمم ميت نباشد
س 17 - اگر زن نباشد و مرد اجنبى بخواهد زنى را كه فوت كرده بجاى
غسل، تيمم دهد تكليف اين مرد و دستور تيمم را نسبت به اين زن بيان فرمائيد.
ج - در فرض سؤال با نبودن مماثل، تكليف، مبدل به تيمم نمىشود و
اقوى سقوط غسل است لكن احتياط، غسل دادن است بدون لمس و نظر و اگر غسل
دادن، ممكن نباشد بطورى كه اگر مماثل هم بود وظيفه تيمم بود در اين صورت او را
تيمم بدهد بدون لمس و نظر.
س 18 - خنثاى مشكل اگر فوت نمايد چه كسى بايد او را غسل بدهد اگر
مرد او را غسل بدهد شايد در واقع زن باشد و اگر زن غسل بدهد شايد مرد باشد در
اين صورت تكليف غسل او چيست؟.
ج - احوط آنست كه محارم نسب زن يك غسل داده و محارم نسبى مرد،
غسل ديگرى بدهند و اگر محرم نداشته باشد نيز احوط آنست كه هم زن و هم مرد او را
از زير لباس غسل بدهند و اين حكم، در صورتى است كه خنثى سه سال به بالا بوده
باشد و اگر از سه سال كمتر باشد هر كدام از مرد يا زن او را غسل بدهند - ولو از
محارم نسبى او نباشد - جائز است.
س 19 - اگر كسى غير از زن و شوهر، يكى از محارم خود را كه فوت شده
با وجود مماثل بخواهد غسل بدهد چون اطمينان ندارد كه مماثل، غسل را صحيح
انجام مىدهد و نه اطمينان به اين كه بايستد و به مماثل دستور بدهد در اين صورت اجازه
مىفرمائيد كه خودش ميت را غسل بدهد يا نه؟.
ج - اقوى آنست كه با وجود مماثل، غير مماثل، غسل ندهد بلى هر گاه
مماثلى كه غسل صحيح بدهد نباشد به منزله فقد مماثل است.
88

س 20 - اگر جاهل قاصر و يا مقصر، يكى از محارم خود را غير از زن و
شوهر غسل داد صحيح است يا بايد غسل، تجديد شود و به فرض لزوم تجديد، فرقى
بين اوقات قبل از گذاردن در قبر يا پس از پوشاندن روى قبر هست يا نه و در صورت
جواز نبش، مدتش چند روز و يا چند ساعت است؟.
ج - غسل محارم - به نسب يا به رضاغ - با فقد مماثل صحيح و در غير
اين صورت، اقوى عدم صحت است و چنانچه جهلا اين عمل، واقع شد نبش قبر و
اعاده غسل واجب است مگر آن كه بدن، متلاشى و متعفن شده باشد كه نبش،
موجب هتك باشد.
س 21 - اگر كسى در بيابانى كه اصلا دسترسى به آبادى ندارد زنى را
به بيند كه مرده و بدنش عريان و هوا هم خيلى سرد است و نمى تواند از پوشش
خودش او را بپوشاند زيرا خودش سرما مىخورد تكليف اين شخص، نسبت به آن
اجنبيه برهنه، در موضوع غسل و كفن و دفن چيست؟.
ج - در فرض مسأله كه محرم، در بين نيست غسل ميت، ساقط است اگر
متمكن است او را بدون غسل دفن كند و اگر متمكن نيست تكليف ندارد، بلى در
صورت تمكن، واجب است برود به آبادى و اسباب غسل و كفن و دفن او را فراهم
آورد و الا تكليفى ندارد.
س 22 - مباشرت پدر شوهر و عروس و داماد و مادر زن با نبود محارم نسبى
و مماثل - در غسل و كفن و دفن يكديگر - جائز است يا نه؟.
ج - در صورتى كه مماثل نباشد احوط آنست كه اشخاص مذكور يكديگر را غسل
بدهند و بعد آب غسل را خشك نمايند و كفن كنند.
س 23 - زنى فوت شده، مماثل، جهت غسل او نيست مردى حاضر شده
كه او را غسل دهد ولى اجنبى است آيا مىشود نوه دخترى يا پسرى آن زن را براى
آن مرد صيغه بخوانند تا محرم زن شود و او را غسل بدهد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، حصول محرميت، بعيد نيست.
89

غسل ميتى كه معلوم نباشد مرد است يا زن
س 24 - دو نفر طعمه حريق شده و تشخيص داده نمىشود كه هر دو مرد
بوده‌اند يا هر دو زن يا يكى مرد و ديگرى زن، تكليف غسل يا تيمم و كفن و دفن
آنها چيست؟.
ج - احتياطا - اگر غسل آنها ممكن است - آنها را از وراء ثياب غسل
دهند هر يك را دو مرتبه يك مرتبه مرد، غسل دهد يك مرتبه زن، و اگر غسل ممكن
نيست و مواضع تيمم آنها باقى است با دستكش، هر يك را دو مرتبه تيمم دهند،
يك مرتبه مرد تيمم دهد و يك مرتبه زن، و كفن و دفن آنها على السواء است.
س 25 - استخوانى از انسان در بيابانى پيدا شده معلوم نيست از مسلمان
است يا كافر از زن است يا مرد حكم آن را بيان فرمائيد.
ج - اگر در بلاد اسلام است محكوم به اسلام مىباشد و بايد دفن نمود و
اگر زن و مرد بودن آن معلوم نيست در غسل و تجهيزات آن، مراعات احتياط نمايند
يعنى هم مرد او را غسل بدهد و هم زن.
غسل ميتى كه از بدن او خون جارى است يا بعض اعضايش از بين رفته
س 26 - ميتى كه در تصادف، سر و صورت او شكسته شده و خون مىآيد
چگونه بايد او را غسل و يا تيمم داد؟.
ج - اگر محتمل است با تأخير غسل، خون قطع شود بايد صبر كنند تا خون
قطع شود و بعد غسل دهند در صورتى كه موجب تعفن و هتك ميت نشود و اگر اين
طريق، ممكن نيست لكن ممكن است براى يك لحظه، خون را پاك و تطهير كرد
پاك و تطهير كنند و تيمم دهند.
س 27 - شخصى تصادف با ماشين نموده و فوت كرده در حين غسل،
به هيچ وجه خون از او قطع نمى شود تكليف چيست؟.
ج - اگر ممكن است صبر كنند تا خون قطع شود و الا مواضعى را كه خون
مىآيد به نحوى - ولو به اين كه چيزى روى آن بريزند - مسدود كنند و اگر اين هم
90

ممكن نشد به همان حال در آب جارى غسل دهند و آب سدر و كافور را در ظرفى
بريزند و آب لوله كه حكم جارى را دارد وصل به آن ظرف نمايند و با همان حال به
بدن ميت بريزند و احتياطا تيمم هم بدهند.
س 28 - شخصى در زير ماشين مانده و به كلى سر و شكم و عورتين او از
بين رفته تكليف غسل او را بيان فرمائيد؟.
ج - هر عضوى كه استخوان در او باشد بايد آن را غسل دهند و در پارچه‌اى
به پيچند و دفن نمايند و اگر سينه باشد كه قلب در آن باشد، يا خود قلب علاوه بر
غسل و كفن نماز هم بر آن بخوانند.
س 29 - شخصى را ماشين زير گرفته بطورى كه سر و صورتش از بين رفته
و آثارى از صورتش نيست و اعضاى ديگرش سالم است بفرمائيد كه آن ميت را بايد
غسل داد، يا تيمم، و اگر تيمم لازم است چون قسمت صورتش از بين رفته به چه
نحو بايد تيمم داد؟.
ج - اگر به غسل دادن، اجزاء ميت متفرق نشود غسل دهند و اگر به غسل
متفرق مى شود تيمم بدهند و با نبودن پيشانى، مسح آن ساقط است.
غسل جبيره‌اى براى ميت نيست
س 30 - اگر در بدن ميت زخم و جراحت باشد بايد غسل داد و يا مثل
بدن شخص زنده بايد غسل جبيره داد؟.
ج - در غسل ميت، جبيره ذكر نشده اگر ممكن است غسل بدهند و الا
تيمم بدهند.
اگر در حال غسل، از ميت خون حيض يا بول خارج شود
س 31 - ميت را غسل مىدهند در آن حال اگر بول از او خارج شود يا خون
حيض و مانند آن كه قطع شدنش مدتى طول مىكشد آيا جائز است كه او را غسل
بدهند و فورا كفن و دفن كنند يا نه؟.
ج - صبر كنند تا خون يا بول، قطع شود مگر آن كه معرض فساد بدن باشد.
91

تيمم دادن ميتى كه بعض مواضع تيمم را ندارد يا اعضاى او به جهت
تصادف قابل غسل نيست
س 32 - ميتى كه سر و دست ندارد و غسل دادن او ممكن نيست آيا تيمم
هم از او ساقط است يا نه و اگر ساقط نيست چطور بايد تيمم داد، و همچنين اگر
سر نداشته باشد ولى يك دست يا هر دو دست موجود باشد حكمش چيست؟.
ج - اگر بعضى از اعضاء تيمم باقى است همان بعض را تيمم دهند، و اگر
هيچ يك از اعضاء باقى نيست، تيمم ساقط است.
س 33 - اشخاصى كه در تصادف ماشين تلف مىشوند و اعضاء ايشان از
هم پاشيده شده و ريخته و درهم كوبيده گرديده و به هيچ وجه نمىشود غسل داد در
اين صورت كيفيت تيمم آنها را مرقوم فرمائيد.
ج - در فرض مسأله اگر اعضاء تيمم صحيح است مثل شخص زنده، او را
تيمم دهند و واجب نيست از پشت سر تيمم دهند مىتوانند جلوى او بنشينند و او را
تيمم دهند و بايد دست راست ميت را با دست چپ و دست چپ را با دست راست
مسح نمايند.
تجهيز ميتى كه معلوم نيست كافر است يا مسلمان
س 34 - اگر مرده‌اى را بيابند و ندانند كه مسلمان است يا كافر بايد او را
غسل داد و كفن كرد و نماز بر او خواند يا نه؟.
ج - اگر در بلاد مسلمين باشد حكم ميت مسلمان را دارد.
س 35 - چند نفر كارگر از مسلمان و ارمنى و يهودى و بهائى در
كارخانه‌اى كار مىكردند، كارخانه آتش گرفته و كارگران هم همگى سوختند و
بدنهايشان مخلوط شده راجع به غسل و دفن ابدان آنها، چه تكليفى داريم؟.
ج - براى اين كه يقين حاصل شود كه نسبت به مسلمانها به تكليف شرعى
عمل شده بايد - اگر امكان دارد - همه را غسل دهند و كفن كنند، و بر هر يك
جدا جدا به احتمال اين كه شايد مسلمان باشد نماز بخوانند و ممكن است همه را پيش
هم بگذارند و به نيت ميت مسلمان نماز بخوانند البته به نحوى كه فاصله مضر، بين
نمازگزار و اموات نباشد و همه را مطابق دستور اسلام در مكانى كه نه قبرستان
مسلمين است و نه قبرستان كفار دفن نمايند.
س 36 - هر گاه دست كافر را ببرند، بعد آن كافر، مسلمان شود دست قطع
92

شده او احترام دارد؟.
ج - در فرض سؤال، عضو مزبور حكم عضو جدا شده از مسلمان را ندارد.
كفن ميت
س 37 - كفن هائى كه به آنها آيات قرآن نوشته شده اغلب مىگويند كه نبايد
به بدن ميت پوشيد و بايد همان طور زير سر ميت گذاشت و يا آن كه روى ميت كشيده
شود و عده ديگر مىگويند اول كفن سفيد كه آيات قرآن ندارد و بعد كفنى كه آيات
قرآن دارد پوشيده شود، حال اگر چلوار يافت نشود آيا به تنهائى ممكن است كفن
نوشته به آيات را بر ميت پوشيد يا خير؟ و با اين وصف بى احترامى به آيات قران
نمىشود؟.
ج - احتياطا بايد بطورى كفنهاى نوشته شده با دعا و آيات قرآن، به بدن ميت
پوشانده شود كه يقين به نجس شدن آنها حاصل نشود بلكه در معرض نجس شدن هم
نباشد، به اين نحو كه وقتى ميت در قبر قرار مىگيرد، نوشته طرف چپش باشد.
س 38 - يكى از مستحبات كفن، ران پيچ است بنابر اين آيا بايد رانها را
جدا جدا به بندند و يا بر روى هم پيچيده شود و همچنين مستحب است اسم ميت و
پدر او نوشته شود، حال آيا براى مرد به عمامه و براى زن به مقنعه بايد نوشت يا نه و مراد از مقنعه كدام است، چارقد مىباشد و يا رو پوش صورت؟.
ج - ظاهر آنست كه رانها را با هم به پيچند و مستحب است اسم آنها به تمام
قطعه‌هاى كفن نوشته شود و مراد از مقنعه چارقد است.
س 39 - جملاتى از قرآن مجيد و ادعيه كه بر كفن مىنويسند - گر چه
شسته شود ولى آثارش بماند - اشكال دارد يا نه؟.
ج - مانعى ندارد ولى مراعات كنند كه زير بدن ميت، واقع نشود.
س 40 - آيا لباس احرام زنانه را مىتوان بجاى كفن ميت، مصرف كرد يا
نه؟.
ج - بلى ازار و رداء احرام را مىتوان بجاى كفن، مصرف نمود.
س 41 - آيا جائز است كه با جوهرهاى فعلى كه مردم با آن مىنويسند
مطالب مقرر را به كفن بنويسند؟.
ج - اگر علم به نجاست آن نباشد اشكال ندارد ولى بهتر آنست كه با تربت
حضرت سيد الشهداء عليه السلام بنويسند.
93

س 42 - بدنى كه مجروح است و نه با گچ، نه با پنبه، نه با چسب، نه
باند امكان ندارد جلو خون گرفته شود چنانچه بعد از تيمم بدن را روى پلاستيك
بگذاريم و از روى پلاستيك، لنگ و پيراهن و سراسرى را بپوشانيم چه صورت دارد
با توجه به اين كه بدون پلاستيك هر قدر تكفين كنيم خونى و نجس مىشود
ج - در صورت مفروضه كه به غير اين نحو، ممكن نيست اشكال ندارد.
س 43 - كفن كردن اين منافقين كه اعدام مىشوند چه صورت دارد و
تكليف شرعى ما با آنها چيست؟.
ج - كفن كردن آنها مادام كه علم به ارتداد آنها نباشد اشكال ندارد.
نماز ميت
س 44 - شخصى يك عمر ديوانه بوده بعد از فوت، واجب است نماز ميت
بر او خوانده شود يا نه و در صورتى كه نماز خواندن بر او واجب باشد جمله (اللهم انا لا
نعلم منه الا خيرا) بر وى صدق مىكند يا چونكه اين شخص در حال حيات، از نظر
تكاليف شرعيه، مرفوع القلم بوده است بايد چيزى ديگرى گفت؟
ج - خواندن نماز ميت، واجب است و بجاى جمله مذكوره، در دعاى بر او
جمله ديگرى كه مناسب باشد مثل (اللهم ادخله الجنه واكرمه واحسن اليه) بگويد.
س 45 - شخصى براى حفظ جان، بدستور طبيب تا آخر عمر، بدون ختنه
مانده آيا نماز بر جنازه او جائز است يا نه و بعد از غسل مىشود او را ختنه نمود يا
نه؟
ج - ختنه، واجب است و از ضروريات مىباشد و كسى كه آن را بدون عذر
شرعى ترك كرده اگر وجوب آن را قبول داشته معصيت كرده و ترك آن براى حفظ
جان، اشكالى ندارد و در هر حال، مسلمان است و نماز بر جنازه او واجب مىباشد
و بعد از مرگ، ختنه ميت جائز نيست.
س 46 - شخصى كه اهل نماز و روزه نبوده و منكر هم نبوده از دنيا رفت،
تغسيل و تكفين و نماز و تشييع جنازه او چه صورت دارد؟.
ج - تجهيزات ميت مسلمان - هر چند فاسق باشد مانند مسلمان
تارك الصلاة - واجب است.
س 47 - نماز خواندن بر جنازه اشخاصى كه بوسيله سم يا به وسائل ديگر
94

خود كشى مىكنند، چه صورت دارد؟.
ج - اگر مسلمان باشد نماز بر جنازه او واجب است.
س 48 - شيعه و سنى از حيث غسل و تيمم و نماز و كفن و دفن فرقى
دارند يا نه؟.
ج - غسل و تيمم و كفن و دفن آنها به يك نحو است ولى در نماز و دعائى كه
بر ميت خوانده مىشود نسبت به آنها فرق دارد، در رساله، ملاحظه كنيد.
س 49 - اگر كسى در نماز ميت بعد از تكبير چهارم، در باره مطلق اموات
بگويد: (اللهم اغفر لهذا الميت) كفايت مىكند يا حتما بايد براى هر كدام بنحو
مخصوصى كه در بعضى از رساله‌ها نوشته شده عمل كند؟.
ج - اگر جنازه‌اى كه به آن نماز خوانده مىشود يكى باشد، (اللهم اغفر
لهذا الميت) كافى است، و اگر دو ميت باشد (اللهم اغفر لهذين الميتين) و اگر
سه ميت باشد (اللهم اغفر لهولاء الاموات) كفايت مىكند و تفصيل، لازم نيست و
جايز است براى ميت اعم از زن و مرد، به لحاظ شخص يا نعش يا بدن بگويد اللهم
اغفر لهذا الميت و به لحاظ جثه يا جنازه بگويد اللهم اغفر لهذه الميتة.
س 50 - دستور است كه در نماز ميت گفته شود (اللهم انا لا نعلم منه الا
خيرا) با آن كه متوفى مشروب فروض و از طرفى مسلمان است نظر مبارك را مرقوم
فرمائيد.
ج - اگر اعمال او از اين قبيل بوده كه قابل حمل بر صحت نيست و توبه
او هم معلوم نباشد آن جمله را نگويد و بجاى آن بگويد (اللهم انت اعلم به منا).
س 51 - شخصى تارك الصلاة مرده، كسى از روى ترس و يا ملاحظه قبيله
او نماز بر جنازه‌اش بخواند گناهى كرده يا نه؟.
ج - خواندن نماز ميت بر او اشكال ندارد لكن نگويد (اللهم انا لا نعلم منه
الا خيرا) بلكه گويد (اللهم انت اعلم به منا)
س 52 - يك نفر فوت نموده، او را غسل داده و كفن كرده و در جعبه
گذاشته‌اند و از شهرى به شهر ديگر منتقل نموده و از جعبه بيرون نياورده و بر او نماز
خوانده‌اند آيا نماز صحيح است يا خير؟ و ديگر اين كه دو بار نماز خواندن بر ميت غير
95

اهل علم و تقوى چطور است؟.
ج - در صورتى كه درب جعبه را باز نموده و نماز خوانده باشند صحيح است
ولى اگر در جعبه بسته بوده احتياطا نماز را مجددا - بر قبر او بخوانند و تكرار نماز
ميت مانعى ندارد.
گذاردن ميت در مسجد
س 53 - اگر ميت را قبل از غسل در مسجد بگذارند چه صورت دارد و
به مسجد هتك و بى احترامى مىشود يا نه؟.
ج - در صورتى كه موجب تنجيس مسجد نشود جائز است هر چند خلاف
احتياط است.
س 54 - ميتى كه بدنش به نجاستى مثل خون و بول و غائط آلوده باشد غسل
نداده در مسجد بگذارند جائز است يا نه؟.
ج - هر گاه نحوى باشد كه موجب توهين شود جائز نيست.
دفن ميت
س 55 - دائى مىتواند زن خواهرزاده خود را در لحد بخواباند يا نه؟.
ج - در لحد خواباندن ميت، شرطش محرميت نيست لكن از لمس و نظر
خوددارى نمايد.
س 56 - زيد قريب چهار سال قبل، فوت نموده و در قبر ابتياعى خود
مدفون گرديده و ورثه‌اش چهار پسر و چهار دختر و دو عيال است. اكنون برادرش
فوت شده او را هم در همين قبر، دفن نموده‌اند آيا در اين مدت كوتاه، جائز بوده در
آن قبر، ميت ديگرى دفن گردد يا نه و همچنين اجازه كليه ورثه لازم است يا نه؟.
ج - اگر محل قبر، وقف نبوده و ملك فروشنده بوده و به نحو شرعى خريدارى
شده ملك خريدار است و بدون اجازه مالك، تصرف در آن جائز نيست هر چند
ميتى كه در آن دفن شده از بيرون رفته باشد و اگر وقف باشد بايد به نحوى كه در وقف،
معين شده عمل شود و نبش قبر - جز در مواردى كه در رساله عمليه ذكر شده -
حرام است.
96

س 57 - در بندر ديلم معمول شده كه اغلب مردم، اجساد مردگان خود را
به قم و يا به غير قم نقل مىدهند و چون بهدارى محل، در تمام فصول، اجازه نقل
نمىدهد بنام " قبر هاشمى " زمين را حفر كرده و ميت را به طرف شمال يا جنوب به
پشت مىخوابانند و روى آن را با گچ يا گل و غير اينها مسدود نموده سپس گودال
(قبر) را با خاك، پر مىكنند پس از مدتى، يك سال يا بيشتر يا كمتر قبر مذكور را
نبش نموده جسد را از از آنجا بيرون مىآورند و به مقصد مورد نظر، نقل مىدهند و
بعضى از باز ماندگان، اصلا موفق به حمل جسد نمىشوند و به همان حال كه در زمين
گذاشته‌اند باقى مىماند آيا با اين وضع، اين عمل، صحيح است و اجازه مىفرمائيد
يا نه؟ و ديگر آن كه اگر روى زمين بنائى بسازند و جسد ميت را در آنجا بگذارند
همان حكم خود زمين را دارد يا نه؟.
ج - دفن ميت به اين نحو، در داخل زمين يا خارج آن، هر چند بعنوان
امانت براى نقل به اماكن متبركه باشد به نظر اينجانب جائز نيست و بايد به همان نحو
شرعى و متعارف، زير زمين دفن نمايند و هر وقت خواستند او را به يكى از اماكن
مشرفه حمل كنند نبش قبر او - در صورتى كه مستلزم هتك نشود - جائز است.
س 58 - شخصى با حريق از بين رفته و فقط مقدارى خاكستر از او باقى
مانده آيا وظيفه‌اى در باره او هست؟.
ج - احتياطا خاكستر او را دفن كنند.
س 59 - آيا گذاشتن قرآن در قبر همراه ميت با عقيده پاك - ولو وصيت
خود او باشد - جائز است يا نه؟.
ج - اگر طورى است كه از آلوده شدن به رطوبات، محفوظ باشد و هتك
نباشد به قصد تبرك مانعى ندارد.
س 60 - بچه‌اى متولد گرديد و مدت هشت ماه زنده بود و سپس مرد. اين
بچه تمام اعضايش سالم بود جز صورتش كه به طرف پشت بود كه اگر رو به قبله
مىايستاد يا او را وامى داشتند مقاديم بدن، همه به طرف قبله اما صورتش كاملا
پشت به قبله بود اكنون نظر خودتان را نسبت به دفن اين ميت، و اين كه آيا اگر اين
بچه زنده مىماند تا بالغ مىشد چگونه واجب بود نماز بخواند و ديگر آن كه اگر
97

صورت او كاملا به طرف مشرق يا مغرب بود چه مىبايست كرد بيان فرمائيد.
ج - در اين مسأله تشخيص تقديم احد طرفين مشكل است و اقوى تخييرا
است اما در نماز على الظاهر مقاديم بدن كه مىتواند ركوع و سجود بجا آورد مقدم
است در استقبال، و ركوع را به همان وضع بجا آورد چون ركوع با اين حال صدق مىكند
و در سجده نيز گذاشتن يكى از جبينين بر زمين كافى است و احتياطا مهر را هم به
پيشانى بگذارد.
و براى دفن او را مانند ساير اموات روى دست راست دفن نمايند.
س 61 - در كتاب طهارت فرموده‌اند كه بايد صاعقه زده و غرق شده و
سكته كرده را بگذارند و سه روز صبر كنند تا يقين به موت آنها حاصل شود كما
اين كه پنجاه سال پيش چنين مىكردند ولى در اين زمان به معاينه دكتر، فورا دفن
مىكنند، آيا معاينه دكتر كافى است؟.
ج - اگر از قول دكتر، يقين به موت، حاصل شود دفن، جائز است و الا
جائز نيست تا يقين حاصل شود.
س 62 - در ممالك غربى اروپا مرده را توى جعبه مىگذارند و دفن
مىكنند آيا چنين كارى مخالف با احكام اسلام نيست؟.
ج - پس از غسل و كفن و نماز اگر او را در جعبه بگذارند به نحوى كه رو
به قبله باشد - به شكلى كه ميت را در قبر مىگذارند - و دفن كنند مانعى ندارد.
س 63 - در محل ما سردابى است كه از قديم، اطفال مرده را در ميان آن
سرداب، روى هم يا كنار هم مىگذارند و درب ورودى آن را با سنگ و خاك
و گل مىپوشانند و بعد از مدت كوتاهى مجددا درب سرداب را باز كرده و طفل مرده
ديگر را در آنجا مىگذارند. اكنون آيا اين نحو دفن را تجويز مىفرمائيد يا نه و بر
فرض عدم جواز آيا واجب است مرده‌هائى را كه در آنجا گذاشته‌اند و بعضى از
آنها تازه و بعضى پوسيده است دفن شرعى نمايند؟.
ج - با صدق دفن و موارات في الارض، جواز، بعيد نيست. لكن احتياط
آنست كه قبر بكنند و آنها را دفن نمايند و اين احتياط، ترك نشود.
س 64 - در قبرستان كهنه، قبرى براى دفن ميتى كنده‌اند، اتفاقا استخوان
98

مرده‌اى در آمده كه معلوم است چندين سال قبل، دفن شده آيا مىتوانند ميت را در
آنجا دفن كنند يا نه؟.
ج - در فرض سؤال در صورتى كه بدانند محل قبر است و شك كنند
استخوان آن پوسيده است يا نه، كندن آن جائز نيست لكن جائى را كه كنده‌اند
دفن ميت در آن جائز و استخوانى را كه در آورده‌اند دو بار دفن كنند.
نبش قبر
س 65 - ميت را دفن نموده‌ايم، بعد از دفن يادمان آمده كه حنوط
نكرده‌ايم آيا نبش قبر لازم است يا خير؟.
ج - در صورتى كه بدن در قبر، بو نگرفته و منفسخ نشده واجب است نبش قبر
و در همان قبر حنوط شود و اخراج او از قبر لازم نيست.
س 66 - در غسل ميت كه ترتيب لازم است اگر از روى اشتباه غسل با
آب كافور را بر آب سدر مقدم داشتند آيا لازم است نبش قبر نموده به ترتيب، غسل
به عمل بيايد يا نه؟.
ج - در فرض مسأله تا زمانيكه نبش قبر، موجب هتك ميت نباشد - از
جهت رائحه كريهه و يا متفرق شدن اجزاء بدن ميت - نبش قبر براى رعايت ترتيب
اغسال سه گانه، واجب است.
س 67 - قبرستانى است تقريبا مدت دو سال است متروك شده و فعلا از
طرف شهردارى در قسمتى از آن، مشغول ساختمان هستند و مابقى آن را چون
ارتفاع دارد خاك بردارى مىنمايند تا اين كه مسطح شود و با اين عمل شهردار، اثر
قبور از بين مىرود و احتمال دارد كه چون با وسائل امروزه و ماشين آلات
خاك بردارى مىنمايند، به لحد برسد در اين صورت جائز است اموات را از آن
محل بيرون آورده و در جاى ديگر دفن نمايند يعنى نبش قبر را در اين صورت جائز
مىدانيد يا نه؟.
ج - نبش قبر، جائز نيست اگر معصيت كردند و نبش شد واجب است
ميت را در محل ديگر دفن كنند و اگر در شرف نبش و هتك واقع شد، جائز است
قبلا نبش كنند و در محل ديگر دفن بنمايند و به احتمال هتك، نبش، جائز نيست
99

بايد در شرف هتك باشد تا حمل به مكان ديگر، لازم شود
س 68 - نظريه، حضرت آية الله درباره نبش قبر، نسبت به كسى كه خودش
وصيت نكرده و فرزندانش او را بنحو امانت به خاك سپرده‌اند چيست؟.
ج - نبش قبر، جهت حمل به مشاهد مشرفه، جائز است هر چند وصيت
نكرده باشد.
س 69 - اگر ميتى در ملك غصبى دفن شود كه صاحب آن زمين، راضى
نباشد چه صورت دارد؟.
ج - در فرض سؤال كه در زمين غصبى، دفن شده واجب است نبش قبر
كرده و او را از آن مكان بيرون بياورند و در مكان مباح، دفن كنند گرچه اولى
بلكه احوط اين است كه وسائل رضايت مالك را - هر چند با پرداخت عوض
باشد - فراهم سازند.
س 70 - شخصى از بستگانم را - كه چندى پيش بر اثر تصادف ماشين
فوت كرده بود - در خواب ديدم و او در خواب مىگفت من نمرده‌ام... قبر مرا
بشكافيد و مرا بيرون بياوريد آيا خواب حجت است يا نه؟.
ج - خواب شرعا حجت نيست و مجوز نبش قبر نمىشود و نبش قبر، حرام
است.
س 71 - در صورتى كه اثبات حقى مستلزم نبش قبر بشود اجازه مىفرمائيد
كه نبش كنند يا نه؟.
ج - بلى از مواردى كه نبش قبر، جائز است موردى است كه اثبات حقى
موقوف به رؤيت جسد ميت باشد.
س 72 - دوازده سال پيش در ايام زمستان شخصى فوت نموده و به علت
برف شديد نتوانستند او را به قبرستان عمومى ببرند و نا آگاهانه متوفى را در مسجد
به خاك سپردند. آيا بايد نبش قبر شود و در قبرستان عمومى دفن گردد يا خير؟.
ج - در صورت مفروضه گرچه عمل حرامى انجام شده ولى جواز نبش قبر
بعد از گذشت دوازده سال معلوم نيست اما آثار ظاهرى قبر بايد از بين برود.
س 73 - شخصى پدرش داراى دو ملك يكى در ييلاق و يكى در قشلاق
100

بوده. پدر فوت نموده و او را در ملك قشلاقى به خاك سپرده. اكنون ملك قشلاق
به فروش رفته و تحت اختيار دشمن است آيا پسر مىتواند نعش پدر را كه چهارده
سال قبل فوت نموده به ييلاق كه فعلا مالك و ساكن است انتقال دهد.
ج - در فرض سؤال نبش قبر جائز نيست بلى اگر در آنجا در معرض هتك
باشد به اين كه دشمن او را از قبر خارج نموده و توهين نمايد نقل جسد او به جاى
محفوظ از شر دشمن مانعى ندارد.
س 74 - يكى از شهداء بزرگوار جنگ تحميلى كه در اصفهان به خاك
سپرده شده، پس از گذشت يك سال، وصيت نامه‌اش بدست آمده كه در آن وصيت
كرده، در آبادان مرا دفن نمائيد، در اين صورت آيا نبش قبر و انتقال شهيد جائز
خواهد بود؟.
ج - در فرض سؤال كه ابتداء، به وصيت عمل نشده انتقال به غير مشاهد
مشرفه مثل قم و مشهد، جائز نيست.
س 75 - اينجانبان جنازه مرحوم پدر خود را طبق مقررات مربوطه سازمان
بهشت زهرا در مقبره شماره... دفن نموده و وجوه مقرره را پرداخته و برگ رسيد را
با ذكر مشخصات قبر دريافت داشته‌ايم بعد از مدت هفت سال از طرف بهشت
زهرا ابلاغ شده كه اشتباهى رخ داده و قبر مربوطه به سازمان بهشت زهرا مقبره
شماره ديگر مىباشد و سازمان مربوطه به هيچ وجه راضى نمىشود كه فقط پول اين
قبر را دريافت نمايد و اخطار نموده كه چنانچه وراث به آن سازمان مراجعه ننمايند
نبش قبر نموده و جنازه را به مقبره ديگر منتقل مىنمايند. فعلا تكليف بازماندگان
چيست با توجه به اين كه اشتباه از طرف متصديان بهشت زهرا رخ داده است.
ج - در فرض سؤال اگر مقبره مذكوره ملك شخص معين باشد و يا نسبت
به مقبره ذيحق بوده باشد و راضى نشود به بقاء ميت در آن لازم است ورثه نبش قبر
نمايند و ميت را در محل مباحى دفن كنند و اگر مقبره، ملك شخص معين نبوده و
ذيحق هم نباشد و فقط مجاز در دفن ميت در مقبره باشد نبش قبر جايز نيست و در
نزاع موضوعى مرافعه شرعيه لازم است.
س 76 - اگر ميت را بطورى دفن كنند كه رو به قبله باشد ولى بجاى اين كه
101

ميت را به طرف راست بخوابانند روى دست چپ دفن كرده باشند آيا در اين صورت
بايد نبش قبر شود يا خير؟.
ج - در صورتى كه تازه دفن شده باشد و معرض هتك حرمت نباشد بعيد
نيست براى تحصيل كيفيت استقبال، نبش قبر واجب باشد و چنانچه تغيير كرده و
در معرض هتك است نبش جائز نيست.
س 77 - پدرم وصيت نمود كه بدن مرا در امامزاده يحيى زواره به امانت
بسپاريد و چنانچه ظرف مدت ده سال، راه به سرزمين كربلاى معلى باز گرديد
نعش مرا براى دفن به كربلا به بريد و اگر نه بعد از ده سال در قبرستان قم به خاك
بسپاريد. حال كه بيش از پنج سال و چند ماه از فوت نامبرده نگذشته عده‌اى
تصميم به بازسازى امامزاده نموده‌اند و محل امانت سپارى مرحوم پدرم در مكانى از
امامزاده قرار دارد كه هيچ احتياج به مرمت و يا تخريب ندارد ومع ذلك مىخواهند
خراب كنند، مستدعى است وظيفه اينجانب را بيان فرمائيد؟.
ج - در فرض سؤال حتى الامكان بايد طبق وصيت عمل شود و چنانچه
محل سپردن امانت را بخواهند خراب كنند و با خراب كردن آن به ميتى كه امانت
سپرده شده توهين شود، جائز است در جاى ديگر كه محفوظ باشد سپرده شود تا در
وقت معين طبق وصيت عمل شود.
س 78 - فرزندم به اتفاق جوانى در اثر تصادف ماشين فوت نمود جنازه هر
دو را براى كفن و دفن به قبرستان محل زادگاهشان حمل نمودند. مادر آن جوان در
همان روز بخريد يك باب آرامگاه خصوصى اقدام و با اصرار و واسطه نمودن چند نفر
اجازه دفن پسرم در آرامگاه مذكور كسب نمود تا اين كه اينجانب يك روز جهت
زيارت اهل قبور، به آرامگاه وارد شده و مشاهده نمودم جنازه تازه‌اى در آنجا دفن
نموده‌اند. از نامش تحقيق نمودم معلوم شد كه از مبلغين فرقه ضاله بهائيه است،
ديگر برايم شك و ترديد باقى نماند كه مادر آن جوان هم بهائيه مىباشد. اكنون
بفرمائيد تكليف چيست ضمنا متذكر مىشوم كه آرامگاه مذكور، در قبرستان
مسلمين مىباشد.
ج - اگر ميت مسلمان در قبرستان يا مقبره كفار، دفن شود واجب است او
102

را اخراج و در مقبره يا قبرستان مسلمين، دفن نمايند.
س 79 - اگر كسى غسل ميت را عمدا يا سهوا يا جهلا غلط بجاى آورد
مثلا غسل با كافور را قبل از سدر و يا يكى از دو غسل را بعد از آب خالص بجاى
آورد آيا در جميع اين صورتها مىتواند بعد از دفن ميت نبش قبر كرده و غسل صحيح
بدهد يا نه؟.
ج - در مفروض سؤال اگر نمىدانند ميت تغيير كرده يا نه بايد او را از قبر
خارج نموده و بطور صحيح غسل داده و حنوط و كفن نموده و نماز بخوانند و دفنش
نمايند و در صورت نبش قبر اگر ميت متعفن شده باشد غسل ساقط مىشود.
س 80 - حسينيه‌اى جهت سوگوارى حضرت سيد الشهداء عليه السلام در
دهكده... در قديم الايام از خشت و گل ساخته شده و مورد بهره بردارى بوده، پنج
نفر از واقفين آن، به صورت امانت در اين حسينيه سالها است دفن شده‌اند و حسينيه
به مرور زمان بر روى آنها خراب شده و مخروبه مانده اكنون مىخواهند آن را تجديد
بنا كنند، در مورد نبش قبورى كه اجساد در آنها بطور امانت گذارده شد نظر مبارك
چيست؟.
ج - در فرض سؤال اگر امواتى كه در حسينيه به عنوان امانت دفن شده‌اند
بطور شرعى كه ساير اموات را دفن مىنمايند دفن نشده باشند و طبق متعارف بعضى
جاها باشد كه آنها را به صورت ميت در حال نماز بر او دفن مىنمايند يا به همان
صورت كه ميت در روى زمين گذاشته مىشود مىگذارند و روى او را با بناء
مىپوشانند، بايد اگر باقى باشند آنها را از اين صورت خارج نموده و بطور شرعى
دفن نمايند و بنابر اين تجديد ساختمان حسينيه با نقل جنازه‌ها يا استخوانهاى
باقى مانده به محل ديگر اشكال ندارد و اگر بطور شرعى در زمين دفن شده باشند،
حسينيه را به صورتى تجديد بناء كنند كه نبش قبر نشود.
احكام قبرستان
س 81 - بعضى براى اموات خود در قبرستان عمومى كه وقف عام است
نرده آهن مىكشند و يا اين كه بتون مىكنند كه مثل نرده سالهاى سال باقى مىماند و
مانع از دفن ديگران مىشوند و بعضى ديگر قبرستان عمومى را متصرف و مسجد يا
103

ساختمان ديگر مىسازند تكليف اين طور بناها، و نماز خواندن در اين گونه مساجد
چيست؟.
ج - اين گونه تصرفات كه مانع از دفن بشود با احتياج مردم، جائز نيست و
مسجد ساختن نيز بر خلاف وقف قبرستان است و جائز نيست. لكن نماز در آن
صحيح است و اولى و احوط اعاده آن است و آن كه ساخته معصيت كرده.
س 82 - يك قطعه قبرستان موقوفه واقع در روستا، محل دفن اموات بوده و
مىباشد و فعلا مدتى است چند نفر از ساكنين اين روستا جهت استفاده شخصى
خود وسايط سنگين حمل و نقل و تراكتور خود را از اين قبرستان عبور مىدهند و
تاكنون قبرهاى زيادى را تخريب و نابود نموده‌اند با توجه به اين كه اين عده داراى يك
خيابان اصلى ديگرى مىباشند كه مىتوانند از آن استفاده بنمايند منتهى خيابان
اصلى نسبت به خيابان قبرستان در حدود نيم كيلومتر دور تر است بدين جهت خيابان
قبرستان را براى نزديكى آن، راه عبور وسائل سنگين نموده‌اند. آيا از نظر شرع
مقدس اسلام جائز است چند نفر به خاطر نزديكى راه، وسايط سنگين حمل و نقل را
از قبرستان عبور دهند و سبب انهدام قبور مسلمين شوند يا خير؟.
ج - در فرض سؤال كه عبور وسائل سنگين موجب خرابى قبور باشد توهين
به مسلمين است و جائز نيست و خوب است در اطراف قبرستان براى جلوگيرى از
توهين مانعى ايجاد كنند كه چنين وسائلى نتوانند از آنجا عبور كنند.
س 83 - صاحب قبرى كه زمين آن را خريده باشد تا چه مدت، صاحب آن
محسوب مىگردد و اگر نخريده باشد چطور؟.
ج - در صورت مباح بودن محل، براى دفن اموات، تا يقين به پوسيدگى
استخوان مانند خاكستر پيدا نشود، نبش قبر، حرام است و در قبرستان و مشاهد
مشرفه، كسى مالك قبر نمىشود ولى اگر ملك را كسى بخرد، تا آخر، به ملكيت او
و ورثه‌اش باقى است.
س 84 - در قبرستان مؤمنين و مسلمين، دفن كردن حيوانات جائز است يا
نه؟ و اگر حيوانى از قبيل اسب و غيره در اين قبرستان، دفن شده بيرون آوردن آن،
واجب است يا نه؟.
104

ج - بيرون آوردن، واجب نيست و مؤمنين احترام قبرستان مسلمين را
محفوظ دارند و چنانچه دفن حيوان، موجب هتك و توهين باشد حرام است.
س 85 - قبرستانى از قبيل باغ رضوان مشهد مقدس - كه از بين رفته
فروش اشياء موقوفه مقابر مخصوص آن، از قبيل قاليچه و چراغها جائز است يا نه و
اگر جائز نباشد اجازه مىفرمائيد كه در مساجد و يا مقابر ديگر يا امكنه ديگرى مورد
استفاده قرار بگيرد يا نه؟.
ج - اگر بدن آن اموات را با نبش قبر، در محل ديگرى دفن كرده‌اند اين
اشياء، روى قبر جديد گذاشته شود و الا اگر صاحبان آنها معلوم باشند با اذن خود
آنها و اگر معلوم نباشند با اذن حاكم شرعى و يا مأذون از قبل او در اماكن عبادت
از قبيل مساجد و مشاهد مشرفه و مقابر علماء و صالحين گذاشته شود.
س 86 - شخصى وصيت كرده كه بالاى قبرش اطاقى بسازند. حال اگر
زمين قبرستان وقف باشد جائز است يا نه و اگر وقف نباشد و اختصاص به قبرستان
داده باشند چه صورت دارد؟.
ج - اگر بناى ديوار آن، مانع از دفن غير نباشد مانعى ندارد.
س 87 - قبرهائى اطراف ساختمان قبور امام زادگان است و سنگهائى
روى آن قبرهاست كه اسم ميت هم رويش نوشته نيست اكنون براى صاف كردن
حياط امام زادگان و محفوظ ماندن ساختمان آن از ورود جانوران، اجازه مىفرمائيد
آن سنگهائى كه روى قبرها است بردارند و مصرف ديوار ساختمان امام زادگان
كنند يا نه؟.
ج - جائز نيست كه در سنگهاى قبور مؤمنين بدون اجازه صاحبان آن
تصرف كنند و اينجانب نمىتوانم اجازه بدهم.
س 88 - شخصى مقدارى خاك قبرستان را آورده و بدون اطلاع از اين كه
خاك قبرستان است در بنائى به كار برده. حال آيا قيمت آن را - چون اصلش در بنا
مصرف شده - بدهد؟ و اگر قيمت را بايد بدهد صرف چه محلى كند؟.
ج - ضمان او معلوم نيست. و لكن احتياطا معادل قيمت آن، در همان
قبرستان و اگر نشد در قبرستان ديگر چيزى مثل خشت و آجر در اختيار مردم بگذارد
105

كه در دفن اموات از آن استفاده نمايند.
غسل مس ميت
س 89 - ميتى را عوض غسل، تيمم بدهند بعد از تيمم، باز غسل مس
ميت دارد يا نه؟.
ج - احوط، غسل مس ميت است هر چند عدم وجوب آن، بعيد نيست.
س 90 - كسانى كه قبر بت پرستان را نبش مىكنند و استخوان پوسيده آنان
را مس مىنمايند آيا غسل مس ميت بر آنان واجب است يا نه؟.
ج - چون آنها را بدون غسل، دفن نموده‌اند مس استخوان آنها بنابر احتياط
لازم، موجب غسل مس ميت است.
س 91 - زنى كه بچه مرده از او متولد شده و نمى دانسته كه اگر بچه،
مرده به دنيا آمد غسل مس ميت بر مادر، واجب است و مدتها گذشته لكن در طول
اين مدت، غسل جنابت كرده آيا ذمه او از غسل مس ميت برى شده يا نه؟.
ج - غسل جنابت، از غسل مس ميت كفايت مىكند هر چند نداند غسل
مس ميت، در ذمه دارد.
س 92 - شخصى غسل مس ميت بر ذمه داشت غسل را فراموش كرد و
مدت ده روز با همان حال، فرائض يوميه را بجا آورد و متذكر نشد كه غسل مس
ميت در ذمه دارد و پس از ده روز به يادش آمد. ضمنا در خلال ده روز يك غسل
جنابت هم كرده حال نمازهائى را كه قبل از غسل جنابت و بعد از آن بجا آورده
چه صورت دارد؟.
ج - در فرض مسأله، قضاء نمازهائى كه قبل از غسل جنابت خوانده واجب
است و بعد از غسل جنابت، غسل مس ميت، ساقط مىشود هر چند در نظر نداشته
است.
س 93 - گاهى دوستانم اشكال مىكنند و مىگويند اگر انسان دست به
مرده سگ كه حيوان نجس العين است بزند غسل، لازم نيست و فقط بايد دست
خود را بشويد. ولى انسان كه اشرف مخلوقات است وقتى از دنيا رفت و سرد شد و
كسى دست به بدن او زد اضافه بر شستن دست، بايد غسل كند. علت چيست؟.
106

مگر انسان از سگ، نجس تر است، در صورتى كه بر تمام موجودات، برترى دارد
اين مطلب را برايم روشن فرمائيد؟
ج - راجع به مسأله غسل مس ميت، اولا آنچه بر ما واجب است عمل به
تكاليف شرعيه است و دانستن فلسفه تمام احكام، براى ما متعذر است. اجمالا با
ملاحظه حكمتها و فلسفه‌هاى معلومه بسيارى از احكام، مىفهميم كه تعاليم اين
دين، بر اساس حفظ و تأمين مصالح يا دفع مفاسد است.
و ثانيا: ممكن است درباره حكمت آن اين چنين گفت كه چون مردم،
طبعا از مرده حيوانات، متنفرند كسى آن را مس نمىكند ولى مرده انسان در معرض
تماس زندگان - خصوص خويشان و دوستانش - قرار دارد، لذا اين گونه مقرر شده
است. حكمتهاى ديگرى نيز هست كه به همين اكتفاء شد.
س 94 - شخصى سؤال مىكند كه غسل مس ميت، فلسفه‌اش چيست؟
خواهشمند است فلسفه آن را اجمالا مرقوم فرمائيد.
ج - دانستن حكمت و فلسفه احكام، واجب نيست و براى نوع مردم كه
مشغول كارهاى عادى خود هستند فراهم نمىشود بايد مانند بيمارى بود كه به
طبيب، مراجعه مىنمايد و از فوائد دوا و تركيبات آن و علت مقدار تجويز شده
نمىپرسد و دانستنش هم براى بيمار عادى، ميسر نيست. وظيفه مريض، مراجعه به
طبيب است چنانچه در بعضى از روايات هم وارد شده كه شما مانند بيماريد
و رب العالمين مانند طبيب است، مع ذلك چون ميته و مرده انسان در معرض تماس
اقارب و خويشان است و آنان در معرض آلوده شدن به ميكرب مىباشند از اين
جهت، غسل واجب است و حكمتهاى ديگرى نيز دارد كه براى بيان آن احتياج به
مجال بيشترى است.
س 95 - بنده چون دانشجوى دانشكده پزشكى هستم، ناچار به مطالعه
علمى استخوانهاى مردگان مىباشم و ناچارم كه هميشه استخوانهاى مرده‌اى كه
غسل ندانده‌اند و فقط ضد عفونى شده مس نمايم و نمىتوانم دائما غسل كنم.
اكنون بنده را راهنمائى فرمائيد و در رساله عمليه تعبير به احتياط واجب فرموده‌ايد
آيا مىشود اين مسأله را از ديگرى تقليد كرد يا نه؟.
107

ج - در مس استخوان جدا شده از ميت، غسل بنابر احوط، لازم است و در
مورد احتياط، رجوع به فتواى مجتهد ديگر مانعى ندارد.
س 96 - اگر شخصى بميرد و بعد از مردنش او را بسوزانند چنانچه
استخوانى سوخته از او مانده باشد و دست به آن زده شود غسل دارد يا خير؟.
ج - اگر ميت را غسل داده باشند مس آن استخوان غسل ندارد و اگر غسل
نداده باشند و بر آنچه مانده استخوان صدق كند كه ذغال نشده باشد بنابر احتياط
واجب غسل لازم است.
س 97 - ميتى كه به جهت اعذار شرعى از غسل تمام، غسل ناقص داده
شده، مثلا سه غسل با آب خالص داده‌اند به جهت نبودن سدر و كافور يا تيمم
داده‌اند عوض اغسال ثلثه، مس اين ميت موجب غسل مىشود يا خير؟.
ج - بعد از تمام شدن سه غسل با آب خالص در صورت فقد خليطين يا
تيمم بدل از اغسال ثلاثه، مس بدن آنها غسل ندارد.
مسائلى درباره غسل و تكفين و تحنيط و نماز مرجوم و مانند او
س 98 - در مورد زن يا مردى كه محكوم به رجم شده‌اند كه بايد غسل و
تكفين و تحنيط قبل از رجم انجام شود بفرمائيد كه آيا بايد سه غسل يعنى با آب
خالص و آب مخلوط به سدر و آب مخلوط به كافور انجام گيرد با همان شرائطى كه
براى ميت هست يا اين كه فقط يك غسل با آب خالص دارد و بعد هم كفن و
حنوط.
ج - بايد هر سه غسل انجام شود لكن در مورد غسل با آب سدر و آب كافور
بنابر احتياط واجب است.
س 99 - آيا غسل و تكفين و تحنيط درباره محكوم به رجم وظيفه خود او
است يا وظيفه ديگران است كه بايد اين كارها را درباره او انجام دهند نظير
ميت؟.
ج - بعد از امر حاكم شرع جامع الشرائط، انجام آنها به عهده خود مرجوم
است.
س 100 - بفرمائيد كيفيت نيت در امور مذكوره چگونه است يعنى چه
108

كسى بايد نيت كند؟.
ج - بايد خود مأمور يعنى كسى كه محكوم به رجم است نيت كند و احتياط
آن است كه آمر هم نيت كند.
س 101 - آيا نماز را هم مىتوان قبل از رجم بر مرجوم خواند يا خير؟.
ج - نماز را بايد پس از موت خواند.
س 102 - بفرمائيد هر گاه مرجوم يا مرجومه غسل كرده و كفن پوشيده و
حنوط كرده و لكن قبل از رجم به علت ديگرى كشته شد مثلا تصادف كرد و يا بعنوان
ديگرى او را كشتند يا سكته كرد آيا بايد مانند ساير اموات او را غسل دهند و كفن
و حنوط كنند يا اين امور ساقط است؟.
ج - در مورد سؤال، امور مذكوره ساقط نيست و بايد همه آنها انجام شود
مانند ساير اموات و آنچه قبلا انجام شده مجزى نيست.
س 103 - آيا كفن محكوم به رجم كه قهرا خون آلود مىشود تطهيرش لازم
است يا خير؟.
ج - لازم نيست.
س 104 - اگر مرجوم يا مرجومه همه مراسم يعنى غسل و كفن و حنوط را
انجام دهد و قبل از رجم محدث شود آيا بايد امور مذكوره تجديد شود يا لازم
نيست؟
ج - در مورد سؤال، اعاده لازم نيست.
حجله درست كردن براى ميت
س 105 - در جلو خانه و يا در منازل بعضى اشخاص كه فوت نموده‌اند
چند حجله، چراغانى مىكنند و چراغهاى برق كه تعداد آنها تقريبا به دويست لامپ
مىرسد در آن روشن مىسازند و گاهى تا هفت شبانه روز روشن است آيا اين عمل
براى متوفى نفعى دارد يا نه؟.
ج - آنچه شرعا مستحب است اين است كه در محلى كه ميت در شب
فوت شده چراغ، روشن نمايند و حجله براى متوفى اثر اخروى ندارد و اگر آنچه
صرف آن مىشود خيرات و صدقات براى ميت بشود براى او نافع خواهد بود.
109

مسائل متفرقه اموات
س 106 - انصات و سكوت در موقع تلاوت كلام الله مجيد واجب است يا
مستحب؟ و ضمنا هتك قرآن كريم به هر عنوان حرام است و در اين عصر، مرسوم
شده كه در مجالس فاتحه كه قارى پشت بلندگو قرآن مىخواند صداى آن در كوچه
و خيابان مىرود و مردم در حال معامله و رفت و آمد و گفتگو مىباشند و در خود
مجلس نيز مردم، سرگرم خوردن چاى و قهوه و صحبت مىباشند و خواندن قرآن
صرفا جنبه اعلان دارد كه اينجا مجلس ترحيم است و بهره ديگرى منظور نمىگردد
چنانچه حضرت آية الله، خود مستحضريد، حال آيا اين نوع تلاوت آيات، هتك
نيست؟ نظر مبارك را مرقوم فرمائيد.
ج - استماع قرآن، مستحب است و توجه و اتعاظ به مواعظ الهى نيز از
مستحبات موكده است و هتك بودن قرائت قرآن در فرض مرقوم، معلوم نيست ولى
هر چه رعايت ادب و حفظ توجه مردم و تعظيم از مجلس قرائت قرآن مجيد شود
سزاوار است.
س 107 - آيا صحيح است كه به دستور شاه اسماعيل صفوى قبر مبارك
حر رياحى را شكافته‌اند و جسد او تازه بوده و حتى پس از باز كردن دستمالى كه
به سر او بسته شده بود خون بيرون زده است آيا اين داستان حقيقت دارد يا نه؟.
ج - اين مطلب در بسيارى از كتب نقل شده 1 و امثال اين مطالب درباره
شهداء راه خدا بعدى ندارد.
س 108 - آيا ممكن است اشخاص با ايمان و با تقوى كه مقرب درگاه
خدا مىباشند پس از مردن، جسدشان سالم بماند؟.
ج - اين مطلب، بطور تواتر گفته شده و در مورد بعضى از اولياء و بندگان
خاص خدا مشهود و محسوس بسيارى بوده است ولى كليت ندارد كه هر كس بدنش
در قبر پوسيده شد از بندگان صالح و با ايمان نباشد.
س 109 - گاهى در منابر مىخوانند كه در زمان سلطان عبد الحميد قبر
حضرت رقيه سلام الله عليها را نبش كرده بدن مباركش را، سالم بيرون آورده و پس
110

از سه شبانه روز تعمير قبر، دوباره بدن را دفن نمودند، اين مطالب حقيقت دارد يا
نه؟.
ج - اين گونه مطالب، نقل شده و استحاله عقلى ندارد و لكن از امورى كه
اعتقاد به آن، لازم باشد نيست.
س 110 - يك برادر و خواهر در زمستان بر اثر ريزش برف و مه غليظ راه
را گم كرده و در بيابان بر اثر سرما خشك مىشوند. بعد از مدتى اهالى محل، جسد
آنان را از زير برف بيرون آوردند ولى بايد جسدشان تا مدتى بماند تا بشود لباس
آنان را بيرون آورد و غسلهاى واجب را انجام داد، آيا در اين مدت لزومى دارد پيش
اين اجساد كسى باشد يا خير؟.
ج - در فرض سؤال اجساد اين دو نفر را بايد از درنده حفظ كرد و چنانچه
محل، محفوظ از درنده باشد لازم نيست كسى نزد اين دو جنازه بماند و هر گاه
محفوظ نباشد، بايد به محل محفوظى حمل نمايند يا كسى براى نگهبانى آنها در
صورت امكان، بماند.
س 111 - عده‌اى از مؤمنين مبلغى جهت خريدن تابوت داده‌اند ولى
شخصى به تنهائى تابوت را خريده اكنون آيا مبلغ جمع آورى شده را مىشود
به مصارف ديگر و وسائل غسالخانه رسانيد يا نه؟.
ج - از دهندگان وجوه، اذن بگيرند.
س 112 - شخصى مىميرد مجلس عزاى مردانه و زنانه در يك حياط
تشكيل مىشود زنى با سواد در مجلس زنانه، قرآن و روضه و مصيبت و نوحه بخواند
بطورى كه مردهائى كه آنجا هستند صداى او را بشنوند، چه صورت دارد؟.
ج - با اين كه خداوند متعال مىفرمايد: (فاسئلوهن من وراء حجاب) 1 خوب
است كه مجلس زنانه طورى باشد كه كاملا مراعات عفت شود.
س 113 - كسى كه در برنامه‌هاى مذهبى، اهل عمل نيست ولى مسلمان
است اگر بالين او و سر قبر او قرآن بخوانند فقط براى خواننده ثواب دارد يا براى
ميت هم ثوابى دارد؟.
ج - قرائت قرآن و اهداء ثواب آن به ميت مؤمن اگر چه معصيت كار باشد
111

براى او مفيد است.
س 114 - بعد تقبيل يدكم الشريفة لا يخفى على جنابكم إن المرسوم في بلدنا
إذا مات إنسان تقام له الفاتحة في بيته لمدة غير معلومة والذين يشاركون في العزاء
يصلون ويمكثون مدة في بيت المتوفى فهل في صلاتهم ومكثهم إشكال أم لا إفتونا لكم
الفضل؟.
ج - إن كانت الورثة كبارا فالصلاة والمكث في بيته موقوفة على إحراز الرضاء
والإذن منهم جميعا وأما إن كان كلهم أو بعضهم صغارا فلا يجوز إلا باذن الولي
الشرعي لهم وكانت في الإذن أيضا مصلحة للصغير ويمكن أن يستأجر غير الورثة أو
الكبار منهم سهم الصغير باذن الولي مدة معلومة به مبلغ معلوم لإقامة العزاء لمصلحة
الصغار.
س 115 - 1 - همان طور كه حضرت آية الله مستحضريد در كليه كشورها در
رشته پزشكى، قسمت تشريح و دروس مربوطه به آن، يكى از واحدهاى درسى و
اساس آن را تشكيل مىدهد، لذا ما هم مجبور به انجام اين امر مىباشيم، 2 -
چون مرده هاى مورد تشريح، از يك سال قبل در موزه شيميائى نگهداشته شده و فعلا
در دسترس ما بعنوان آزمايش گذاشته شده لذا بطور حتم و صد در صد اطلاع دقيق
راجع به اين كه اينها را از كجا آورده‌اند و آيا مسلمانند يا نه نداريم، 3 - مرده‌هاى
مورد تشريح، بدون غسل، در دسترس ما قرار گرفته بوده ولى به پيروى از دين
مقدس اسلام آنها را غسل داديم. اكنون با توجه به مطالب مندرج فوق، خواهشمند
است نظريه خود را در مورد آن، مرقوم فرموده ما را از چگونگى آن، آگاه فرمائيد. و
نيز بفرمائيد كه آيا ما مىتوانيم در خصوص اين مسأله، از ديگرى تقليد نمائيم و اگر
ممكن نيست تكليف و وظيفه ما براى جلوگيرى از گناه انجام اين عمل اجبارى
چيست؟.
(عده‌اى از دانشجويان دانشكده پزشكى دانشگاه تبريز...)
ج - در بلاد اسلام مرده‌اى كه مشكوك است كه مسلم است يا كافر،
محكوم به اسلام و احكام مسلم بر او مترتب مىباشد. فقط در موردى كه معلوم باشد
كافر است تشريح آن جائز است و در خصوص اين مسأله، اگر تقليد، نشده باشد
112

تقليد از غير، با مراعات شرائط آن مانعى ندارد.
س 116 - ميتى را محققا در شب، ساعت تعيين شده دفن مىكنند آيا در
بين نماز مغرب و عشاء يا بعد از نماز عشاء قبل از دفن، مىتوان نماز وحشت
برايش خواند زيرا اگر بعد از دفن خوانده شود آن وقت تقريبا نصف شب و يا يك
ساعت قبل از نصف شب است و در آن وقت هرگز كسى براى خواندن نماز وحشت
حاضر نيست و ميت، محروم مىشود.
ج - دليلى بر جواز خواندن نماز ليلة الدفن قبل از دفن نيست و قدر متيقن،
بعد از دفن است خصوصا با اين جمله دعا كه در بعض روايات رسيده (وابعث
ثوابها الى قبر فلان).
س 117 - بچه غير بالغ، حنوطش واجب است يا نه؟.
ج - بلى حنوط، واجب است و فرق بين صغير و كبير نيست.
س 118 - كسى كه در حال غسل دادن ميت است اگر دست تر به لباس
ديگرى بگذارد آيا آن لباس نجس مىشود يا نه؟.
ج - ميت، قبل از تمام شدن غسل نجس است و اگر چيزى با رطوبت
سرايت كننده با آن ملاقات كند نجس مىشود.
س 119 - گاهى بعضى از محتضرها را به جهت تعجيل در راحت شدن،
مواد مهلكه تزريق مىكنند آيا اين عمل جائز است يا نه و در صورت عدم جواز،
شريك در خون او و مورد ديه و قتل نفس و نحو آن خواهند بود يا نه؟.
ج - عمل مذكور، جائز نيست و با استناد موت به آن عمل، عامل آن، قاتل
محسوب مىشود و حكم آن را در احكام ديه و قصاص ملاحظه نمائيد.
س 120 - ميتى كه دندان عاريه دارد بيرون آوردن دندانها از دهان او
لازم است يا نه؟ و آيا بالتبع با تغسيل ميت، پاك مىشود يا نه؟.
ج - در صورتى كه براى ميت صدمه نباشد دندان را بيرون بياورند و اگر
صدمه داشته باشد او را اذيت نكنند و پاك شدن آن معلوم نيست.
س 121 - اگر شخصى در حال حيات از مال خود مبلغى به كسى بسپارد
و شرط كند كه اين مبلغ را بعد از فوت، براى نماز و روزه او مصرف نمايد و به او
113

بگويد كسى متوجه نشود. و شخص مزبور اين پول را با شرائط بالا قبول كند آيا بعد
از فوت آن شخص، مصرف اين پول، احتياج به اطلاع وصى و ورثه دارد يا نه؟.
ج - اگر زائد بر ثلث نباشد بايد صرف در روزه و نماز نمايد و اطلاع دادن
به ورثه و وصى، لازم نيست.
س 122 - درباره مخارج تجهيز ميت و مصارف ايام ثلثه و هفتم و چهلم
در صورتى كه ميت وصيت نكرده و داراى صغار هم مىباشد، چه مىفرمائيد؟.
ج - مخارج تجهيز به مقدار واجب از اصل برداشته مىشود و بيش از مقدار
واجب را چون وصيت نكرده كبار ورثه بايد از سهم خود بدهند.
س 123 - آيا جائز است كه شخصى به نيابت از ميت، خودش تيمم
كند؟.
ج - اگر مواضع تيمم ميت يعنى دست و جبهه او باقى نيست تيمم ساقط
است و تيمم خود شخص، براى ميت مشروع نيست.
س 124 - برگزار كردن جلسات ضيافت، در خانه متوفى در شب اول و
روز سوم و هفتم و چهلم و شركت مردم براى طلب مغفرت و تسليت به بازماندگان،
اشكالى دارد؟.
ج - تشكيل جلسات مذهبى و مجلس دعوت و ضيافت از مؤمنين جهت
طلب مغفرت و آمرزش براى اموات، موجب اجر و ثواب و بسيار مستحسن و بجا
است و لكن اگر ميت صغير دارد از سهم صغير مصرف نكنند، بلى اگر كبار از ورثه
بخواهند از سهم خود خرج كنند مانعى ندارد.
س 125 - شخصى بميرد و درون پاى او طلا باشد يا دندانهاى او طلا
باشد و قيمت اين طلاها زياد است آيا مىشود طلا را از بدن مرده، جدا كرد و
بيرون آورد؟.
ج - بيرون آوردن دندانهاى او جائز است ولى بيرون آوردن طلا از داخل
بدن او اگر توقف بر پاره كردن بدن داشته باشد، محل اشكال است و احتياط،
ترك نشود.
س 126 - شخصى فوت نموده و اطفال صغيرى دارد، و در ضمن مبلغى از
114

مادر ميت و مهريه زن ميت، مخلوط تركه است آيا مادر و زن ميت ولايت بر اطفال
دارند يا نه؟.
ج - مادر و زن ميت بر صغار او ولايت ندارند و در تقسيم اموال و تركه
ميت و اداء ديون او در صورتى كه صغير دارد اگر ولى شرعى ندارد بايد به حاكم شرع
رجوع شود.
س 127 - در ميان عشائر... مرسوم است كه لباسها و ساعت و كفش و
ساير چيزهاى مخصوص به ميت اگر چه قيمت آنها چند هزار تومان باشد آتش
مىزنند و يا به آب مىريزند و يا به سيد فقيرى مىدهند، در حالى كه گاهى ميت
داراى صغير است و رعايت صغار نمىكنند آيا اين كارها جائز است يا نه؟.
ج - جز در مواردى كه نگاهدارى البسه ميت، خطر داشته باشد اتلاف
لباسهاى او به اين نحو و بخشيدن آن به غير، در صورتى كه صغير داشته باشد جائز نيست.
س 128 - اگر كافرى بميرد مسلمانى او را غسل داده و كفن كرده و نماز
بخواند و دفن كند آيا از نظر شرع مقدس اسلام مستوجب عذاب و عقاب نيست؟.
ج - اگر عمل مسلمان، محمل صحيح داشته باشد و بشود فعل او را حمل
به صحت كرد - مثل اين كه شايد جاهل به موضوع بوده و يا محتمل باشد كه آن
كافر بطور خفاء در نزد او توبه كرده باشد - نمىشود مسلمان را با اين عمل، تفسيق
كرد.
115

مسائل تيمم
توضيحاتى در كيفيت تيمم
س 1 - در باب تيمم، ذكر شده كه تمام كف دستها را به تمام پيشانى
بمالد از جائى كه موى سر مىرويد تا ابروها و بالاى بينى. اكنون آيا بالاى بينى
همان ما بين ابروهاست يا اين كه خط امتدادى بينى كه به شارب، قطع مىشود؟.
ج - مراد از بالاى بينى همان طرف بالا است كه متصل به ابرو مىباشد.
س 2 - در رساله‌هاى عمليه مرقوم است كه در تيمم، كف هر دو دست را
به تمام پيشانى از جائى كه موى سر مىرويد تا ابروها و بالاى بينى بمالند، آيا از اول
كف دست تا آخر انگشتان ماليده شود يا تا آخر كف و اول انگشتان، كافى
است؟.
ج - بنابر احتياط لازم بايد كف دست را تا آخر انگشتان به پيشانى كشيد.
س 3 - براى مسح پيشانى، در تيمم آيا لازم است كه دست را به سمت
راست پيشانى و بعد به سمت چپ آن بكشند يا همين اندازه كه مستقيم به سمت
پائين تا بالاى بينى بكشند كفايت مىكند؟.
ج - كشيدن دست، به سمت راست و چپ، لازم نيست و مستقيم به طرف
پائين بكشند كفايت مىكند لكن لازم است كه به تمام مواضع جبهه، دست كشيده
شود.
س 4 - آيا در تيمم، بايد كف دست را از طول كشيد و يا از عرض يعنى
كشيدن تمام كف دست، كفايت مىكند يا بايد از طول بكشد بطورى كه كف دست
116

و تمام انگشتان هر يك از دستها هم به پشت دست ديگر كشيده شود؟.
ج - احتياط، اين است كه به نحوى مسح نمايد كه تمام كف دست چپ و
انگشتان به پشت دست راست و بالعكس مسح شود. و طول يا عرض خصوصيت
ندارد.
تيمم به موزائيك و سنگ مرمر
س 5 - تيمم و سجده بر سنگ مرمر چه صورت دارد؟.
ج - مانعى ندارد.
س 6 - چون موزائيك از اشياء جديد الاحداث مىباشد تا به حال فتوائى از
علماء اعلام در باب تيمم به آن ديده نشده است توضيح آن كه موزائيك از سنگ
سائيده و شن شسته و فشار به عمل مىآيد و مثل آجر و خزف هم نيست كه مورد
خلاف باشد در اين صورت تيمم بر آن جائز است يا نه؟.
ج - اگر سنگ نپخته را بسايند و با شن مخلوظ نمايند و از آن موزائيك
بسازند سجده و تيمم به آن جائز است ولى اگر سنگ آن را پخته باشند به نحوى كه از
صورت سنگى خارج شده باشد مثل آهك، مورد اشكال است.
اگر محل تيمم به اندازه هر دو دست نباشد
س 7 - در تيمم بدل از وضو يا بدل از غسل كه بايد دو دست را به روى
خاك يا چيزهائى كه تيمم به آن جائز است بزنند اگر فقط سنگى داشته باشد كه
به اندازه جاى يك دست باشد و چيزى كه جائز باشد تيمم به آن غير از اين سنگ موجود
نباشد آيا مىشود كه دستها را هر كدام به تنهائى به روى آن سنگ بزند يا نه؟.
ج - احتياطا يك تيمم بنحو مذكور بنمايد و يك تيمم هم دستها را منضم
به هم مكرر بزند هر دفعه بعض آن را تا ضرب به تمام كف محقق شود و مع ذلك اگر
چيزى كه در مرتبه بعد، تيمم به آن صحيح است موجود باشد دو مرتبه به آن هم تيمم
نمايد و الا احتياطا بعد كه متمكن شد نماز را اعاده و يا قضا نمايد.
كيفيت تيمم دادن به ديگرى
س 8 - كسى كه هر دو دستش زخم است و ديگرى بايد او را تيمم دهد،
117

بفرمائيد چگونه آن نائب او را تيمم بدهد؟ آيا روبروى مريض بنشيند و دستهاى
خود را به صورت او بكشد و يا از پشت، دستها را از زير بغل مريض بياورد و به صورت
او بكشد؟.
ج - به نظر حقير روبروى او بنشيند و او را تيمم دهد كفايت مىكند و اگر
احتياط كند و به هر دو نحو تيمم دهد بهتر است.
تيمم بدل از غسل جنابت
س 9 - شخص جنب به جهت رفع كراهت خواب، بايد تيمم كند حال
بدل از غسل نيت كند يا بدل از وضوء؟.
ج - مرحوم سيد در عروة الوثقى فرموده: نيت بدل از غسل كند لكن به نظر
حقير، مشكل است و احوط آنست كه تيمم كند جهت رفع كراهت خواب قربة
الى الله، و قصد بدليت يا استقلال نكند.
س 10 - شخصى جنب شد بعد تيمم كرد و نماز خواند و مجددا جنب شد
براى اولين نماز بعد از جنابت دوم تيمم تنها كافى است يا نه؟.
ج - اگر از غسل معذور است بعد از جنابت دوم تيمم بدل از غسل، لازم و
كافى است.
س 11 - شخص جنب، نزديكى طلوع آفتاب به خاطر اين كه مجال غسل
نداشت تيمم بدل از غسل كرد. لكن بعد از تيمم و قبل از نماز، محدث شد. آيا
براى نمازش تيمم كند يا وضو بگيرد؟.
ج - در فرض مسأله، اگر قبل از همان نماز كه وقت غسل براى آن نداشت
محدث به حدث اصغر شد و وقت وضو دارد لازم است وضو بگيرد و احتياط مستحب
آنست كه تيمم بدل از غسل نيز بجا آورد.
س 12 - شخص جنب و معذور از استعمال آب، در دفعه اول تيمم كرد و
نماز خواند براى دفعات بعد، طبق فرموده حضرتعالى بايد وضو بگيرد و بنابر احتياط
مستحب تيمم بدل از غسل جنابت بكند و نمازهاى خود را بخواند تا رفع عذرش
بشود و غسل كند. اكنون شخص مزبور چند دفعه همين كار را كرد و نمازهاى خود
را خواند ولى قبل از اين كه غسل كند مجددا جنب شد و باز تا چند روز ديگر
118

نمىتواند غسل كند. آيا براى جنابت دوم باز مثل جنابت اول براى اداء اين نماز،
يك تيمم، و براى نمازهاى بعد وضو و يك تيمم هم احتياطى بجا آورد تا رفع
عذرش شود يا چون جنابت اول هنوز رفع نشده بود كه مبتلا به جنابت دوم شد تكليف
ديگرى دارد؟.
ج - براى جنابت دوم نيز بايد تيمم بدل از غسل نمايد، و به دستور مرقوم
عمل كند.
س 13 - در پادگان كرمان مشغول خدمت سربازى هستم. در سربازخانه،
از صداى موسيقى در زحمتم. آيا در حالى كه آنان مشغول به نواختن موسيقى اند من
مشغول به نماز باشم نمازم صحيح است يا نه؟ ديگر آن كه گاه مىشود تا يك هفته
نمىتوانم غسل كنم، آيا در اين مدت مىتوانم تيمم نمايم يا نه؟ و آيا در طول چند
روزى كه غسل، مقدورم نيست در هر وقت نماز، بايد تيمم نمايم يا يك تيمم
كافى است تا عذرم بر طرف شود؟.
ج - اگر به موسيقى گوش فرا نمىدهيد بلكه به گوش شما مىخورد
نمازتان در اين وضعى كه داريد اشكال ندارد، 2 - مادام كه نمىتوانيد غسل كنيد
يك تيمم بدل از غسل جنابت، كافى است و تا جنابت جديد پيدا نشده تيمم براى
هر نماز لازم نيست. بلى بعد از تيمم بدل از غسل، اگر حدث اصغر مثل بول يا
خواب، حادث شود بايد بنحو مقرر وضو بگيريد و هر وقت توانستيد غسل كنيد.
نماز شب و يا نماز قضاء با تيمم
س 14 - شخص جنب در صورتى كه حمام بسته و يا از رفتن به حمام خوف
دارد، جائز است كه در شب، تيمم كند و با تيمم نماز شب و نماز قضاء بخواند؟.
ج - براى نماز شب مىتواند در فرض مذكور، تيمم نمايد، ولى نماز قضاء
را احتياطا پس از رفع عذر و تمكن از غسل بخواند.
مسائل متفرقه تيمم
س 15 - سه نفر يكى جنب ديگرى ميت و سومى محتاج به وضوء، وقت
نماز هم شده آب به قدر كفاف يك نفر بيش نيست در اين صورت تكليف چيست؟.
ج - در فرض سؤال، جنب غسل كند و محدث به حدث اصغر تيمم نمايد و
119

ميت را هم تيمم بدهند.
س 16 - شخص جنب بر تربت حضرت سيد الشهداء (ع) تيمم كند چگونه
است؟.
ج - تربتى را كه براى تبرك برداشته شده خوبست كه احتراما با آن تيمم
نكنند، مگر آن كه بدون اين خاك، فاقد الطهورين بشوند كه در اين صورت، تيمم با
آن واجب مىشود.
س 17 - زنى حنا بسته و در آخر وقت مىخواهد نماز بخواند. وقت تنگ
است و نمىتواند حنا را بشويد و سر را مسح نمايد. وظيفه او نسبت به نمازش
چيست؟ از روى حائل مسح بكشد و يا تيمم نمايد؟.
ج - اگر وقت ضيق است به حدى كه اگر مانع را بر طرف كند و بر بشره مسح
نمايد نماز قضاء مىشود بر روى همان حائل، مسح كند و احتياط لازم آن است
كه تيمم را نيز ضميمه نمايد.
س 18 - شخصى كه غالبا دندانهايش خون ريزى مىكند و وضو گرفتن با
آب قليل، براى او مخصوصا در مسافرت كه زياد دسترسى به آب كثير ندارد،
مشكل است و بيم آن را دارد كه اگر با آب قليل وضو بگيرد ساير اعضاء بدن و
لباسش نيز ملوث شود آيا جائز است كه بجاى وضو تيمم كند يا نه؟.
ج - اين امور، موجب تبديل تكليف نمىشود با آب قليل وضو بگيرد
و اعتناء به احتمالات ناشيه از وسوسه ننمايد.
س 19 - تيمم كفايت از غسل مستحب، مىكند يا نه؟.
ج - بدل بودن تيمم از غسلهاى مستحبى، معلوم نيست. بلى اگر رجاءا در
صورت عذر از غسل، تيمم كند مانعى ندارد.
س 20 - شخصى در قبرستان و روى قبرها منزل بنا كرده و در آن سكونت
يافته، آيا تيمم او در آنجا صحيح است يا نه؟.
ج - آنچه بر آن تيمم مىشود بايد غصبى نباشد و زمين قبرستان اگر وقف
براى قبرستان بوده ساختن خانه، در آن، جائز نيست و كسى كه در آن، خانه ساخته،
تيممش بر آن بنا بر اولى و احوط، باطل است.
120

س 21 - البته بر حضرت آية الله... مخفى نيست كه دستورات دين مقدس
اسلام بايد مطابق با منطق علم باشد و سطح علم هم در اين زمان بطورى ترقى كرده
كه بعض مردم، بدون دليل و برهان، دستورات الهى را نمىپذيرند تا اين كه به حكم
و مصالح آن - هر چند بطور اجمال باشد - پى ببرند. اكنون يكى از ايراداتى كه
يكى از مخالفين به اينجانب نموده راجع به مسأله تيمم است كه تيمم از نظر
علمى چه نفعى دارد؟ در صورتى كه از نظر ظاهر، ملاحظه مىكنيم كه دست و
صورت، قبل از تيمم، پاكتر از بعد از تيمم است چه آن كه بعد از انجام تيمم، كف
دست و مواضع ديگر از بدن كه براى تيمم، دست به آنجاها رسيده خاك آلود و
غبارى شده و اين خود از نظر بهداشت كار صحيحى نيست. لذا خواهشمند است
كه حكمت تيمم را از نظر شرع مقدس، جهت الزام مخالف بيان فرمائيد.
ج - اولا احاطه به فوائد و حكمتهاى دستورات فرعى دين اگر براى همه،
غير ممكن نباشد براى اكثر مردم، غير ممكن است و مانع از انجام وظايف و
مشاغل ديگر مىشود و شخص را از استفاده عملى از اين دستورات، محروم مىسازد
مانند بيمارى كه بخواهد تمام جزئيات نسخه يك طبيب حاذق را بررسى كند و از
هر جهت، رابطه آن را با مزاج خود تشخيص دهد. اگر بيماران بخواهند اين روش
را پيش گيرند نه اكثرا از حكمتهاى نسخه طبيب آگاه مىشوند و نه موفق به درمان
خود مىگردند بلكه بيمارى، آنها را از پا، در مىآورد. ثانيا دستورات فرعى دين،
همين قدر كه با منطق عقلاء و علم ثابت به فرضيه‌هاى علمى، مخالف نباشد
لازم الاتباع و قابل پيروى است، باز هم مانند دستورات طبيب كه همين قدر كه
بدانيم طبابت او بر خلاف قواعد مسلمه طبى و حفظ الصحه نيست به آن عمل
مىكنيم. با اين تفاوت كه در دستورات دينى، احتمال خطا و اشتباه هم نمىدهيم.
ثالثا راجع به تيمم، البته ما تيمم را براى اطاعت از فرمان خدا و تعبد بجا مىآوريم
مع ذلك، همان طور كه نوشته‌ايد اگر چه ممكن است از نظر ظاهر، دست ما پيش از
تيمم پاكتر باشد يعنى خاك آلود نباشد اما در زمان ما معلوم شده كه خاك به
خودى خود كثيف نيست كه باعث قوت بيماريها گردد بلكه خاك، كشنده
ميكربهاى موذى و منهدم كننده مواد آلى است و ممكن است همان غبارى كه به
121

مواضع تيمم مىنشيند ميكربهائى را كه در ظاهر بدن است از بين ببرد پس تيمم بر
صعيد طيب (خاك پاك) چنانچه اسلام دستور داده و فرموده (فتيمموا صعيدا
طيبا) 1 واقعا دست و رو را پاكتر مىسازد. حكمت ديگرى كه در تيمم است اين
است كه چون وضو و غسل، براى نماز، تشريع شده و مكلف بايد با آب كه يكى از
وسايل تنظيف و تطهير است خود را طهارت بدهد حال كه از استعمال آب، معذور
شده شارع، سزاوار نمىداند كه بدون تطهير و تنظيف، به نماز و توجه به خدا روى
آورد و خاك نيز شرعا و علما يكى از مطهرات است لذا دستور داده شده كه تيمم
كند تا با طهارت و نظافت، به درگاه خدا حاضر شود و اطاعتى را كه - بواسطه عذر
از استعمال آب - از او فوت شده به اين وسيله، جبران و تدارك كند، حكمت
ديگر آن اين است كه اگر وضوء و غسل، بدلى نداشته باشد و بدون بدل، مكرر نماز
بخوانند حال اعتياد و مواظبت بر گرفتن طهارت در شخص - بواسطه عذر از استعمال
آب - ضعيف مىشود پس حكمت، اقتضاء مىكند كه اين حال در انسان، باقى
بماند و عظمت و احترام نماز، محفوظ تر باشد ضمنا معلوم باشد كه اين حكمتهائى
است كه به نظر ما مىرسد و الا ممكن است حكمتهاى عالى ترى هم داشته باشد كه
به مرور زمان و پيشرفت علم، معلوم گردد مع ذلك تأكيد مىشود كه ما تمام عبادات
را بايد فقط براى امتثال امر و قربة الى الله بجا بياوريم تا از حظوظ و فوائد عاليه
روحانى و اخلاقى آن برخوردار شويم.
س 22 - شخصى مهمان است صبح به آب احتياج پيدا كرده خجالت
مىكشد به صاحبخانه بگويد، تيمم را در اين صورت جايز مىدانيد يا خير؟.
ج - خجالت عذر شرعى و مجوز تيمم نيست ولى اگر وقت ضيق شد
واجب است تيمم كند و نماز بخواند.
122

مسائل نماز
اهميت نماز
س 1 - كسى كه عمدا نماز نخواند ولى منكر آن هم نباشد، با توجه به آيه
شريفه سوره روم و سوره مباركه (أرايت الذى يكذب بالدين) 1، و احاديث كثيره آيا
كافر است؟ و دست تر زدن به چنين شخصى احتياج به تطهير دارد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال كه منكر وجوب نماز نيست فاسق است و معصيت
بزرگى را مرتكب شده ولى مسلمان و پاك است.
س 2 - در اداره‌اى كه ساعت خدمت آن فرضا از 5 / 7 صبح تا 5 / 2 بعد از ظهر
است اگر رئيس قسمت، اجازه نماز نداده باشد بلكه مثلا گفته باشد كه بايد هفت
ساعت كه در اداره هستيد خدمت كنيد و كار ديگر نكنيد، آيا جائز است كه نماز
ظهر را هنگام ظهر بجا آورد يا بايد صبر كرد و بعد از ساعت ادارى خواند؟.
ج - در صورتى كه مزاحمت با عمل - به نحوى كه موجب ترك عمل شود -
نباشد مجازيد و منع از نماز، در ممالك اسلامى، مستنكر است.
س 3 - كسى كه بداند اگر شب دير بخوابد براى نماز صبح، بيدار
نمىشود آيا خوابيدن او جائز است يا با اين كه بيدار ماندن براى او حرج و ضررى
ندارد بايد بيدار بماند؟.
ج - در مفروض سؤال، احوط ترك خوابيدن است.
اوقات نماز
س 4 - آيا مىشود نماز ظهر و عصر و هم چنين مغرب و عشا را جداگانه
123

(كه پشت سر هم نباشند) خواند يا نه وافضل، كدام است؟
ج - جائز است نماز ظهر و عصر و همچنين مغرب و عشا را پشت سر هم
بجا آورد و تفريق افضل است.
س 5 - در سوره نسا آيه 103 مىفرمايد: (إن الصلاة كانت على المؤمنين
كتابا موقوتا) و هم چنين نامه 52 نهج البلاغه دستورات حضرت أمير المؤمنين على
عليه السلام به فرمانداران خودش براى برگزارى نماز، در اوقات معينه چنين است:
(أما بعد فصلوا بالناس الظهر حين تفيء الشمس من مربض العنز وصلوا بهم العصر
والشمس بيضاء حية في عضو من النهار حين يسار فيها فرسخان وصلوا بهم المغرب حين
يفطر الصائم ويدفع الحاج إلى منى وصلوا بهم العشاء حين يتوارى الشفق إلى ثلث الليل
وصلوا بهم الغداة والرجل يعرف وجه صاحبه وصلوا بهم صلاة أضعفهم ولا تكونوا
فتانين)، پس بنابر اين چرا ما (شيعيان) نماز مغرب و عشاء و ظهر و عصر را با هم
برگزار مىكنيم و مفاد آيه شريفه و دستور نهج البلاغه را رعايت نمىنمائيم.
خواهشمندم اين موضوع را مشروحا مرقوم فرمائيد كه استفاده نمائيم.
ج - اما آيه كريمه (إن الصلاة كانت على المؤمنين كتابا موقوتا)، دلالتى بر
جواز و عدم جواز جمع يا تفريق ندارد و قول به جواز جمع، مثل قول به وجوب تفريق، با
توقيت صلوة، منافات ندارد علاوه بر آن كه در احاديث (موقوتا) به (مفروضا وثابتا)
تفسير شده. اوامر صادره از مقام مقدس حضرت امير المؤمنين عليه السلام كه در
نهج البلاغه نقل شده مشعر به جواز تفريق مىباشد و به عنوان حكم و فرمان و ترتيب و
تنظيم جماعات است و آن، مطلب ديگر است. و اگر هم براى بيان وظايف و
تكليف، باشد بيشتر از اين كه اداء نماز جماعت، در اين اوقات، افضل است دلالت
ندارد و متضمن حكم نماز فرادى، و جمع بين صلوتين منفردا نمىباشد و اصل
مسألة جواز جمع بين صلوتين، از ظهرين وعشائين، خواه بنحو تقديم باشد يا تأخير
مورد اتفاق اماميه و موافق با اطلاقات آيات كريمه قرآن مجيد در مورد اوقات
صلوات است و مطابق با سهولت ويسر شريعت سهله سمحه اسلاميه است و
علاوه، بر حسب اخبار معتبره صحيحه، نيز ثابت است و از طرق اهل سنت و در
كتب صحاح آنها نيز روايت شده كه حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله و سلم بدون عذر، جمع
124

بين صلوتين فرموده‌اند كه ظاهر در جماعت است بنابر اين بر حسب اصول مذهب و
ادله صحيحه كتابا و سنة و اجماعا شبهه‌اى در جواز، نيست به شرحى كه در كتب فقه،
مبسوطا مذكور است و اين جانب هم در مجالس درس و مباحثه، تحقيق كرده‌ام و
آنچه را اهل سنت بزعم دليل بر وجوب تفريق، گفته‌اند مردود است و حتى بعض
علماء محقق اهل سنت، صحت مذهب اماميه را تحقيق و تأييد نموده‌اند و بلكه
جواز جمع بين صلوتين را چنان كه مذهب اماميه است در كتاب خاص به اين مسأله،
اثبات و قبول كرده‌اند، مانند حافظ غمادى در (ازالة الحظر عمن جمع بين الصلوتين
في الحضر) وحامد بن حسن شاكر التميمى در (قرة العين في الجمع بين الصلاتين)،
بلى افضليت تفريق از جمع، فى الجمله بر حسب روايات، ثابت است ولى ثبوت آن
بنحو اطلاق، بر حسب ادله، محل تأمل بلكه معلوم العدم است و قدر مسلم از
افضليت تفريق (عند الاتيان بالنوافل او لانتظار الجماعة ونحوهما) مىباشد و هر چند
حصول تفريق به اتيان نافله، نيز محل تأمل شده است و خلاصه آنچه از مجموع
ادله استظهار مىشود اين است كه اداء نماز، در اول وقت و هر زمانيكه اقرب به
اول وقت باشد اگر تأخر به جهت نافله يا انتظار جماعت نباشد افضل است و الا
تفريق و تأخير افضل است، مثلا اگر قاصد خواندن نافله يا منتظر جماعت نباشد
خواندن نماز عصر بعد از ظهر افضل است ولى جمع بين صلوتين بنحو جمع تأخير
بدون علت، مرجوح است، پس خلاصه استظهار اين مىشود كه تفريق بين صلوتين
فى حد نفسه از جمع تأخير، مطلقا افضل است و جمع بين صلوتين به جمع تقديم فى
حد نفسه از تفريق، افضل است والله العالم.
س 6 - بعضى از كارگران، كارشان خارج از محل سكونتشان است و از
طرف مؤسسه مربوطه، وسيله اياب و ذهاب، براى آنان فراهم است اما طورى است
كه به اداء نماز، در وقت نمىرسند زيرا ماشين قبل از وقت نماز، حركت مىكند و
بعد از وقت، به مقصد مىرسد و بين راه هم حاضر به توقف نيست، تكليف اين
كارگران چيست؟ آيا بايد از اين كار دست بكشند و يا تأخير نماز و قضاء آن براى
آنان جائز مىباشد و فرض اين است كه دست كشيدن از كار هم موجب مختل
شدن معاش و زندگى آنان مىشود؟.
125

ج - اجير شدن كارگر به اين نحو، باطل است و مال الاجاره‌اى را كه در
مقابل مىگيرد حرام است و بايد در اجاره، قيد شود كه نماز را در وقت خود بخواند
هر چند در بين راه باشد بلكه اگر شرط هم نكند كارگر حق دارد در بين راه نماز
بخواند و صاحب شركت، حق منع ندارد.
س 7 - شخصى چند روز قبل به طرف آمريكا سفر كرد و از قرار نقل خودش
هواپيماى آنها بيست و چهار ساعت، پرواز نموده كه همه اين مدت، روز بوده و
بر خورد به شب ننموده است و لذا نماز مغرب و عشاء و صبح را نخوانده چون شبى در
كار نبوده. آيا قضاء سه نماز، بر عهده‌اش هست يا نه؟ و چنين مسافرى وظيفه نماز و
روزه‌اش چيست و تا چه حد بايد امساك براى روزه نمايد؟.
ج - در فرض سؤال كه بيست و چهار ساعت در روز سير نموده، بايد
قضاى نماز مغرب و عشاء و صبح را بجا آورد و چنين شخصى بايد وقت نمازها و
وقت افطار را بر حسب وقت معتدل امكنه ديگر، تعيين نمايد.
س 8 - يكى از دانشجويان كه در سوئد مشغول تحصيل مىباشد در نامه به
پدر و مادرش نوشته: در اينجا نماز خواندن و روزه گرفتن، بسيار مشكل است زيرا
شب تابستان از 12 ساعت تا 1 ساعت مىشود و به تدريج تغيير مىكند و در زمستان
به عكس مىشود. اكنون تقاضا مىكنيم كه تكليف شخص دانشجو را تعيين فرمائيد
به طريقى كه عين نامه را بتوان براى او فرستاد زيرا منتظر است و مىخواهد از
عبادات خود باز نماند؟.
ج - در فرض مزبور كه مجموع شبانه روز، از بيست و چهار ساعت، تجاوز
نمىكند نماز را در اوقات معين، طبق وقت شرعى بخواند يعنى پيش از طلوع آفتاب،
نماز صبح، و نيمروز، نماز ظهر و عصر و بعد از غروب آفتاب، نماز مغرب و عشا را
بخواند و بلند و كوتاه شدن شب و روز در آنجا مثل كوتاهى و بلندى شب و روز در
مناطق معتدله است و روزه را نيز با تمكن و امن از ضرر بگيرد.
س 9 - كسانى كه در قطب شمال يا جنوب - كه شش ماه روز است و
شش ماه شب - زندگى مىكنند تكليف آنان، راجع به نماز و روزه چيست؟.
ج - يكى از بلاد متوسطه قريبه را ملاك عمل، قرار دهند.
126

س 10 - در رساله عمليه فرموده‌اند: (ظهر شرعى در بعضى از مواقع سال چند
دقيقه پيش از 12 و در بعضى از مواقع سال چند دقيقه بعد از 12 مىباشد) بنابر اين
مرقوم فرمائيد كسى كه در چهار فصل سال، چند دقيقه، بعد از ساعت 12 نماز بخواند
نمازش صحيح است يا نه؟.
ج - با شك در دخول وقت، لازم است صبر كنيد تا يقين به دخول وقت پيدا
كند يا دو شاهد عادل شهادت دهند و يا مؤذن موثق وقت شناس اذان بگويد.
س 11 - آيا در شبهاى مهتابى، واجب است، بعد از اذان صبح به مقدارى،
اداء فريضه را تأخير انداخت تا سپيده فجر بر نور ماه غلبه محسوس پيدا كند، يا در
اين باره، شبهاى مهتابى، و شبهاى ابرى يكسان است؟.
چنان كه استفاده اين معنى، از جواب حضرت ابى جعفر ثانى عليه السلام در
خبر على بن مهزيار محتمل است، و يا آن كه نظر شريف، بر تفصيلى است كه
مرحوم فقيه همدانى در مصباح الفقيه فرموده‌اند؟.
ج - به نظر حقير وقت نماز صبح موقعى است كه فجر صادق طلوع كند، چه
بين باشد چه نباشد، و تبين موضوعيت ندارد، و طريقيت دارد. بلى در موارد شك
بايد علم به طلوع حاصل شود و فرقى بين شبهاى مهتابى و ابرى نيست.
س 12 - در صورتى كه كسى چندين روز طلوع فجر را رؤيت كند و اين
روزها را بر اساس برج شمسى و با ساعت مضبوط يادداشت نمايد چنانچه بعد از
گذشتن چند ماه يعنى در سال آينده مثلا كه همان ايام از برج مطابق شبهاى
مهتابى و يا ابرى باشد آيا مشاهده حسى سال قبل، براى حكم به طلوع فجر اين
شب ها كافى است (با اين كه ساعات طلوع و غروب هر روز با همان روز از ديگر
سالهاى شمسى مساوى است) و يا اين كه اين مورد هم مشمول رؤيت تقديرى خواهد
بود؟.
ج - از هر طريقى كه علم حاصل شود كافى است والله العالم.
س 13 - بفرمائيد نصف شب را كه آخر وقت نماز عشاء است بايد از طلوع
فجر حساب كرد يا طلوع آفتاب؟.
ج - نظر فقهاء عظام درباره نصف شب مختلف است. بعضى شب را
127

ما بين غروب و طلوع آفتاب مىدانند و بعضى ما بين غروب آفتاب و طلوع فجر صادق
مىدانند. لهذا احوط آنست كه در هر مورد احتياط رعايت شود مثلا براى وقت نماز
عشاء اول شب تا طلوع فجر را حساب كند و نماز را از نصف آن تأخير ننمايد و
براى نماز شب غروب و طلوع آفتاب را حساب كند. به اين معنى كه نماز شب را
زودتر از نصف ما بين غروب و طلوع آفتاب نخواند.
س 14 - در بعضى از نقاط جهان به طورى كه شنيده شده شش ماه از سال
شب و شش ماه روز مىباشد. يا در بعضى از نقاط، تمام وقت سال روز و يا شب
است. مسأله روزه و نماز كه بايد در وقت معين انجام شود چگونه است؟.
ج - در فرض مسأله، بعيد نيست در نماز و روزه در بلاد مذكوره، اقرب
بلاد متعارفه، به محل سكنى، ملاك باشد و مكلف مخير است. در صورت
اختلاف بلاد متعارفه، به هر كدام بخواهد اخذ كند.
س 15 - إن في بعض النقاط من الكرة الأرضية وبالتحديد في شمال الكرة
الأرضية ينعدم الفجر المتعارف في البلاد الإسلامية حيث إن الكرة الأرضية مائلة
المحور، فهذه البلدان لا يغيب عنها نور الشمس تماما بل يصلها عبر القطب الشمالي
(حيث لا حاجز بينها و بين البلدة) ويتم هذا في أواخر الربيع و أوائل الصيف (حيث
النهار الأطول). فعندما تغرب الشمس يبقى تمام الليل ذا. نور كنور الفجر الذي هو
متعارف في البلدان الإسلامية (مثلا) حيث إن الشمس لم تغب بالمقدار الذي يجب أن
تغيب في البلدان الأخرى أو الأيام الأخرى من تلك البلدان وتبقى حالتها حالة الفجر
من البلدان الأخرى أو الأيام الأخرى و لكن هناك حالة ثانية وهي التي يبدأ بازدياد
النور بعد ثباتها. وللمثال مدينة لندن: فإن الفجر ينعدم فيها خلال شهرين تقريبا أي
من 23 أيار إلى 20 تموز، ففي هذه الأيام نرى حالة الليل فيها حالة الفجر حيث لم
يكن هناك ظلام مطبق لأن الشمس لم تغب عنها تماما كما في سائر البلدان أو سائر
الأيام فيها بل إن النور الفجري في هذه الليالي متواصل فلم يمكن أن يتحقق الفجر،
و لكن هناك في وقت مبكر من الصباح يبدأ هذا النور بالإزدياد والإنتشار فلو
اعتبرناها فجرا لهذا البلد لكان الفارق بين اليوم الذي يتحقق فيه الفجر الحقيقي واليوم
الذي لم يتحقق الفجر كثيرا، ففي يوم 22 أيار الذي يتحقق فيه الفجر بلندن مثلا
128

كسائر البلدان يكون الفجر في الساعة (22 / 1) وطلوع الشمس في الساعة (58 / 4) 1
وفي يوم (23 أيار) الذي لم يتحقق فيه الفجر كسائر البلدان أو الأيام يكون إبتداء
ازدياد النور فيه في الساعة (12 / 3) وطلوع الشمس في الساعة (57 / 4).
هناك ملاحظات لا بد من ذكرها: -
1 - إن الفجر الحقيقي يتحقق بنزول الشمس عن خط الأفق ب‍ (18) درجة
في سائر البلدان و لكن بلندن مثلا في بعض الأيام (من 23 أيار إلى 20 تموز)
- فقط - لا يتحقق نزول الشمس عن خط الأفق (18) درجة بل غاية نزوله (12)
درجة فقط فيبقى نور الشمس مبانا - كما في الفجر في الأيام العادية - في تمام الليل.
2 - إن المتعارف عند المسلمين في لندن مثلا هو الأعتماد في تمام السنة على
(12) درجة حتى في الأيام التي يتحقق فيها الفجر الحقيقي والتي هى عشرة أشهر
تقريبا، خلافا للبلدان التى يتحقق فيها الفجر في تمام السنة فإنهم يعتمدون على (18)
درجة.
3 - إن الشهرين المذكورين اللذين لم يتحقق فيهما الفجر مختص بمدينة لندن و
ما جاورها وأما البلدان التي في اقصى الشمال فالمدة التي لا يتحقق فيها الفجر أكثر.
4 - إن عدم تحقق الفجر غير مختص بشمال الكرة الأرضية بل إن هذه الحالة
موجودة في جنوب الكرة الأرضية أيضا، فالبلدان التي لم يتحقق فيها الفجر في بعض
الأيام كثيرة.
فالسؤال الآن بالنسبة إلى هذه البلدان يتوجه على النحو التالي.
1 - هل الإعتماد في تمام السنة على الحالة التي يبدأ بانتشار النور
(12 درجه) ولو تحقق الفجر في بقية أيام السنة وعلى هذا نقطع بأن أكثر أيام السنة (يعني ما
يقارب عشرة أشهر في لندن مثلا) لم يكن الإعتماد على الفجر الحقيقي رغم تحققه.
2 - أو إن الإعتماد في تمام السنة على الفجر الحقيقي (18 درجة) وفي الأيام التي لم
يتحقق فيها الفجر يتماشى فيه على الفجر التقديري حيث يتحدد الفجر بتقدم الفجر و
تأخره التدريجي كما في سائر الأيام، وفي هذه الحالة يلزم في أكثر البلدان أو في أكثر
الأيام تقدم وقت الفجر التقديري على الغروب الحقيقي وهذا غير صحيح قطعا.
3 - أو إن الإعتماد على ماله فجر حقيقي (كما في الأشهر العشر بلندن مثلا)
129

على الفجر الحقيقي (18 درجة) وعلى ما ليس له فجر حقيقي (كما في الشهرين بلندن
مثلا) على الوقت الذي يبدأ النور بالإزدياد والإنتشار (12 درجة) و لكن سبق وقلنا
إن الفارق بين اليوم الذي يتحقق فيه الفجر (18 درجة) واليوم الذي لم يتحقق فيه
الفجر (12 درجة) كثير جدا ففي يوم 22 أيار بلندن الفجر الحقيقي يكون الساعة
(22 / 1) وفي 23 أيار - الذي لم يتحقق فيه الفجر يكون الساعة (12 / 3) على
إعتبار إنتشار النور وإزدياده (12 درجة) فالفارق بين اليومين (50 / 1) اي مأة
وعشرة دقائق (110) وهذا غير مألوف.
4 - أو إن الإعتماد على ما له فجر حقيقي - كما في الأشهر العشر بلندن
مثلا - على الفجر الحقيقي (18 درجة) وعلى ما ليس له فجر حقيقي (كما في الشهرين
بلندن مثلا) على أقرب بلد يتحقق له فجر حقيقي والذي هو نصف مجموع ما بين غروب
الشمس وشروقها به معنى إن الفجر في هذين الشهرين مثلا يبقى ثابتا تقريبا.
5 - أو إن اللجوء إلى الأحتياط فيمسك عن المفطرات على (18 درجة) و
يصلي على (12 درجة) وهذا موجب للعسر والحرج في أكثر البلدان إن لم نقل كلها.
6 - أو إن هناك حد آخر.
ولا بأس بابداء رأيكم في إن الفجر والغروب هل هما موضوعيان أو طريقيان.
والسلام عليكم ورحمة الله وبركاته.
ج - المستفاد من الكتاب الكريم والروايات المعتبرة هو إن الأوقات الثلاثة
(الفجر ودلوك الشمس وذهاب الحمرة المشرقية عن سمت الرأس) موضوعات
للأحكام المترتبة عليها من وجوب الصلاة والإمساك و جواز الإفطار وغيرها. والفجر
عبارة عن البياض الحادث في الجانب الشرقي فوق الأفق عموديا متصاعدا نحو السماء
كذنب السرحان على ما في الروايات ويسمى الفجر الكاذب، ثم ينتشر كالقبطية
البيضاءأ او نهر سوراء ويعترض ويضييء حسنا ويسمى الفجر الصادق. هذا إذا كان
الليل مظلما كما في سائر البلدان والبلد المذكور في السؤال مدة عشرة أشهر. وأما
إذا كان الليل مضيئا كبين الطلوعين خلال الشهرين المذكورين في السؤال فمن حين
أخذ النور بالإزدياد والإشتداد فوق الأفق عموديا وتبين القوي من الضعيف فهو الفجر
الكاذب وعندما يعترض في الأفق ويصير كالقبطية البيضاء او نهر سوراء فهو الفجر
130

الصادق الذي تترتب عليه الأحكام كما في الليالي المظلمة والفرق بين النورين هو إن
الأول يحدث في جميع أطراف الأرض دفعة لكون المحور مائلا و لم يبسط ظله لإخفاء نور
الشمس من جميع جوانب الأرض به خلاف النور الثاني الشديد الذي يحدث عند طلوع
الشمس فانه يحدث فوق الأفق الشرقي صاعدا إلى السماء لمواجهة الشمس قبل شروقها
من نقطة الأفق في السماء مواجهة للنقطة التي تشرق منها. هذا إذا كان الضوء الشديد
الحادث عند الطلوع مباينا للضوء الموجود أول الليل. وأما إذا لم يكن مباينا له بل كان
مماثلا له فالفجر فيه هو فجر أواخر الليالي المظلمة و لكن هذا الفرض بعيد غايته وأما ما
ذكرتم من إن الإعتماد في لندن على 12 درجة في جميع أيام السنة حتى في الأيام التي
يتحقق فيه الفجر الحقيقي فليس بصحيح، بل اللازم في تلك الأيام هو الأعتماد على
الفجر الحقيقي الذي مر شرحه والله العالم.
مكان نمازگزار
س 16 - انسان در خانه كسى با اذن او مشغول نماز شد، بعد از دخول در
نماز، صاحب خانه، وفات كرد و يا خانه را فروخت. در اين صورت نماز اين
شخص، چه صورت دارد؟.
ج - اگر وقت، وسيع است و علم به رضايت مالك بعدى ندارد يا شرعا اذن
مالك بعدى، مؤثر نيست مثل و ارثى كه صغير باشد، نماز را قطع كند و در مكان
ديگرى كه مباح باشد بجا آورد و اگر وقت، تنگ است بايد از آن محل، خارج
شود و نماز را در حال خروج، تمام كند.
س 17 - نماز خواندن در خانه‌اى كه يكى از تيرهاى سقف، يا يكى از
تيرهاى سر درب يا پنجره‌اش غصبى باشد چه صورت دارد؟.
ج - اگر تصرف در آنها محسوب نشود اشكالى ندارد.
س 18 - امكنه‌اى كه مسلمين از مسيحىها مىخرند و مثل حمام و
كليساى آنان بالتبع ملك مسلمين مىشود آيا مىتوانند مورد استفاده قرار دهند يا
نه؟.
ج - استفاده از حمام، مانعى ندارد و كليسا را مسجد كنند و نماز در آن
بى اشكال است.
131

س 19 - زن ناشزه كه حق نفقه و كسوه و مسكن ندارد، در صورتى كه در
خانه شوهر و يا لباسى كه شوهر در اختيار او گذاشته نماز بخواند چه صورت دارد؟.
ج - چنانچه شوهر راضى نباشد نمازش باطل است.
س 20 - خانه‌هائى كه دولت، در مسير خط آهن براى كارمندان و
كارگرهاى خود ساخته و در آنجا سكونت دارند آيا نماز آنان و واردين بر آنان در آن
خانه‌ها صحيح است يا نه؟.
ج - با عدم علم به غصبيت، نماز خواندن، مانعى ندارد.
س 21 - هر گاه كسى در مكانى براى نماز بايستد كه از باد پنكه مغصوب
استفاده مىكند، يا اين كه پنكه مباح است و لكن برق آن كه محرك پنكه است
مغصوب مىباشد و همچنين اگر از نور برق مغصوب استفاده نمايد، نماز او در اين
مكان چه صورت دارد؟.
ج - در هر سه فرض نماز صحيح است.
س 22 - نماز خواندن در خانه، در صورتى كه پدر، خمس و زكات نمىدهد و
رفتن به مسجد بدون اجازه والدين، جائز است يا نه؟.
ج - اگر علم به تعلق خمس يا زكات، به زمين خانه يا فرش يا غير اينها از
چيزهائى كه در حال نماز در آنها تصرف مىكند نداشته باشد نماز اشكالى ندارد و
رفتن به مسجد، بدون منع والدين نيز اشكال ندارد و اگر رفتن، واجب باشد منع آنها
مؤثر نيست.
س 23 - هر گاه شخصى در قبرستان مسلمين كه وقف است مسجدى روى
قبور اموات بنا كند، آيا جايز است يا خير؟. و اگر چنين مسجدى بنا شد آيا نماز در
آن صحيح است؟.
ج - ساختن مسجد در قبرستان كه زمين آن وقف قبرستان است جائز
نيست، و نبش قبور مسلمين حرام است، و به مجرد ساختن، مسجد نمىشود، ولى
نماز خواندن در آن مانعى ندارد.
س 24 - يك قبرستان عمومى در محل هست، كه در زمان طاغوت،
انجمن هاى سابق، يك دبستان در اين قبرستان ساخته‌اند، و اين قبرستان وقف نبوده
132

حاليه آموزگاران مىخواهند ظهرها نماز جماعت بر پا كنند، و آموزگاران قبلا
نمازشان را در اين مكان مىخوانده‌اند بفرمائيد، چه صورت دارد؟ آيا نماز جماعت
بر پا كنند يا نه؟ البته امام جماعت روحانى است.
ج - گرچه ساختن دبستان در قبرستان جائز نبوده و معصيت كرده‌اند و بايد
فعلا اگر بتوانند به حال اول برگردانند، لكن در صورت عدم امكان يا عدم اقدام
اهالى، براى دفن در آن محل، نماز خواندن در آن مكان براى اشخاصى كه مورد
ابتلاء آنها است جائز و صحيح است.
س 25 - در توضيح المسائل فرموده‌ايد (بنابر احتياط واجب بايد جلوتر يا
مساوى با قبر پيغمبر صلى الله عليه وآله و امام عليه السلام نماز نخواند) حال بفرمائيد
كه اگر شك در تقدم يا شك در محاذات دارد چگونه است و آيا اين شرط، نسبت
به جاهل و ناسى و عالم، تفاوت دارد يا نه؟ و همچنين شرط مذكور قبل از شروع
به نماز معتبر است يا در اثناء و بعد از نماز هم اعتبار دارد كه در بين نماز يا بعد از
آن هم اگر متوجه شد كه مقدم بر قبر يا محاذى با آن است بايد نماز را اعاده كند و
نيز بفرمائيد چه مقدار فاصله لازم است كه اگر مقدم يا محاذى بايستد و حائلى هم
نباشد نماز، صحيح باشد.
ج - در صورتى كه شك در تقدم يا در محاذات داشته باشد صحت نماز،
مشكل است و نماز ناسى يا جاهل به موضوع، صحيح است و عالم به حكم، نمازش
باطل است و نماز جاهل به حكم نيز على الاحوط باطل است و تفاوتى بين قبل از
عمل و اثناء و بعد از آن نيست و فاصله بايد زياد باشد بطورى كه صدق تقدم و
محاذات نكند و از صدق و حدت مكان، خارج باشد.
س 26 - قبرستانى بوده در اطراف يك امام زاده كه پيش از انقلاب،
حكومت وقت قسمت عمده آن را از بين برده و درختكارى كرده و در آنجا همان
وقت جمعى از مؤمنين آن زمان مسجدى بنا كردند و در بناى مسجد از قرار اظهارات
خود بانيها نبش قبر نيز نكرده‌اند و لكن در محل ديوارها و ستونها، بعيد است نبش
قبر نشود اكنون سؤال اين است كه در آن مسجد نماز خواندن يا مجالس سخنرانى و
عزادارى و غيره جائز است يا نه؟.
133

ج - بناى مسجد در قبرستان جائز نيست و محل ساختمان، به قبرستان بودن
خود باقى است و منع از دفن اموات در آن محل جائز نيست ولى نماز خواندن در آن
و تشكيل مجالس دينى مانعى ندارد اما ثواب نماز در مسجد را ندارد.
س 27 - اگر فقط شيشه بسيار نازكى بين يك مرد و يك زن نامحرم حائل
باشد آيا نماز آنها در يك اطاق صحيح است يا خير؟.
ج - چنانچه در جائى باشد كه خلوت با اجنبيه صدق كند باطل است
هر چند شيشه فاصله باشد.
س 28 - گذاشتن علامت - كه غالبا در ماه محرم تهيه و تزيين مىشود -
در مساجد در حالى كه داراى مجسمه‌هائى از قبيل كبوتر و طاوس و مثل اينها است
چه صورت دارد و خريد و فروش اين علامت چگونه است و نماز خواندن در برابر آن
با آن مجسمه‌هائى كه دارد چه صورت دارد؟.
ج - ساختن مجسمه حيوان و همچنين اجرت گرفتن براى آن نيز حرام
است و اما خريد و فروش و نگهدارى آن، حرام نيست لكن شديدا مكروه است و
نماز خواندن مقابل آن نيز، مكروه است مگر روى آن را بپوشانند و حكم آن تفصيلا
در وسيلة النجاة مرحوم آية الله اصفهانى قدس سره مرقوم است، مراجعه شود 1.
س 29 - روى زمين مباح، مشماى مغصوب، فرش شده و روى مشماى
مغصوب، قالى و غيره انداخته‌اند به اين معنى كه فرش وسط، غصبى، و زمين
تحتانى و فرش فوقانى، مباح مىباشد. نماز در اين طور جائى چگونه است؟.
ج - نماز روى فرش مغصوب - ولو بواسطه - جائز نيست.
س 30 - بعضى مىگويند نماز در اطاقى كه در آن حشيش مىكشند باطل
است و نيز مىگويند كسى كه حشيش بكشد نمازش تا چهل روز باطل است آيا
اين مطالب صحيح است؟ و آيا اگر با اين كه حشيش كشيده، بعد حال طبيعى پيدا
كرد و وضو گرفت و نمازش را خواند نمازش صحيح نيست؟.
ج - صحت نماز، مشروط به شرطى غير از آنچه در رساله‌هاى عمليه ذكر
شده نيست و كسى كه حشيش مىكشد اگر در حال بيهوشى و بىالتفاتى نماز بخواند
بطورى كه ملتفت عمل و اذكار نباشد نمازش باطل است ولى بعد از آن كه به هوش آمد و
134

ملتفت شد اگر وضو بگيرد و نماز بخواند اشكال ندارد و راجع به شرب خمر، روايت
وارد شده كه تا چهل شب نماز قبول نمىشود. نه اين كه تكليف نماز ساقط باشد بلكه
واجب است نماز بخواند كه تارك الصلاة شمرده نشود. نسبت به حشيش هم اگر
مستى مىآورد محتمل است كه اين اثر را داشته باشد. خداوند متعال، مسلمانان را
از اين سموم و گرفتاريها و خطرات، حفظ فرمايد.
س 31 - آيا مىتوانيم در نماز خانه دانشكده علوم مشهد نماز بخوانيم يا
نه؟
ج - اگر علم به غصبى بودن زمين آن نداريد اشكال ندارد بلكه نماز را در
آنجا بخوانيد كه تعظيم شعائر، هم شده باشد و ديگران هم در آنجا بيايند و با
دانشجويان مسلمان آشنا و مرتبط شوند.
رحل گذاشتن براى نماز
س 32 - شخصى در مسجد، جهت نماز جماعت، رحل گذاشته و بيرون
رفته و جماعت بر پا شده و صاحب رحل، مراجعت نكرده است در اين صورت
به محض منعقد شدن نماز جماعت، حق او از آن مكان ساقط شده و ديگرى
مىتواند جاى او را تصرف كند يا نه؟.
ج - بعد از منعقد شدن جماعت، احتياط آنست كه تا امام به ركوع ركعت
اول نرفته جاى او را اشغال نكنند.
مسائل و احكام مسجد
س 33 - تقام الصلاة في مسجد وفيه قسم خاص للنساء وقد يدرس في ذلك
المسجد، وحين الدرس والبحث يخرجون النساء من المسجد فهذا الدرس يكون مانعا
عن صلاتهن في المسجد فهل هذا المانع فيه اشكال وحرمة ام لا؟.
ج - لا يجوز منع المصلى من الصلاة في المسجد رجلا كان او امرأة.
س 34 - مسجدى است كه در اطراف آن، دكانهائى مربوط به خود مسجد
هست و ديوار مسجد در اين دكانها قرار دارد و محراب آن يكى از همين دكانها
است. بالاى دكانهاى مزبور، چند اطاق براى امام جماعت و طلاب و مؤذن ساخته
شده و راه اين اطاقها نيز از خود مسجد است. اخيرا بالاى اطاقهاى اطراف،
135

اطاقهائى نو ساخته‌اند كه درهاى آنها از طرف سقف مسجد باز مىشود هنگام
تعمير مسجد، سقف مسجد را جزء مسجد، حساب نمىكردند حال آيا از سقف
مسجد بايد مسجد حساب كرد يا نه؟ و آيا مسجد، از تخوم ارض تا آسمان محكوم
به حكم مسجد است يا فقط آنجا كه نماز خوانده مى شود؟.
ج - در فرض سؤال، اگر اول، زمين مسجد را براى نماز، وقف كرده‌اند و
بعد اطاقها را ساخته و وقف كرده‌اند جاى نماز من تخوم الارض الى عنان السماء
حكم مسجد را دارد و اگر مسجد و اطاقها را ساخته و بعد وقف كرده‌اند طبقه بالاى
آن، حكم مسجد را ندارد.
س 35 - اينجانب قصد دارم طبق سنت صدر اسلام مجلس عروسى و
وليمه ازدواج پسرم را با حفظ تمام شعائر مذهبى در مسجد برگزار نمايم. استدعا
دارم نظر شريف را در اين مورد مرقوم فرمائيد.
ج - بر گزار نمودن مجلس عروسى در مسجد، در صدر اسلام به صورت يك
سنت، معلوم نيست و بهتر اين است كه اين گونه مجالس را در منزل خود تشكيل
دهيد و نسبت به مسجد اگر مزاحمت با نمازگزاران باشد حرام و الا سزاوار نيست
زيرا مناسب وضع مسجد نيست و هتك است.
س 36 - صحن مسجد، در صورت جهل به كيفيت وقف، در حكم مسجد
است كه جنب نتواند در آن، درنگ كند يا نه؟.
ج - با جهل به كيفيت وقف و نبودن اماره يا ظاهر حال، احكام خاصه
مسجد، بر آن مترتب نيست.
س 37 - مسجدى كه علاوه بر شبستان، داراى حياط و صحن و راهرو است
و در عرف، همه آنها را مسجد مىخوانند آيا احكام مسجد بر آنها بار است يا نه و
در صورتى كه قصد بانى معلوم نباشد، ساختن مستراح و امثال آن در يك طرف آن
صحن، چه صورت دارد دليل و قرينه بر عدم مسجديت لازم است يا نه؟.
ج - با شك در آن كه صحن را جزء مسجد قرار داده اگر اماره‌اى بر مسجد
بودن نباشد محكوم به مسجديت نيست و اماره بر عدم، لازم نمىباشد.
س 38 - چنانچه قسمتى از مسجد، مردد باشد كه آيا مسجد است يا راهى
136

است كه براى رفتن زنها به مسجد قرار داده شده، جائز است در آن قسمت
حوضخانه بنا نمود؟.
ج - در صورتى كه معلوم نباشد كه براى نماز، وقف شده يا براى جهت
مخصوصى كه حوض منافى با آن باشد، اشكال ندارد.
س 39 - هل يجوز دخول اليهودي والنصراني في مساجد المسلمين والجلوس
على فراش المسجد ام لا لانهم مشركون به صريح القرآن او يجوز الدخول لاستماع الموعظة
مثلا و لكن من دون جلوس على الفراش؟.
ج - لا يجوز دخول الكافر في المسجد مطلقا سواء كان من اهل الكتاب ام
لا.
س 40 - تشكيل مجلس فاتحه و ترحيم، در مسجد، چه صورت دارد؟.
ج - اگر مانع از نماز نباشد مانعى ندارد.
س 41 - آيا حائض و يا جنب مىتواند پشت بام مسجد برود، يا نه؟.
ج - پشت بام مسجد، حكم خود مسجد را دارد.
س 42 - كسى موقع ساختمان مسجد، انگشتش خونى بوده به آجر ماليده و
آن آجر را در بناى بالكن مسجد به كار برده بعد هم آن موضع، گچكارى شده، اكنون
تكليف، چيست؟.
ج - اگر آن آجر، معلوم و معين باشد بايد بكند و بجاى آن، آجر پاك،
نصب نمايد - ولو اين كه چند آجر، خراب شود و بعد بسازد - و اگر نمىداند چه
ناحيه‌اى به كار رفته تكليف، ساقط است.
س 43 - مسجد كوچكى در يكى از قراء، به مرور زمان ويران و سنگ و
گل آن پراكنده شده اكنون جمعى از جوانان حزب الله براى حفاظت مكان مسجد
از نجاسات و آلودگى، مسجدى مجددا بنا كرده‌اند كه در آن، مراسم نماز و دعاى
كميل برقرار گردد، و مقدارى كتاب مذهبى در اين مسجد گذاشته شده، كه جوانها
در ساعت فراغت مشغول مطالعه شوند، آيا چنين عملى، اشكال شرعى دارد يا خير؟
ضمنا پايگاه بسيج و تربيت نسل جوان خواهد بود.
ج - مسجد، حتى بعد از خرابى مسجد است، و از مسجديت خارج
137

نمىشود، و مراسم ديگر كه مزاحم نماز گزاران يا خلاف وضع مسجد باشد جائز
نيست، و كتابخانه قرار دادن آن بر خلاف وضع مسجد است كه عبادتگاه مسلمين
است و تمام احكام مسجد واجب است رعايت شود، حتى اگر چند طبقه هم بالا
رود، تمام آن مسجد است.
س 44 - در روستاى ما امامزاده‌اى هست و جنب امامزاده، زمينى بوده
به صورت سكو كه در فصل تابستان، بعضى از مؤمنين، در آنجا نماز مىخواندند، البته
نه به اسم مسجد، تا اين كه بعضى افراد خير پولى جمع كرده و در آن زمين مسجدى
ساخته‌اند كه مدتى است مردم بنام مسجد، در آنجا نماز مىخوانند بفرمائيد آنجا
حكم مسجد دارد يا خير؟.
ج - در فرض سؤال، اگر زمين مزبور، وقف براى جهت خاصى نبوده و بعنوان مسجد ساخته شده، تمام احكام مسجد بر آن مرتب است و نيز اگر از
متعلقات حرم امام زاده بوده و محل اجتماع نماز گزاران باشد، حرمت تنجيس و
اقامت جنب و حائض و وجوب ازاله نجاست بر آن مرتب است والله العالم.
س 45 - زمينى به مساحت دويست و پنجاه متر مربع واقع در جنب
مسجدى، به منظور اضافه كردن وسعت حياط مسجد خريدارى شده، و بعدا
ساختمانى در آن احداث گرديده كه بالاى آن به قسمت مسجد زنانه اضافه شده و
از طبقه پائين و زير زمين جهت انبار و كتابخانه و شوفاژ و ساير نيازها استفاده
خواهد شد، و چون ساختمان مذكور احتياج به دستشوئى و توالت دارد، آيا مىتوان
در زير زمين اين ساختمان چاهى براى فاضل آب و توالت حفر نمود، و در روى آن
دستشوئى و توالت ساخت يا خير؟.
ج - در فرض سؤال اگر زمين مذكور را به قصد مسجديت وقف نكرده
باشند، يا قصد مسجديت طبقه زير را نكرده باشند و فقط طبقه روى زير زمين را كه
به قسمت زنانه اضافه شده مسجد قرار داده‌اند، جائز است در زير زمين كه مسجد
نيست چاه فاضل آب حفر نمايند و توالت بسازند، و اگر تمام آن به قصد مسجديت
وقف شده باشد زير زمين نيز مسجد است و حفر چاه فاضل آب و ساختمان توالت و
دستشوئى در آنجا جائز نيست.
138

عنوان مسجد به چه چيز محقق مىشود
س 46 - در حومه مسجد سليمان، مكانى بود كه در اثر نداشتن مسجد، آن
مكان را صيغه مسجديت خوانده‌اند. اينك در نزديكى آن مكان، خانه‌هائى بنا شده
و جاى مسجد صيغه خوانده شده، آلوده به كثافات و آشغال دان محله گرديده آيا
جائز است در اين محل (يعنى جاى مسجد مزبور) خانه بنا نمود يا نه؟.
ج - در صورتى كه نماز هم در آن محل، خوانده شده باشد، تغيير آن، جائز
نيست و لازم است مسلمين آن را تعمير نمايند ولا اقل در اطراف آن، ديوار بكشند
كه از نجاست و توهين، محفوظ بماند و اگر فقط صيغه خوانده شده و نماز در آن
نخوانده‌اند مسجد نشده و تغيير آن، اشكال ندارد.
س 47 - اگر كافر مسجدى بسازد و در اختيار مسلمانان بگذارد نماز
خواندن در آن مسجد، صحيح است يا نه؟.
ج - وقف كردن كافر مسجد را محل اشكال است لكن اگر زمين را
به مسلمين واگذار نمايد و مسلمين قبول و تملك نمايند و وقف كنند، اشكال ندارد.
س 48 - زمينى كه جهت مسجد شدن معين مىشود به چه چيز عنوان
مسجد پيدا مىكند؟
ج - به اين كه در زمين مذكور بعنوان مسجد نماز خوانده شود و نيز اگر زمين را
وقف مسجد كرده باشند و تحويل مسلمين داده و آنان به عنوان مسجد بودن ديوار
اطراف آن را بنا كنند مسجد شدن آن بعيد نيست.
س 49 - شخصى است كه منزلش تا مسجد محل، فاصله نسبتا زياد دارد
و براى تمام نمازهايش نمىتواند به مسجد برود آيا مىتواند براى درك ثواب نماز در
مسجد در منزل خودش اطاقى بنام مسجد بسازد و نمازهاى خود را در آن بخواند؟ و
بر فرض جواز، تمام احكام مسجد، از حرمت نجس كردن و عدم جواز فروش و نيز
ثواب ساختن مسجد، بر اين مكان، مترتب مىشود يا نه؟.
ج - مستحب است كه محلى را در منزل، براى نماز خود معين كند و اين
عمل اگر چه ثواب و فضليت دارد و لكن چون اختصاص به خود او دارد، احكام مسجد
139

و ثواب خواندن نماز در مسجد، بر آن مترتب نيست.
س 50 - مصلى هائى كه براى اقامه جمعه بنا مىكنند البته اسم مسجد
روى آن نمىگذارند. آيا احكام مسجد بر آنها بار است يا خير؟.
ج - در صورتى كه زمين محل نماز، اهداء يا وقف شده باشد و به همين عنوان
ساخته شود و يك نماز در آن خوانده شود در حكم مسجد است و احكام مسجد بر
آن جارى است.
س 51 - بانوئى زمينى را جهت مسجد داده و خود بناى آن را به اتمام رسانيده
و از ابتداء، قصد داشته يك محوطه از داخل شبستان مسجد را، از مسجديت به
ملاحظه احكام خاصه آن مستثنى نمايد ولى چون مسجد مورد نياز اهالى محل بوده،
قبل از آن كه تعميرات داخلى به اتمام برسد، اهالى محل با اجازه بانيه از تمام مسجد
استفاده كرده و اقامه جماعت مىكنند و در آن نماز مىخوانند، سؤال اين است اكنون
كه بناى مسجد تمام شده و مدتها نيز مورد بهره بردارى بوده آيا بانيه اصلى مىتواند
باعتبار نيت اوليه‌اى كه داشته و هيچ وقت هم از آن نيت منصرف نشده بوده، مقدار
مورد نظر را مستثنى نمايد يا خير؟.
ج - به فرض اين كه از نيت خودش برنگشته باشد مىتواند آن را استثناء
نمايد.
س 52 - قطعه زمينى است كه آن را شخصى به نيت مسجد خريدارى كرده
و در صدد ساختن آن بوده، لكن قبل از آن كه آنجا را ساختمان كند و قسمت
شبستان و دستشوئى و توالت آن را معين نمايد مرحوم شد. بعد از او چند نفر ديگر، با
خرج خودشان قسمت شمالى زمين، كه مورد نظر بانى براى شبستان بوده ساختند
(مورد نظر از اين جهت كه بانى در آن قسمت زمين، گاهى نماز مىخوانده و آن
قسمت را هموار كرده بود) و چون بانى زمين مرحوم شده و قسمت توالت و دستشوئى
را معلوم نكرده، هنوز مسجد فاقد توالت است. در حالى كه وراث بانى هستند و براى
هرگونه اصلاحى، به صورتى كه شرع مقدس اجازه فرمايد حاضرند، تقاضا مىشود نظر
مبارك را در مورد ساختن دستشوئى و توالت مرقوم فرمائيد. كه انشاء الله مشكل حل
شود.
140

ج - در محلى كه بعنوان مسجد نماز در آن خوانده نشده، هر طورى كه معمار و
مهندس صلاح بدانند و با نقشه ساختمان مخالف نباشد، ساختن توالت و دستشوئى
مانعى ندارد.
تبديل مسجد به غير آن
س 53 - در روستائى كه فاقد آب آشاميدنى است، ساكنين روستا هر يك
در خانه خود يك آب انبار زير زمينى دارند كه در فصل زمستان از آب باران جهت
مصرف سال در آب انبار ذخيره مىشود و چون مسجد روستا هم احتياج به آب
جهت وضوء و مجالس مذهبى دارد اجازه مىفرمائيد در حياط مسجد آب انبار
زير زمينى بنا شود. جهت احتياجات و مصارف مسجد يا خير؟.
ج - اگر حياط مسجد، مسجد تابستانى باشد و در آنجا نماز اقامه شود،
ساختن آب انبار زير آن جايز نيست و اگر مىدانيد حياط مسجد، مسجد نيست
بلكه از متعلقات مسجد است بناء آب انبار در آن به نحوى كه حياط مسجد و
پايه‌هاى مسجد آسيب نبيند مانعى ندارد.
س 54 - مسجدى است در يك روستا و زمانى ساخته شده كه ماشين در
منطقه وجود نداشته و حال در شرف خراب شدن است، لهذا عده‌اى از برادران دينى
تصميم گرفته‌اند كه مسجد مذكور را خراب كرده و از نو بسازند. محرابى دارد كه
مزاحمت براى عبور ماشين ايجاد مىكند و عده‌اى از اهالى نيز از اين بابت در
زحمت هستند، آيا اجازه مىفرمائيد مقدارى از محراب را ضميمه كوچه نموده تا
اهالى از اين ناراحتى نجات پيدا كنند؟.
ج - جائز نيست چيزى از مسجد را جزء شارع يا راه ديگران قرار داد اگر چه
راه براى عابرين ضيق باشد.
س 55 - مسجدى است داراى شبستان و صحن، چون به صورت ساختمان
قديمى و كهنه است جمعى از مؤمنين تصميم دارند آن را خراب و تجديد بنا نمايند
ولى طبق نقشه معمار، صحن مسجد به صورت شبستان و شبستان به صورت صحن
در مىآيد و اين عمل از نظر اصول معمارى و زيبائى مسجد، به صلاح مسجد است در
اين صورت اشكال دارد يا نه؟.
141

ج - تبديل شبستان مسجد به صحن، جائز نيست.
س 56 - مقدارى از مسجد را جهت حسينيه، جدا كرده و همين مقدار
زمين را از خارج، اضافه به مسجد نموده‌اند و درب اين حسينيه به مسجد باز مىشود
اين عمل، صحيح است يا نه؟ و آيا تبديل به احسن در موقوفات به همين معنى است؟
و بر فرض صحت و جواز، ديوارى را كه حائل بين مسجد و حسينيه است بردارند
كه مسجد به طرز اول باشد يا به حال خود بگذارند؟.
ج - آنچه اضافه به مسجد نموده‌اند مانعى ندارد و اما آنچه را كه از مسجد،
جزء حسينيه نموده‌اند واجب است به حال اول برگردانند و جائز نيست مسجد را تبديل
نمايند.
س 57 - مسجدى كه حوضخانه ندارد و در دويست مترى آن چشمه آبى
هست كه مىشود آنجا وضو گرفت در اين صورت جائز است در قسمتى از مسجد،
حوض بنا كرد كه بتوان همانجا وضو گرفت يا نه؟.
ج - در مكانى كه جهت نماز وقف شده جائز نيست حوض بسازند.
س 58 - ساختمانى است كه طبقه بالايش مسجد و پائين آن، مغازه و معبر
عمومى است و تصميم دارند آن را خراب كنند و يك طبقه بسازند. در اين صورت،
حكم مسجد پيدا مىكند يا نه؟.
ج - در فرض مسأله، سطح سقف با فضاى از آن مكان به بالا مسجد است و
صاحب تحتانى، حق خراب كردن آن را ندارد و اگر از روى عصيان، خراب كرد
حق ندارد در فضاء مسجد براى خود، سقف بزند بلكه بايد همان نحو كه قبلا بوده
سقف بزند كه تحتانى، ملك، و فوقانى، مسجد باشد و اگر از روى عصيان، براى
خود سقف بزند، مسلمين حق دارند آنجا نماز بخوانند و صاحب تحتانى حق
ممانعت ندارد.
س 59 - آيا در قسمت پشت بام مسجد، مىتوان ساختمانى بعنوان
كتابخانه ساخت و مورد استفاده قرار داد يا نه؟.
ج - نمىشود.
س 60 - در اثر توسعه خيابان، قسمتى از مسجد در مسير خيابان قرار
142

گرفت و خراب گرديد و قسمتى از خانه‌هاى اطراف مسجد براى توسعه مسجد
خريدارى شد و شبستانى كه در آن اقامه نماز مىشد در صحن مسجد قرار گرفته و
در آن صحن كه شبستان قبلى بوده حوض بنا شده كه مردم براى وضوء گرفتن از آن
استفاده مىنمايند. از حضرتعالى تقاضا داريم كه نظريه مبارك را در اين باره مرقوم
فرمائيد تا رفع اشكال شود.
ج - شبستان مسجد را نمىشود حوض آب قرار داد و تغيير جاى نماز به
هيچ وجه جائز نيست.
س 61 - زمينى است كه سال گذشته بنياد مستضعفان به اداره پست
واگذار كرده و اداره پست هم روى آن بنائى ساخته و ساختمان تا زير سقف رسيده
و حدود 350 هزار تومان بودجه بيت المال در آن خرج شده. حال هيئت امناء
مسجد جامع اظهار مىدارند كه در اين مكان مسجدى بوده كه در زمان شاه خراب
شده و داخل خيابان قرار گرفته و زمينى كه شما مىسازيد حياط مسجد بوده ولى
وقف نامه‌اى در اين مورد وجود ندارد. بفرمائيد وظيفه شرعى چيست؟.
ج - با فرض شهرت و شهادت دادن امناء مسجد بر مسجد بودن يا حياط
مسجد بودن، محل مذكور بايد به خود مسجد واگذار شود و تصرفات ديگر در آن
حرام است و ساختمان كردن در آن موجب خروج از عنوان اول نمىشود، و مقدارى
كه قبلا مسجد بوده فعلا نيز مسجد است و تمام احكام مسجد بر آن جارى است.
س 62 - مسجدى است قديمى ساز و اين مسجد 2 متر پايه ديوار دارد كه
سد راه عموم شده و مردم حاضرند كه براى توسعه معبر يك يا نيم متر آن ديوار را
بتراشند تا اين كه مردم و وسائل نقليه به راحتى عبور نمايند. آيا جائز است يا خير؟.
ج - تراشيدن ديوار مسجد براى توسعه در راه عبور و مرور جائز نيست.
حكم اشياء متعلقه به مسجد
س 63 - منبر مسجد - در حرمت نجس نمودن و لزوم تطهير - در حكم
مسجد است يا نه؟.
ج - اگر موجب هتك باشد تطهير آن، لازم است.
س 64 - اگر از لوازم تعمير مسجد - نو يا كهنه - از قبيل آجر و گچ و
143

غيره اضافه بيايد خريد و فروش آن براى منزل شخصى، جائز است يا نه؟.
ج - اگر براى مسجد مذكور بى مصرف باشد بايد صرف در مسجد ديگر
شود و چنانچه در مسجد ديگر هم بى مصرف باشد جائز است بفروشند و وجه آن را
صرف همان مسجدى كه مصالح، جهت آن تهيه شده بود بنمايند و اگر آن مسجد،
احتياج نداشته باشد صرف در مسجد ديگر كنند.
س 65 - پولى كه براى مسجدى بعنوان هزينه ساختمان، به ثبت رسيده
مىتوان آن پول را پس گرفت و در مسجد ديگر صرف نمود يا نه، و قبل از پرداخت
وجه، جهت مسجد، مىتوان منصرف شد و به مسجد ديگر داد يا نه؟.
ج - اگر عين پولى كه داده شده باقى باشد صاحب آن مىتواند آن را
استرداد نمايد و مختار است صرف مسجد ديگر يا به هر مصرفى كه مىخواهد،
برساند. و اگر صرف در مسجد شده حقى به آن ندارد.
س 66 - اشخاصى پولى را براى مسجد با رضايت داده‌اند اگر بعدا بگويند
راضى نيستيم چه صورت دارد؟.
ج - اگر به اذن خودشان صرف در مسجد شده است عدم رضايت بعد از
صرف شدن، اثرى ندارد.
س 67 - چند عدد زيلو وقف مسجد محلى بوده بعدا به واسطه آن كه فرش
قالى خريده‌اند هيچ احتياجى به آن زيلوها نيست، در اين صورت بردن زيلوها به مسجد
ديگرى كه در آبادى ديگرى است جائز است يا نه و نماز خواندن روى آن زيلوها
كه وقف مسجد خاص است چه صورت دارد، و تصرف در آن چگونه است؟.
ج - در فرض مسأله تا ممكن است كه در محل از آن استفاده شود نقل
به محل ديگر جائز نيست و در صورت عدم امكان استفاده در آن محل، به مسجد
ديگر نقل دهند.
س 68 - مسجدى يك عدد منبر چوبى داشت، اخيرا يكى ديگر درست
كرده و براى آن مسجد آورده‌اند آيا اجازه مىفرمائيد منبر كهنه قديمى را در يكى از
مساجد كه منبر ندارد ببريم يا نه؟.
ج - در صورتى كه از معرض استفاده - در اين مسجد - افتاده باشد بردن آن
144

به مسجد ديگر، مانعى ندارد.
س 69 - مسجدى فرشهاى زيادى دارد كه مسلمانان براى آن وقف
كرده‌اند و فعلا هيچ گونه احتياجى به فرشهاى زيادى آن نيست. آيا مىشود فرشهاى
زيادى را فروخت و خرج تعمير همين مسجد كرد يا نه و اگر اين مسجد، احتياج به
تعمير نداشته باشد مىشود فرشها را به مسجدى كه احتياج به فرش دارد، داد يا نه؟.
ج - اگر در آن مسجد (حتى به اين نحو كه مدتى اين فرش ها را بيندازند و
مدتى فرشهاى ديگر را) مورد انتفاغ نباشد و نگهدارى آن براى اين كه در آينده، مورد
استفاده قرار گيرد نيز ممكن نباشد جائز است آن را به مسجد ديگر بدهند و فروش
آن، براى تعمير مسجد، جائز نيست.
س 70 - در مسجد جامع بندر ماه شهر، يك دستگاه بلند گو است كه در
موقع اذان و مجالس سوگوارى از آن استفاده مىشود، بعضى اوقات، كودكى يا
پولى از اشخاص، مفقود مىشود از ما خواهش مىكنند كه بوسيله بلند گو، به اهالى
شهر، ابلاغ نمائيم، حكمش چيست؟.
ج - اگر بلند گو را به خارج نبرند و پول برق آن را بدهند، اشكال ندارد.
س 71 - گاهى روى فرشهاى مسجد نوشته شده (فرش را از مسجد بيرون
نبرند مگر براى تطهير و غيره) مراد از كلمه (غيره) چيست و چه مواردى مشمول اين
كلمه است و مثلا مىتوان آن فرش را به حسينيه‌اى كه متصل به مسجد است ببرند
و روى آن، نماز بخوانند؟.
ج - مقصود از كلمه (غيره) كه عطف به تطهير شده، رفو كردن و
گرد گيرى نمودن و چرك و كثافات آن را پاك كردن و امثال اينها - از امورى كه
متعلق به خود فرش است - مىباشد.
س 72 - اسامى مباركه خداوند متعال، مثل (الله)... كه روى زيلوهاى
مسجد نوشته شده و مردم بدون توجه بر روى آن پا مىگذارند يا دست بى وضو به آن
مىمالند از بين بردن آن لازم است يا نه و محو كردن آن با وقف، منافات دارد يا
نه؟.
ج - كسانى كه بى التفات بدون وضو دست به آن مى گذارند معذورند ولى
145

اگر زير پا افتاده باشد چون موجب هتك احترام اسم خداوند متعال است لازم است
آن را به نحوى كه خود زيلو پاره نشود محو نمائيد.
س 73 - مسجدى قديمى كه غير قابل استفاده بود تخريب و نوسازى شده
مقدارى از سنگهاى شبستان باقى مانده، آيا استفاده از آن سنگها جهت توالت و
دستشوئى جائز است يا خير؟. زيرا سنگهاى اضافى، از اصل ساختمان و شبستان
مسجد مىباشد؟.
ج - در فرض سؤال اگر مسجد ديگرى در محل يا غير آن باشد كه نياز به
سنگ داشته باشد صرف آن شود و چنانچه مسجد ديگرى نباشد سنگها را بفروشيد و
پول آن را صرف خود مسجد كنيد و صرف آن در توالت و دستشوئى صحيح نيست.
س 74 - در مسجدى گليم هائى است، كه در حاشيه‌اش نوشته شده وقف
مسجد است و اجازه خارج كردن از مسجد نيست، فعلا فرشهاى قيمتى براى آن
مسجد آورده، و فرش نموده، و گليم‌ها را برداشته و حجرات همان مسجد را كه در
حياط مسجد است فرش نموده‌اند، و طلاب علوم دينيه در آنها ساكن هستند. آيا
اشكالى دارد يا خير؟.
ج - در فرض سؤال، گليم مسجد را زير فرش خود مسجد، پهن كنند، و
بجاى ديگر نبرند.
احداث يا تعمير يا تجديد بناء و يا توسعه مسجد
س 75 - مسجد اين روستا در حال خراب شدن بوده و تيرهاى چوبى
سقف آن شكسته است، و مسجد هم كوچك مىباشد تخريب آن چه صورت
دارد؟.
و همچنين حمامى كه قديمى و مخروبه مىباشد و كار بردى ندارد، در
جنب اين مسجد است و مال عموم مردم بوده با اجازه جنابعالى اگر اشكال شرعى
ندارد، مىخواهيم جزو ساختمان مسجد نمائيم، و صرف وجوه شرعيه در اين مورد
چطور است؟.
ج - در صورتى كه توسعه مسجد محل حاجت باشد تخريب و نوسازى آن
جهت توسعه مانع ندارد، و راجع به حمام اگر در جهت بهره بردارى استحمام قابل
146

انتفاع نباشد، از حاكم شرع استيجار نمايند، براى توسعه مسجد و مال الاجاره آن را
همه ساله به مصرف استحمام فقراء مؤمن، برسانند، و راجع به صرف وجوه شرعيه، هر
مقدار از زكات صرف نمايند مانع ندارد.
س 76 - مسجدى است بر اثر بروز حوادث، خراب گرديده و قسمتى از آن
هم در مسير خيابان، واقع شده اكنون مىخواهند تجديد بنا نمايند آيا رعايت اسلوب
اول، از نظر ساختمان، لازم است كه مثلا تمام شبستان آن، مثل سابق، مسقف
باشد و يا مىشود قسمتى از آن را جهت استفاده در فصل تابستان بدون سقف قرار
داد و همچنين ساختمان مسجد قديمى طورى بوده كه قبله آن كج بوده فعلا كه
تجديد بنا مى شود مىتوان قبله را مستقيم نمود؟ خلاصه امثال اين گونه تصرفات كه
با حفظ مسجديت، منافات ندارد، جائز است يا نه؟.
ج - در فرض مسأله، شبستان را صحن قرار ندهند لكن قبله را مستقيم
نمايند اشكالى ندارد به شرط آن كه چيزى از مسجد خارج نشود.
س 77 - در صورت وجود فقراء در محل، مالك زكات تا چه مقدار زكات مال
خود را بدون رعايت اصناف مستحقين مىتواند صرف در ساختمان مسجد، در
محل، نمايند؟
ج - با بودن فقراء تمام زكات را هم مىتواند صرف مسجد كند لكن بهتر
آنست كه مقدارى به فقراء بدهد و مقدارى صرف مسجد نمايد.
س 78 - شخصى در كنار نهر آب از پول عموم، غسالخانه ساخته و مبلغى
از آن پول، باقى مانده ولى در اثر طغيان آب و سيل، غسالخانه به كلى از بين رفته
است و در مجاورت آن، امام زاده اى است كه اهالى، مسجدى در جنب آن بنا
كرده‌اند و خيلى محتاج به مخارج است. آيا آن مبلغى كه از غسالخانه باقيمانده
است مىشود صرف آن مسجد نمود يا نه؟ و اگر صرف در مسجد جائز نباشد مرقوم
فرمائيد در چه راهى مصرف شود؟.
ج - تا ممكن است وجه مزبور را صرف غسالخانه، در محل مذكور بنمايند
و اگر در محل، ممكن نيست با استيذان از دهندگان وجه به مصرف غسالخانه، در
محل ديگرى برسانند.
147

س 79 - محلى است در كنار جوى آب كه قبلا راه بعضى از باغها بوده و
اكنون معطل و بى مصرف مانده است آيا مىشود در آن محل، مسجدى احداث
كرد يا نه؟.
ج - طريق اگر طريق خصوصى است تصرف در آن، موقوف به رضايت
صاحبان آن طريق است و اگر عمومى است در صورتى مىشود در آن تصرف كرد
كه مهجور و متروك شود و عابرين، اعراض كنند و اگر نه تصرف در آن جائز نيست.
س 80 - مسجدى در يكى از محلات مازندران در دامنه كوه و مسير سيل،
بنا شده و سيل، ديوارهاى آن را خراب نموده و در شرف انهدام است. اكنون از بابت
مظالم مىشود مسجد مزبور را تجديد و ساختمان نمود يا نه؟.
ج - مصرف مظالم عباد، فقير است و بايد بعنوان صدقه با اذن حاكم شرع
به او رد كنيد و مسجد، مصرف آن نيست. مسجد را از تبرع و زكات مال و يا مطلق
خيرات، تعمير نمايند اميد است مثاب و مأجور باشند.
س 81 - ساختن مسجد، در زمين وقف، چه صورت دارد؟.
ج - جائز است زمين موقوفه را به مدت طولانى، اجاره كنند و مسجد قرار
دهند و در اين مدت، حكم مسجد را دارد.
س 82 - هر گاه قطعه زمين قبرستان متروكه‌اى جنب ديوار شبستان مسجد
واقع شود و جنازه مدفونين در آن قبرستان، از بين نرفته باشد آيا مىتوان آن را جزء
مسجد نموده و ساختمان مسجد را توسعه داد يا نه؟ و تصرف جهت نماز و اداء
فرائض، چه صورت دارد؟.
ج - اگر زمين، وقف براى قبرستان بوده، تبديل آن به مسجد و ممانعت از
دفن مرده در آن، جائز نيست. و اگر زمين مباحى بوده كه مردم، اموات خود را در
آن دفن كرده‌اند تبديل آن به مسجد و ساختمان كردن آن اگر مستلزم نبش قبر نباشد
مانعى ندارد و به هر حال، نماز در آن صحيح است هر چند در صورت اول، دفن
اموات، در آن جائز و منع از دفن، جائز نيست.
س 83 - به هم زدن محراب مسجدى كه قبلا واقف، بنا نموده و بدون اجازه
واقف، تجديد بنا نمودن، چه صورت دارد؟.
148

ج - اگر تعمير مسجد، محسوب شود اشكال ندارد.
س 84 - مسجد را تعمير كرده‌اند، گچ و خاك قديمى آن را كنده و
بيرون ريخته‌اند و قابل استفاده نيست آيا جائز است كه آن خاكها را براى پر كردن
صحن خانه يا اطاق ببرند يا نه؟.
ج - اگر به هيچ وجه، حتى براى مسجد ديگر، مورد استفاده نيست و خريدار
هم ندارد جائز است.
س 85 - شخصى مسجدى بنا كرده كه مقدارى از زمين آن، ملك
شخصى بنا كننده و مقدار ديگر آن، مال ديگرى بوده و اظهار عدم رضايت مىكرده،
و مقدار ديگر هم جزء كوچه و راه عبور مردم بوده، اكنون بانى مسجد و هم صاحب
زمين كه راضى به دادن زمين جهت مسجد نبوده فوت كرده‌اند، در چنين مسجدى
مىشود نماز خواند يا نه؟.
ج - از كيفيت مسجد مذكور، اطلاعى ندارم. بنحو كلى نماز در ملك غير
بدون رضايت او باطل است. پس اگر مقدارى از زمين، مال غير بوده، و راضى
نبوده، فعلا بايد از ورثه، استرضاء نمايند تا نماز صحيح باشد و راه عبور اگر
اختصاصى باشد بايد از صاحب آن اذن بگيرند و اگر عمومى باشد، در صورتى كه
طريق ديگر باشد كه با وجود آن، طريق اول متروك و مهجور گرديده و مردم از آن
صرف نظر كرده باشند و يا اين كه طريق، بقدرى وسيع باشد كه با گرفتن قسمتى از
آن، راه بر مردم تنگ نشود مانع ندارد كه مسجد شود و در غير اين دو صورت، جائز
نيست و نماز در آن، باطل است.
س 86 - مسجدى است كه محراب و بعضى از جاهاى ديگر آن، احتياج
به تعمير و ترميم دارد. اجازه مى فرمائيد آن را درست كنند يا نه؟. و كاشىها و
مصالح ديگرى كه سابقا در آنجا به كار برده شده باز عين همان را به كار برند و يا
جائز است كه تعويض نموده بهتر از آنها را به كار برند و به همان سبك مرمت كنند
چون بعضى مىگويند كه سازنده‌اش گفته كسى حق دست زدن و تغيير دادن را
ندارد.
ج - اگر مسجد، در معرض انهدام يا محتاج به توسعه باشد، توسعه و يا
149

تخريب و تبديل آن، جائز است و الا تعويض كاشىها و يا مصالح ديگر، به عنوان
تبديل به احسن، مجوز شرعى ندارد.
س 87 - در اطراف كازرون يك مسجد ساخته شد و بعدا معلوم شده كه
زمين آن وقف بوده، و اتفاقا مبلغ زيادى هم مخارج مسجد شده. اكنون وظيفه مردم
نسبت به اين مسجد و نمازهاى خوانده شده چيست؟.
ج - در صورتى كه آن ملك وقف، متولى منصوص داشته باشد از او به مدت
طولانى، اجاره نموده و مال الاجاره را صرف در وقف نمايند و اگر متولى ندارد از
حاكم شرع، اجاره نمايند و پس از اجاره، نماز خواندن در آن، جائز است و
نمازهائى را كه پيش از علم بوقفيت زمين در آنجا خوانده‌اند اشكال ندارد.
س 88 - پول كافر را براى ساختن مسجد و حمام مىشود قبول كرد يا
نه؟.
ج - اگر موجب نفوذ آنان در مسلمانان شود جائز نيست.
س 89 - ساختن مسجد بدست يهود و نصارى در ممالك خود آنها چه
صورت دارد؟.
ج - اگر با دست آنان بناء مسجد را ساختمان كنند و بعد آن را مسجد قرار
دهند جائز است. بلى اگر ممكن است ظاهر سقف و ديوار آن را تطهير نمايند.
س 90 - باستان شناسى مخارجى در مساجد و مدارس، مىنمايد اكنون
تصرفات در آن قسمت تعمير شده چه صورت دارد؟.
ج - چنانچه از مال مباح مصرف كند اشكال ندارد و اگر محتمل هم باشد
كه از راه مباح باشد مجازيد در آن عبادت كنيد اشكال ندارد.
س 91 - مسجدى است كه از بناهاى قديمى بشمار مىآيد، و چند مرتبه
مورد تعمير قرار گرفته، و دست كارى در آن شده، در حال حاضر رو به خرابى
نهاده، و در حال ريزش مىباشد، از اين جهت عده‌اى از اهالى كه در جواز مسجد
ياد شده سكونت دارند مصمم بر آن شده‌اند كه اساس مسجد را از بيخ و بن
بردارند، و صورت قبلى آن را به هم زنند و مجددا از آجر و آهن بنا نمايند و مقدارى از
طرف شمالى مسجد كه حريم آن محسوب مىگردد، زير بنا بياورند، و بر مساحت
150

مسجد بيفزايند، و نيز تير چوبى و ساير مصالح بنائى آن را بفروشند، و قيمت را
به مصرف بناء جديد برسانند، آيا شرعا جايز است بناء قديمى مسجد را به هم زنند و از
نو بسازند و نيز از حريم شمالى آن بر مساحت مسجد بيفزايند، و همچنان مصالح
قديمى را بفروشند، و قيمت آنها را صرف در مصالح بنائى مسجد بنمايند يا خير؟.
ج - در فرض سؤال اگر مسجد به حال مخروبگى در آمده و به هيچ نحو قابل
استفاده و تعمير نيست و مؤمنين بخواهند تبرعا بناء آن را تجديد كنند كه آبرومند
باشد، مانع ندارد ولى مصالح بنائى آن هر مقدار كه ممكن است، در خود اين
مسجد صرف شود، و اگر در اين مسجد قابل مصرف نيست به مصرف مسجد ديگرى
كه در اطراف و حوالى است برسانند، و فروش آن جائز نيست و اگر در اطراف هم
قابل مصرف نباشد مىتوانند آن را بفروشند، و پول آن را صرف بنائى اين مسجد
بنمايند، و اما آنچه بعنوان حريم مسجد ذكر شده اگر كسى مدعى مالكيت آن
نيست و از جهت برف ريزه و راهرو تضييق بر اهالى نيست جائز است آن را جزء
مسجد بنمايند. ضمنا بايد بناء مسجد به نحوى باشد كه زمين مسجد سابق در خارج
بناء جديد واقع نشود.
حكم داخل شدن جنب يا حائض در مسجد با تيمم
س 92 - شخص جنب كه از غسل كردن معذور باشد آيا مىتواند براى
نماز جماعت يا براى ياد گرفتن احكام، با تيمم به مسجد برود يا نه؟.
ج - اگر عذر او از غسل كردن، تنگى وقت باشد چنانچه براى نماز، تيمم
كند مىتواند در مسجد نماز بخواند و اگر عذرش نداشتن آب باشد و براى نماز،
تيمم كند در حكم طاهر است و مىتواند با آن تيمم، همه امور مشروط به طهارت
را بجا آورد و اگر براى نماز، تيمم نكرده بلكه براى امر ديگرى مانند ياد گرفتن
احكام، تيمم نموده مكث در مسجد، خلاف احتياط است.
س 93 - شخص جنب با تيمم بدل از غسل مىتواند درنگ در مساجد
نمايد و بيش از هفت آيه از قرآن بخواند يا نه؟.
ج - اگر عذرش غير ضيق وقت باشد مىتواند و اگر ضيق وقت است
به مقدار اشتغال به نماز فقط مىتواند در مسجد درنگ كند و نسبت به قرائت غير سور
151

عزائم هم با اين تيمم رفع كراهت نمىشود.
س 94 - زنى كه در عادت زنانه است مىتواند با تيمم بدل از غسل براى
استفاده از مواعظ و نصائح گويندگان وارد مساجد شود يا نه؟.
ج - نمىتواند، مگر آن كه اماكنى باشد جزء مرافق مسجد مانند صحن و
غيره كه معبد نباشد و مسجد بودن آنجا مشكوك باشد در اين صورت مانعى ندارد.
س 95 - شخص جنب كه وقت براى غسل يا پول براى حمامى نداشته
باشد و خجالت مىكشد به حمامى اظهار نسيه نمايد آيا مىتواند بيرون از مسجد
تيمم كند و براى نماز جماعت به مسجد برود چه در حال اختيار، و چه در حال
اضطرار يا نه؟.
ج - اگر بواسطه عذر شرعى مثل مرض، تكليفش تيمم باشد مىتواند حتى
در حال اختيار با تيمم براى نماز جماعت يا فرادى داخل مسجد بشود ولى اگر
عذرش ضيق وقت بوده بايد فورا پس از نماز از مسجد خارج شود و اگر پول ندارد به
حمامى بدهد و نسيه قبول مىكند يا قرض ممكن است بايد نسيه كند و يا قرض
نمايد و خجالت در اينجا بى مورد است و عذر شرعى نمىشود.
ورود غير مسلمان به مسجد جائز نيست.
س 96 - شهرستان... فاقد محل مخصوص مجلس ترحيم است. در ايام
فواتح، يهودىهاى ساكن اين شهرستان جهت عرض تسليت و اظهار همدردى با
صاحبان ميت، داخل شبستان مسجد مسلمين مىشوند آيا اين مطلب جائز است؟.
ج - ورود غير مسلمان، در مسجد، جائز نيست و اين گونه مجالس فاتحه را
كه در معرض شركت غير مسلمان مىباشد در غير مسجد، منعقد نمايند.
س 97 - ورود اهل كتاب به مساجد مسلمين به منظور شركت در جلسات
دينى - وعظ و خطابه - جائز است يا نه و بايد از آنها جلوگيرى به عمل آورد در
صورتى كه اميد آن مىرود كه از اين معاشرت، به دين اسلام هدايت شوند و در صورت
جواز، حكم غير اهل كتاب از فرق كفار از قبيل بهائىها را نيز بيان فرمائيد.
ج - ورود مطلق كفار حتى اهل ذمه به مساجد مسلمين، جائز نيست.
152

مسجد متولى مخصوص ندارد
س 98 - مسجدى است به توليت شخص واقف، و خانه واقع در جنب آن
كه مالك ديگرى دارد بعنوان ضميمه و توسعه مسجد مزبور به توليت شخص ديگرى
واگذار به مسجد شده آيا متولى اول، نسبت به خانه الحاقى بعنوان وحدت مسجد،
حق مزاحمت متولى دوم را دارد يا نه؟.
ج - اداء تكاليف راجعه به مساجد، بنحو كفائى به عهده عموم مسلمين
است و توليتى كه براى مسجد، معين مىشود راجع به اموال و رقبات متعلقه به مسجد
است و در رقبات و اموال، كسى نمىتواند با متولى مخصوص آنها مزاحمت نمايد.
س 99 - شخصى در محلى مسجدى بنا نموده كه زمين مسجد مال خودش
بوده و اكثر مخارج تعمير را هم خودش متحمل شده و توليت مسجد را با خود و بعد
از خود با اولاد خود قرار داده آيا كسى كه به نظر متولى، اهليت ندارد بدون رضايت
متولى مىتواند در آن مسجد، اقامه جماعت نمايد و نماز او و يا مأمومين چه صورت
دارد و آيا متولى مىتواند جلوگيرى نمايد يا نه؟.
ج - در صورتى كه مأمومين، امام جماعت را عادل بدانند و به او اقتداء كنند،
نمازشان صحيح است و نماز خواندن در مسجد، موقوف به اذن متولى نيست. امام
جماعت باشد يا غير امام، اختيار متولى راجع به موقوفات مسجد است و حق منع از
نماز خواندن در مسجد را ندارد.
س 100 - آيا مىشود براى مسجدى كه موقوفه ندارد واقف در ضمن صيغه
وقف، متولى قرار بدهد و اگر متولى، قرار داد آيا بايد در تعميرات مسجد، از متولى،
اذن گرفت يا نه؟.
ج - به نظر حقير، توليت، براى غير موقوفات مسجد بى اثر است، بلى در
خصوص ساختن مسجد و تعميرات آن، بعيد نيست كه بى اثر نباشد و بر فرض
قرار داد، احتياط آنست كه در اين دو جهت با نظر متولى،، عمل شود.
مسجد جامع
س 101 - تعريف مسجد جامع چيست؟.
153

ج - مسجد جامع، مسجدى است كه اغلب اوقات، بيشتر از ساير مساجد،
جمعيت داشته باشد.
س 102 - خانه‌اى در جنب مسجد جامع واقع است - و ثواب نماز در
مسجد جامع كه معلوم است - و يك مسجدى هم در محله، قرار دارد، كدام يك از
اين دو مسجد افضل است؟.
ج - اگر مقصود اين است كه نماز فرادى در مسجد جامع، افضل است يا در
مسجد محله، در مسجد جامع افضل است و اگر مقصود، اين است كه نماز به جماعت
در مسجد محله، افضل است يا فرادى در مسجد جامع، البته نماز جماعت، افضل
است.
خانقاه
س 103 - چند ماهى است كه ضمن تكاليف دينى، شبهاى جمعه براى
دعا و انابه به درگاه خدا در خانقاه، شركت مىكنم، چون مشاهده كرده‌ام بجز قرائت
قرآن و دعا و ثناء و يك ذكرى هم براى مولى چيز ديگرى در آنجا انجام نمىدهند
حالا رفتن من در آنجا ثواب دارد يا نه؟.
ج - واضح است كه معبد مسلمانان، مسجد است و رفتن بخانقاه اگر براى
اين باشد كه گمان كنيد آنجا خصوصيت و شرافتى بر ساير امكنه دارد بدعت و
حرام است. و علاوه، اين تشكيلات، موجب تفرقه مسلمين و اختلاف، و ضعف
آنها مىشود و ذكرهائى كه در آنجا خوانده مىشود اگر مدرك و سند معتبرى
نداشته باشد خواندنش به قصد ورود جائز نيست و اگر عبارت آن هم با عقائد حقه،
موافق نباشد خواندنش مطلقا حرام است. شما در وظايف خود به رساله‌هاى عمليه و
در اذكار و ادعيه بكتب دعاء مانند مفاتيح الجنان رجوع نمائيد.
س 104 - رفتن به خانقاه دراويش، جهت استماع مرثيه و سوگوارى ائمه
عليهم السلام و اقامه فاتحه مردانه و زنانه با وجود مساجد و شركت نمودن در اجتماع
آنان بعنوان اعياد و غيره و منبر رفتن در آنجا، جهت ختم فواتح و كمك به
ساختمان خانقاه، جايز است يا نه؟.
ج - امور مذكوره، ترويج باطل است و جائز نيست. اعاذنا الله من فتن
154

آخر الزمان.
س 105 - اشخاصى به خانقاه مىروند و - جهت رياضت - از دستورات
آنها پيروى مىكنند. آيا چنين كارى صحيح است يا نه و رفتن به چنين محلى جايز
است يا نه؟.
ج - جنابعالى براى عبادت، به مسجد برويد و براى رياضت، مطابق رساله
مرجع تقليد، واجبات و مستحبات را عمل نمائيد و محرمات و مكروهات را ترك
كنيد كه بهترين رياضت است و از متابعت غير از قرآن و اخبار ائمه عليهم السلام
اجتناب كنيد كه خطر دارد.
مسائل متفرقه مسجد
س 106 - ساختن حوضخانه در زير جاده براى مسجدى كه حوضخانه
ندارد (با رعايت سفت كارى جاده بطورى كه به عابرين ضرر نرسد) جائز است يا
نه؟.
ج - اگر مضر به عابرين نباشد اشكال ندارد.
س 107 - در مواليد حضرات ائمه صلوات الله عليهم اجمعين در مسجد،
مجلس گرفته اشعار مىخوانند و موقع خواندن اشعار، كف مىزنند، كف زدن در
مسجد چه صورت دارد؟.
ج - به نظر اينجانب، خالى از اشكال نيست ممكن است جزء لهويات،
محسوب شود.
س 108 - آيا كمك مسلمانى را كه به نماز و روزه و احكام ديگر پابند
نيست براى ساختن مسجد و حمام مىتوان پذيرفت يا نه؟.
ج - مانعى ندارد.
س 109 - دهى كه مردم آن، مسيحى بوده‌اند و فعلا متوارى شده‌اند و
مسلمانان بجاى آنها ساكن و متصرف شده‌اند كليسائى دارد آيا مىتوان اين كليسا
را كه بدست مسيحى ساخته شده و يقين به نجس بودن مكان آن دارند مسجد
نمود؟.
ج - جائز است كليسا را مسجد نمود و با احتمال آن كه بناء و عمله، مسلم
155

بوده‌اند و نجس نشده اشكال ندارد، و با فرض علم به نجاست، در صورت تمكن،
ظاهر آن را تطهير كنند كافى است.
س 110 - نجس كردن حسينيه اشكال دارد يا نه و اگر نجس شد فورى
بايد تطهير كرد يا نه؟.
ج - حسينيه، حكم مسجد را ندارد كه اگر نجس شد تطهيرش واجب
باشد. ولى نجس كردن آن بطور عمد اگر بر خلاف مقررات وقف باشد جائز نيست.
س 111 - در پشت مسجد جامع يزد، زمينى بائر افتاده و مالك آن مجهول
است ولى از قديم، شهرت تامه داشته كه متعلق به مسجد جامع است آيا اجازه
مىفرمائيد در آن زمين كتابخانه عمومى بسازند؟.
ج - اگر محتمل است مالك داشته باشد احتياطا بابت مظالم به فقيرى
بدهند و او براى كتابخانه، واگذار نمايد بعد مجازند براى مسجد كتابخانه بسازند.
س 112 - آيا دار السياده و دار الحفاظ كه متصل به حرم حضرت امام رضا
عليه السلام است حكم حرم و مسجد را دارد يا نه؟ و جنب و حائض مىتوانند
داخل آنها بشوند يا نه؟.
ج - اگر مسجد نباشد حكم حرم را ندارد.
س 113 - زمينى است موقوفه براى مسجد معينى كه در حدود، دويست
هزار تومان ارزش دارد، چون در وسط آبادى قرار گرفته، مزبله اى است براى محل و
اهالى روستا، و مسجد مزبور هيچ گونه احتياجى ندارد. و جهت آب لوله كشى،
اهالى در مضيقه قرار گرفته‌اند، اجازه مىفرمائيد، زمين مذكور را فروخته و براى
مخارج آب لوله كشى استفاده نمايند؟.
ج - فروش موقوفه مسجد جائز نيست، ولى اجاره دادن آن به
مال الاجاره عادلانه و صرف آن همه ساله در همان مسجد مانعى ندارد.
س 114 - در اثر توسعه مسجد، توالت سابق آن در حياط مسجد واقع
گرديده كه فعلا معدوم و زمين آن موزائيك كارى و تميز شده بعضى از مؤمنين در
نماز خواندن روى چنين زمينى كه سابقا جاى توالت بوده احتياط مىكنند متمنى
است حكم آن را بيان فرمائيد.
156

ج - در فرض سؤال كه زمين مزبور براى انتفاع در جهت مخصوص بوده آن
را جزء صحن مسجد قرار دادن كه منافى با آن جهت است جائز نبوده و حكم
مسجد را ندارد و لكن نماز خواندن در آن مكان مانع ندارد. والله العالم.
س 115 - چند سال قبل كليميان خرم آباد به اسرائيل مهاجرت نمودند. فعلا
فقط دو خانوار از آنها باقى است و كنيسه‌اى از كليميان باقى مانده كه به علت عدم
استفاده، بواسطه نبودن يهودىها تدريجا، مخروبه گرديده و اكنون محل تجمع معتادين
شده است تكليف چيست؟.
ج - معابد مذكوره، در حكم مساجد مسلمين است، مؤمنين آنجا را مسجد
قرار دهند و احكام مسجد بر آنجا جارى مىشود.
س 116 - اگر شخص جنب، براى شغلى، مانند بنائى و نقاشى، داخل
مسجد شود، اجرتى كه مىگيرد چه صورت دارد؟.
ج - نظر به اين كه توقف جنب در مسجد حرام است، نقاشى يا بنائى
جنب، در مسجد كه مستلزم توقف است نيز حرام و بنابر اين مزد او نيز حرام است
به دليل اين كه (ان الله اذا حرم شيئا حرم ثمنه) و همچنين استيجار جنب براى بنائى يا
نقاشى مسجد باطل است.
س 117 - آيا در بناء مسجدهاى سنيها، مىتوانيم كمك بكنيم يا خير؟.
ج - بلى در بناء مسجد مىتوانيد كمك كنيد.
لباس نمازگزار
س 118 - عينكى كه دسته آن مخلوط به طلا است يا آن كه داخل آن، طلا
و روى آن برنج است نماز خواندن با آن چه صورت دارد؟.
ج - اگر دسته آن مخلوط به طلا است به نحوى كه ظاهر باشد، نماز در آن براى
مرد جائز نيست ولى اگر طلا در داخل آن باشد و ظاهر نباشد عيبى ندارد.
س 119 - يكى از مبطلات نماز بطورى كه مىدانيم بودن اجزاء حيوان
حرام گوشت در لباس نمازگزار است. فعلا بعضى از زنان، كلاه گيس دارند و چون
از اجزاء انسانى است و انسان هم حيوان حرام گوشت است، نماز خواندن با آن چه
صورت دارد؟.
157

ج - اجزاء انسان از اجزاء حيوان حرام گوشت، استثناء شده است و نماز با
كلاه مزبور مانعى ندارد.
س 120 - اگر مرد انگشتر طلا يا ساعت طلا براى عيالش خريده و جهت
امتحان و يا براى نگهدارى و حفظ آنها، بدست خود كرده در موقع نماز يا غير نماز
چه صورت دارد؟.
ج - براى مرد حرام و نماز با آن باطل است.
س 121 - شخصى دو جامه دارد يكى نجس و ديگرى پاك. مىرود
حمام وقتى بيرون مىآيد جامه نجس را مىپوشد به اعتقاد اين كه جامه پاك را پوشيده
و چند نماز مىخواند. بعد معلوم مىشود اشتباه كرده نماز او، چه صورت دارد؟.
ج - ظاهرا در فرض مذكور، نمازهائى كه خوانده صحيح است و قضا ندارد.
س 122 - لو أصاب ثوبه دم ولا يدري أي دم هو، أمن حيوان بحري حلال
كدم السمك الحلال حتى تجوز الصلاة معه وإن كان كثيرا، أم من بحري حرام كدم
السمك الحرام حتى لا تجوز معه الصلاة وإن كان قليلا أم من دم حيوان بري حلال
اللحم كالغنم والبقر مثلا حتى تجوز الصلاة معه إن كان أقل من درهم أم من الدماء
الثلاثة أو الميتة أو نجس العين حتى لا تجوز معه الصلاة وإن كان قليلا فما تكليفه
وهل لنا أصل يرجع إليه في ذلك فيقال لا تجوز الصلاة مع كل دم حتى يعلم الجواز
لأن الأصل ذلك أو يقال الأصل جواز الصلاة مع كل دم إن كان أقل من درهم حتى
يعلم عدم الجواز. المرجو من فضلكم الجواب مع بعض الإشارة إلى الفروق التى تكون
بين الأسئلة ولكم مزيد الشكر.
ج - كل دم يحتمل إن يكون طاهرا يحكم بطهارته وجواز الصلاة فيه وإن
أحتمل كونه من غير المعفو. نعم في المتخلف في الذبيحة إذا أحتمل عدم خروج المقدار
المتعارف من الدم فالأحوط معاملة النجاسة معه وكل دم علم بنجاسته تجوز الصلاة في
أقل من الدرهم منه مالم يعلم إنه من غير المعفو عنه.
س 123 - آيا با كراوات مىشود نماز خواند يا نه؟.
ج - گرچه كراوات، شعار مسيحىها است و بر مسلمين لازم است از آن
اجتناب نمايند ولى - با شيوع آن در بين مسلمانان از مدتهاى مديده - نماز خواندن
158

با آن فعلا اشكال ندارد.
س 124 - نماز خواندن بدون كلاه، كراهت دارد يا نه؟.
ج - كراهت نماز خواندن با سر باز به نظر نرسيده.
س 125 - لقد اشتهر بين الناس ان العمامة السوداء مختصة به اولاد فاطمة عليها
سلام ولا يجوز لغيرهم مطلقا فهذا، صحيح ام لا وعلى الصحة هل لها اساس من نص
او حديث او دليل آخر فما هو بينوا توجروا؟.
ج - لبس العمامة مستحب ولا سيما في حال الصلاة، والنبي الاكرم
صلى الله عليه وآله واولاده الأئمة عليهم السلام كانوا يلبسونها والالوان تابعة
للعرف كما في العصور المتأخرة عنهم عليهم السلام.
س 126 - كسى كه علم اجمالى دارد كه يا لباس خودش نجس است و
يا مثلا لباس همسايه‌اش، مقتضاى قاعده نسبت به هر كدام، شبهه بدوى است ولى
اگر مثلا آن جامه را از همسايه خريدارى نمايد حال اگر يك نماز را با هر دو
لباس بخواند بطلان آن نماز معلوم است ولى اگر دو نماز با آن دو لباس بخواند يعنى
يك نماز با يك لباس و نماز ديگر با لباس ديگر بخواند آيا چنين علم اجمالى
منجز است و يا هر دو نماز، صحيح است و نسبت به هر يك شبهه بدوى است؟.
ج - در فرض سؤال، علم اجمالى، منجز است پس اگر دو لباس را بپوشد
و نماز بخواند بطلان نماز، يقينى است و نماز در يكى از آن دو جامه، محتمل
البطلان است و موجب برائت ذمه نمىشود و اگر ظهر را در يكى بخواند و عصر را
در ديگرى، نماز عصر، يقينى البطلان و نماز ظهر، محتمل البطلان است و موجب
برائت ذمه نيست و اگر يك نماز را يك مرتبه در يكى، و مرتبه ديگر در ديگرى
بخواند يقين حاصل مىشود كه در لباس طاهر، نماز خوانده و صحيح است.
س 127 - زن در حمام است و وقت تنگ است اگر بخواهد بيرون بيايد و
ساتر، تهيه كند وقت مىگذرد. آيا مىتواند برهنه نماز بخواند؟.
ج - در صورتى كه وقت، بقدرى ضيق است كه اگر بخواهد ساتر، تهيه
نمايد نماز قضاء، مىشود برهنه نماز بخواند.
س 128 - آيا مىشود بدون چادر اقامه نماز شود يعنى با روسرى كه
159

امروزه معمول شده است، و روسرى و لباس گشاد جاى چادر را مىگيرد يا خير؟.
ج - براى نمازگزار اگر زن است لازم و شرط است ساترى كه او را در
حين نماز بپوشاند و شرط نيست ساتر خصوص چادر باشد. اگر چه بهتر است
خصوصا اگر بدون چادر حجم بدن نمايان باشد بلكه سزاوار است كه چادر در نماز
ترك نشود و همچنين در غير نماز، چون در ايران و بعض بلاد اسلامى چادر جزء
شعائر است.
س 129 - محبوس هر گاه بداند لباسش غصبى است، بايد چگونه نماز
بخواند و هر گاه نداد غصبى است يعنى نتواند مطلع شود چطور؟.
ج - در فرض سؤال اگر لباسش منحصر به مغصوب باشد واجب است
احتياط كند يعنى يك مرتبه برهنه و يك مرتبه در لباس مغصوب نماز بخواند، و با
فرض شك اگر مسبوق به علم به غصبيت نباشد نماز در همان لباس صحيح است.
محمول متنجس در نماز
س 130 - دندانهاى مصنوعى گاهى بواسطه خون دهان يا سبب ديگر،
نجس مىشود و انسان فراموش مىكند آن را تطهير نمايد، و با همان حال نماز
مىخواند. نمازش صحيح است يا نه؟.
ج - اگر ظاهر دهان، پاك باشد نمازش صحيح است.
س 131 - مادرى كه مشغول خواندن نماز است و بچه خود را ناراحت
مىبيند در صورتى كه بيشتر يا تمام بدن آن بچه نجس است مىتواند جهت تسلى، او
را در آغوش بگيرد يا نه؟.
ج - اگر لباس ساتر متنجسى كه بشود به تنهائى با آن ستر عورت كرد و يا
عين نجاست همراه بچه نباشد مانعى ندارد.
س 132 - محمول متنجس كه ساتر عورت نباشد مثل جوراب كه به دماء
ثلاثة (خون حيض و نفاس و استحاضه) و يا به نجسى، متنجس شده باشد نماز
خواندن با آن جائز است يا نه؟.
ج - اگر عين نجاست، در آن نباشد جائز است.
160

قبله
س 133 - چند سال است مسجدى بنا شده و قبله او را مستقيم دانسته‌اند،
اكنون با قبله نماى رزم آرا كه جديدا ساخته شده مطابقت ندارد تكليف چيست؟.
ج - با تمكن، واجب است تحصيل علم به قبله و در صورت عدم تمكن از
علم، تحصيل ظن اقوى مقدم است و بعيد نيست فعلا ظن حاصل از قبله نماى
رزم آرا، از ميزانى كه به نظر علماء سابق (قبل از احداث آلات جديده) بوده اقوى
باشد. لكن در بعيد، مقدارى تيامن و تياسر مضر نيست چون در بعيد، قبله، وسعت
دارد.
س 134 - هر گاه خانه كعبه را فرضا زمينش را بكنيم، به صورت عمودى
پائين برويم، از آن طرف زمين سر در خواهد آورد، حال اگر نمازگزار از خانه كعبه
بسيار دور باشد مثلا در جزاير اقيانوس كبير باشد ولى به اين امتداد كعبه فرضى
نزديك باشد، آيا بايد رو به كعبه حقيقى نماز بخواند، يا رو به اين امتداد كعبه، با
فرض اين كه هر گاه شخصى در مكه در چاه عميقى نماز بخواند، و رو به امتداد كعبه
باشد و رو به عين آن نباشد نمازش صحيح است؟.
ج - در هر جاى زمين كه به طرف كعبه مشرفه نماز خوانده شود، نماز صحيح
است، چون از تخوم زمين زير كعبه تا عنان سماء فوق كعبه در حكم كعبه است و
فرقى نيست كه نمازگزار مقابل خود كعبه باشد يا زمين زير كعبه، يا فضاى فوق
كعبه.
اذان و اقامه
س 135 - در بين اذان و اقامه، جائز است فصل به كلمات آدمى و بعضى
از دعاها يا عباراتى مثل اين كه بين دو حى على الصلاة بگويد (ان الصلاة تنهى عن
الفحشاء والمنكر) يا نمىشود و فقط همين عبارات اذان و اقامه را بايد گفت؟.
ج - فصل بين اذان و اقامه به كلمات آدمى ننمايند و قرآن يا دعا اگر
طولانى نشود مضر نيست لكن به قصد ورود نخوانند.
س 136 - بلندگوى مسجد، بوسيله نوار ضبط صوت، اذان را پخش مىكند
آيا جائز است كه با همان اذان نوار، نماز بخوانند و يا بايد اذان ديگر گفت؟.
161

ج - اذان ضبط صوت، مجزى از اذان نماز نيست.
س 137 - طبق مسأله شماره 931 توضيح المسائل (موارد سقوط اذان)
چنانچه اذان بگويد حرام است و يا مانعى ندارد؟.
ج - در فرض مرقوم، سقوط اذان، بنحو رخصت است بنابر اين گفتن آن
مانعى ندارد.
س 138 - صبح ها كه مردم خواب هستند اذان گفتن با بلند گو، چه
صورت دارد؟ آيا مردم آزارى، هست يا نه؟.
ج - اذان گفتن هر چند موجب بيدار شدن ديگران شود جائز است مگر
يقين كند كه موجب مرض يا شدت مرض كسى شود.
س 139 - اذان گفتن براى نماز عصر يا نماز عشاء در وقتى كه نماز عصر
با نماز ظهر و نماز عشاء با نماز مغرب خوانده شود و فاصله‌اى ايجاد نشود جائز
مىدانيد يا نه؟ اگر جائز نمىدانيد آيا با خواندن تعقيبات، فاصله، ايجاد مىشود و
جائز مىدانيد كه بعد از تعقيبات، اذان گفته شود يا نه و اگر تعقيبات را فاصله
مىدانيد با خواندن تسبيح معروف صديقه طاهره عليها سلام و دعائى كه معمولا در
جماعات، خوانده مىشود، فاصله، حاصل مىشود يا اين كه فاصله، وقتى حاصل
مىشود كه تعقيبات كامله و نوافل تمام خوانده شود و روى اين فرض آيا اگر هنوز
امام جماعت يا بعضى از مأمورين مشغول خواندن تعقيب و نوافل مىباشند مؤذن
مىتواند اذان بگويد و تمام كند يا بايد صبر كند تا اتمام تعقيبات و نوافل، بعد
مشغول اذان دوم شود؟.
ج - در فرض سؤال، گفتن اذان، جائز است اگر چه اولى مراعات احتياط
و نگفتن آن است و با خواندن نماز نافله يا تعقيبات مفصله كه زياد طولانى باشد
فصل، حاصل مىشود و گفتن اذان مانعى ندارد، بلى با خواندن تسبيح حضرت
زهرا سلام الله عليها يا تعقيبات مختصره، فصل، حاصل نمىشود و بهتر نگفتن اذان
است و كسى كه نافله خوانده جائز است اذان بگويد هر چند نافله ديگران تمام
نشده باشد.
س 140 - كسى كه نماز ظهر و يا مغرب خود را به نماز عصر يا عشاء امام
162

اقتدا كرده پس از سلام، صفوف جماعت متفرق نشده مىخواهد نماز عصر يا عشاء
خودش را فرادى بخواند، آيا اقامه براى نماز خود بگويد يا اين كه اقامه از او ساقط
است؟.
ج - در فرض مذكور، اقامه، ساقط نيست.
س 141 - اگر در اذان اشتباها قد قامت الصلاة بگوئيم چه وظيفه‌اى
داريم؟.
ج - زيادى قد قامت الصلاة اشتباها مضر به صحت اذان نيست.
نيت
س 142 - مصلى، نماز معينى را مىخواند، در بين نماز شك مىكند كه
آيا در حال نيت نيز، همين نماز معين را قصد كرده يا غير اين نماز را، تكليفش
چيست؟.
ج - اگر در حال شك، خود را در نماز معين مىبيند بنا بگذارد كه همان
نماز را نيت كرده است.
س 143 - در صورت شك در اين كه آفتاب، طلوع كرده يا نه وضو و نماز،
هر دو را به قصد قربت مطلقه بجاى آورد چطور است؟.
ج - وضو به قصد ما في الذمه از براى نماز اداء يا قضاء، و نماز به قصد ما فى
الذمة از اداء و قضاء اشكال ندارد و اگر وضو را به قصد اين كه با طهارت از حدث
باشد بگيرد در هر صورت، كافى و مجزى است.
س 144 - شخص نمازگزار موقعى كه مشغول تسبيحات اربعه مىباشد شك
مىكند كه اين ركعت آخر عصر است يا آخر ظهر و نيز در مغرب و عشاء شك
مىكند كه اين سوم مغرب است يا چهارم عشاء، تكليف او را بيان فرمائيد.
ج - نماز را به رجاء آخر ظهر تمام كند و عصر را بعد از آن بخواند و در
مغرب و عشاء به رجاء سوم مغرب، نماز را تمام كند و بعد عشاء را بخواند.
س 145 - شخصى در نماز صبح، نيت مغرب كرد و در ركعت دوم يادش
آمد، آيا عدول به نماز صبح، جائز است يا نه؟.
ج - اگر مقصود اين است كه شخص مذكور، در مقام اداء نماز صبح قصد
163

نموده دو ركعت نمازى را كه واجب است بين الطلوعين بجا آورد، و اشتباها اسم آن
را مغرب، تصور كرده و بعد اسم آن يادش آمده، نمازش، صحيح است و اگر جدا
سه ركعت نماز مغرب را قصد نموده نمازش باطل و عدول، صحيح نيست و بايد نماز
صبح را از اول، شروع نمايد.
س 146 - آيا كسى كه نماز ظهر و عصر را نخوانده در وقت عصر از روى
غفلت، قصد نماز ظهر را مىكند و در بين نماز مىفهمد كه وقت مختص به عصر
است مىتواند نيت را به نماز عصر برگرداند؟.
ج - نمىتواند. بلكه نماز را قطع كند و به نيت نماز عصر، وارد نماز شود.
س 147 - در رابطه با مسأله استدامه نيت، اگر در بين نماز، حالت غفلتى
براى مصلى پديد آيد و نداند در حال خواندن چه نمازى است، فريضه يا نافله، اداء يا قضاء، نماز خود يا نيابتى، و پس از لحظه‌اى يادش بيايد آيا به خاطر اين ذهول و
غفلت نماز اشكال پيدا نمىكند؟.
ج - نماز باطل نيست ولى در حال غفلت به قصد ما فى الذمه قرائت و ذكر
را بگويد.
تكبيرة الاحرام
س 148 - موقعى كه انسان در صحت تكبيرة الاحرام شك دارد يا واقعا
غلط ادا كرده و دوباره مىخواهد تكبير بگويد اگر دومى را بلا فاصله، پس از اولى
بگويد و بين آن دو با پشت به قبله كردن فاصله نيندازد آيا صحيح است يا خير؟.
ج - بايد از تكبيرة الاحرام دوم نيز صرف نظر نموده و مجددا تكبيرة الاحرام
بگويد.
س 149 - اگر در هنگام تكبيرة الاحرام به انسان تنه بزنند و با آن تكان بخورد وظيفه چيست؟.
ج - در فرض مذكور اين نماز را تمام كند هر چند وجوبش معلوم نيست و
بعد آن را اعاده كند.
قرائت و ذكر
س 150 - هر گاه در حال قرائت، اخلاط سينه جلوى صوت را بگيرد كه از
164

نمازگزار، حرفى ظاهر نشود و بى اختيار از حلق، نوعى نفس را مىكشد مثل اين كه
مىخواهد سرفه كند ولى سرفه حقيقى نيست و براى رد نمودن آن و باز شدن مخرج حرف، اين عمل را بطور اختيار انجام مىدهد و در غير اين صورت بر طرف كردن اين
مانع، ممكن نيست بنابر اين نماز، باطل مىشود يا نه و فرقى بين حال اختيار و عدم
آن هست يا نه و در صورت عدم اختيار و صحت نماز، سجده سهو لازم است يا نه و در صورتى كه دو حرف، توليد شود يا يك حرف، فرق دارد يا نه؟.
ج - در صورتى كه دو حرف، توليد نشود اشكال ندارد. ولى اگر دو حرف،
توليد شود مبطل نماز است. پس اگر تلفظ قرائت و اذكار واجبه، توقف بر آن داشته
باشد بايد بنحو مذكور رفع مانع نمايد و نماز را استيناف كند.
س 151 - در موقع خواندن حمد و سوره در نماز، مراعات كردن همزه‌هاى
وصل، در درج كلام، لازم است يا نه؟.
ج - بلى اسقاط همزه وصل، در حال وصل، لازم است.
س 152 - اذكار مستحبه نماز را غلط خواندن و يا از مخرج، ادا نكردن،
سبب بطلان مىشود يا نه؟.
ج - اگر غلط فاحش نباشد و موجب عوض شدن معنى نشود، سبب بطلان
نمىشود، مگر آن كه قادر بر صحيح خواندن باشد و عمدا غلط بخواند كه در اين
صورت احتياط، ترك است.
س 153 - اگر كسى از اول تكليف تا مدت سى سال در نمازش، بجاى
(بحول الله وقوته اقوم واقعد) (يا حى يا قيوم) مىگفته ولى اكنون از رساله شريفه اين
جهت را درك كرده كه فقط همان ذكر مخصوص وارد شده را بايد بگويد نه اذكار
ديگر را در اين صورت نمازهاى گذشته او چه صورت دارد؟.
ج - با فرض آن كه گمان مىكرده به اين نحو وارد شده نمازهائى كه خوانده
صحيح است و در آتيه، قصد ورود نكند.
س 154 - مكبر مىتواند اقتداء كند و تكبيرات را به نيت مطلق الذكر
بلند بگويد يا نه؟.
ج - در صورتى كه از حد متعارف، خارج نباشد مانعى ندارد و ظاهرا طريقه
165

بلال هم همين نحو بوده است.
س 155 - تكرار اذكار نماز، جائز است يا نه؟.
ج - در صورت شك در صحت اذكار، تكرار آن به قصد رجاء عيب ندارد
به شرط آن كه به حد وسواس نرسد.
س 156 - آيا، تند خواندن نماز و كند خواندن آن فرق دارد يا نه؟.
ج - مستحب است در قرائت، ترتيل، يعنى به تأنى خواندن، به نحوى كه
الفاظ و حروف و كلمات ظاهر باشد كه اگر شنونده، بخواهد آن را بشمارد بتواند و
مستحب است كه در ساير اذكار و اعمال، نيز تعجيل نكنند.
س 157 - اگر كسى نوافل ليليه را به نذر يا قسم بر خود، واجب كند آيا
قرائت سوره هم بعد از حمد، واجب مىشود يا نه؟ و آيا واجب است جهر در قرائت
كند يا نه؟.
ج - اگر بنحو مطلق، نذر كرده يا قسم خورده در اين خصوصيات، مختار
است.
س 158 - كسى كه در ركعت دوم، غير از سوره توحيد بخواند اگر قبل از
قنوت، (كذلك الله ربى) بگويد نمازش باطل است يا نه؟.
ج - با فرض جهل به موضوع، بطلان نماز، معلوم نيست. چون حكم ذكر
غلط را ندارد ولى نبايد بگويد.
س 159 - بنده در نمازم در ركعت اول بعد از حمد، سوره توحيد مىخوانم
و در ركعت دوم هميشه بعد از حمد، بسم الله مىگويم و هر سوره‌اى كه بر زبانم
جارى شود مىخوانم معين نمىكنم كه بسم الله براى اين سوره بالخصوص باشد. در
اين صورت نمازهايم باطل بوده و بايد قضا كنم يا نه؟.
ج - به نظر حقير خلاف احتياط واقع شده و احتياطا قضاء لازم است. ولى
مىتوانيد در اين مسأله به كسى كه تعيين بسم الله را لازم نمىداند و يا جهل به حكم
را موجب اعاده نمىداند رجوع كنيد.
س 160 - آيا (بسم الله) جزء سوره است و اگر نمازگزار بدون اين كه
تصميم به خواندن سوره معينى گرفته باشد (بسم الله) را بگويد بعد تصميم به خواندن
166

سوره توحيد بگيرد مىتواند اكتفاء به اين (بسم الله) بكند يا بايد مجددا (بسم الله) را
بگويد؟.
ج - كفايت نمىكند و ثانيا (بسم الله) را به قصد سوره توحيد بگويد.
س 161 - اگر كسى بواسطه جهل به مسأله، بجاى سوره قل هو الله احد
چند آيه از قرآن بخواند نمازش چه صورت دارد؟.
ج - در فرض سؤال، نماز باطل است و قضاى آن را بايد بجا آورد.
س 162 - در ذكر كبير ركوع و سجود، اشباع بهتر است يا غير اشباع؟.
ج - با اشباع، احسن است.
س 163 - اگر كسى در موقع خواندن سوره قل هو الله احد نون (يكن) را در
لام (له) و همچنين در تشهد، نون (ان) را در لام (لا) ادغام نكرد، نمازش چه
صورت دارد؟.
ج - نمازهائى را كه به اين نحو خوانده صحيح است، ولى از اين ببعد،
ادغام را در مواضع مذكور، رعايت نمايد.
س 164 - اگر نمازگزار در ركعت اول و دوم كه بايد حمد و سوره بخواند
تسبيحات اربعه را خواند نمازش چگونه است؟.
ج - اگر كسى در ركعت اول و دوم نماز، بجاى حمد و سوره، تسبيحات
اربعه را بخواند و ملتفت نشود تا به ركوع برسد، نمازش صحيح است و براى نقصان
حمد و سوره، احتياطا دو سجده سهو بجا آورد و نيز دو سجده سهو هم براى زيادى
تسبيحات بخواند و اگر پيش از ركوع، يادش آمد حمد و سوره را بخواند و دو سجده
سهو، احتياطا بعد از نماز براى زيادتى تسبيحات اربعه بجا آورد و اگر در دو ركعت
آخر به خيال اين كه دو ركعت اول است حمد و سوره بخواند نمازش صحيح است ولى
دو سجده سهو براى زيادى سوره بجا آورد.
س 165 - كلماتى مانند (يوم) و (فوق) و (فرعون) در قرآن و غير قرآن مثل
ادعيه هست كه بعضى به ضمه - البته بدون اشباع - مىخوانند. حال اگر در حال
نماز باشد مثل اين كه (مالك يوم الدين) را اين طور بخوانند آيا موجب بطلان مىشود يا
نه؟.
167

ج - صحت آن بدون اشباع، بعيد نيست اگر چه فتحه كاملا ظاهر نشده.
لكن چنانچه فتحه را كاملا اظهار كنند اوفق به قواعد واحسن است ولى با اشباع،
غلط است.
س 166 - شخصى است شصت و پنج ساله كه اغلب در نمازهاى يوميه در
ركعت آخر، سجده آخر، مىگويد (يا رطيف ارحم عبدك الضعيف) نمازهاى او از
اول تاكنون چه صورت دارد؟.
ج - در فرض سؤال، نمازهائى كه با اين كيفيت از روى غفلت خوانده
محكوم به صحت است و لكن بعدا يا اين ذكر را نگويد يا آن را بطور صحيح بگويد و
صحيح آن يا لطيف است
س 167 - بعد از حروف مد اگر حرف بعد از آنها را به خاطر وقف كردن،
ساكن تلفظ نمائيم (مثل: نستعين، رحيم، مستقيم) آيا مد، واجب است يا
مستحب؟.
ج - در فرض سؤال مد واجب نيست.
س 168 - در رساله مرقوم فرموده‌ايد، در نماز، حمد با يك سوره كامل بايد
خوانده شود حالا كسى حمد را بخواند و چون هميشه سوره توحيد را مىخوانده بنا
به عادت قبلى يك مرتبه متوجه شده به آخر سوره توحيد رسيده است. آيا همان سوره
كفايت مىكند يا بايد دوباره برگردد و سوره را با قصد بخواند؟.
ج - در فرض سؤال اعاده سوره لازم نيست.
س 169 - در مبطلات نماز مسأله 1143 در توضيح المسائل فرموده‌ايد:
(اگر شخص نمازگزار كلمه‌اى را به قصد ذكر بگويد مثلا بگويد (الله اكبر) و در
موقع گفتن آن، صدا را بلند كند كه چيزى را به ديگرى بفهماند اشكالى ندارد ولى
اگر به قصد اين كه چيزى بفهماند بگويد اگر چه قصد ذكر هم داشته باشد نماز، باطل
مىشود) فرق بين اين دو جمله را كاملا نفهميديم. و ديگر اين كه در فرض اول مرقوم
فرموده‌ايد كه الله اكبر بگويد آيا مقصود، تكبير موقع رفتن به ركوع و يا سجود و
امثال آن است، يا مطلقا و هر جاى نماز كه باشد و آيا اگر ذكرهاى ديگر مثل
بحول الله يا سمع الله و امثال اينها را هم در محل خود بگويد، همينطور است و هر گاه
168

امام جماعت، نماز جهرى را سهوا به اخفات بخواند و مأموم، جهت اعلام او به قصد
قرآنيت بگويد (لا تجهر بصلاتك) آيا حكم اول را دارد كه نماز باطل نيست يا
حكم دوم را كه سبب بطلان است بيان فرمائيد.
ج - مقصود در اول اين است كه ذكر را به قصد ذكر بگويد و براى اين كه
غير را ملتفت چيزى نمايد صدا را به گفتن آن بلند كند بنحو داعى بر داعى كه اين
دو قصد در طول يكديگر هستند يعنى داعى بر اين كه ذكر را بلند مىگويد افهام
ديگرى است. و در دوم مقصود اين است كه غرض اصلى، افهام غير است منتهى
در مقام افهام گفتن الله اكبر را انتخاب مىكند مثل اين كه گاهى انسان مطلبى را از
كسى مىشنود و در مقام اظهار عظمت آن مطلب، مىگويد الله اكبر و يا در مقام
ناراحتى يا تعجب مىگويد لا إله الا الله، يا اين كه غرضش هم خدا باشد و هم
فهماندن مطلبى به غير بطورى كه هر دو در عرض هم مقصود باشند و در هر دو فرض
فرقى بين تكبيرة الاحرام و تكبيرات مستحبه ديگر و بحول الله و سمع الله و اذكار
ديگر نيست. و همچنين است حكم در قرائت آيه كه اگر به قصد قرآنيت بخواند و
صدا را بلند كند هر چند قصد افهام، داعى بر داعى باشد اشكال ندارد و اگر قصد
قرائت قرآن نداشته باشد، مثلا قصدش خطاب به امام جماعت باشد يا قصد قرائت و
افهام، ضميمه باشند موجب بطلان خواهد شد.
س 170 - در نماز، عوض بحول الله الخ يا حى و يا قيوم گفتن به قصد
قربت مطلقه چه صورت دارد؟.
ج - احوط ترك تبديل ذكر مأثور است به غير آن.
س 171 - اگر باء غير المغضوب، بى اشباع خوانده شود بهتر است يا با
اشباع؟ و اگر به هر يك از دو شكل قرائت شود جائز است؟.
ج - كسره باء را خوب ظاهر كنند كافى است، و اشباع نشود كه توليد ياء
كند.
س 172 - به نظر حضرتعالى چرا نماز را حتما به عربى صحيح بايد خواند
ولى نيت آن را به هر زبانى مىتوان گفت؟.
ج - نيت، امرى است قلبى و به زبان آوردن آن لازم نيست و قرائت و
169

اذكار، به حكم خدا و رسول بايد به همان الفاظ مخصوصه عربى خوانده شود.
س 173 - اشخاصى كه سواد ندارند و ياد گرفتن تجويد قرائت، برايشان
مشكل است و همچنين بعد از ياد گرفتن هم بواسطه عدم توجه، زود فراموش
مىنمايند در اين صورت به همان نحو عبارتى كه بدون غلط باشد بخوانند چه صورت
دارد؟.
ج - اگر طورى بخوانند كه غلط باشد و قدرت بر ياد گرفتن داشته باشند
نمازشان باطل است و لكن محسنات تجويدى را لازم نيست مراعات كنند.
س 174 - شخصى در اوائل تكليفش، در نماز سوره (قل هو الله احد)
مىخوانده و از جهت جهل و تقصير، هاء (هو) را به لام (قل) و واو (هو) را به (الله)
متصل مىنمود كه (قله والله) مىشد در اين صورت نمازهائى كه به اين كيفيت خوانده
قضا دارد يا نه؟.
ج - با تمكن از تصحيح، احتياط لازم آنست كه نمازهائى كه به اين نحو
خوانده قضا نمايد.
س 175 - هر گاه كسى در بسم الله از جهتى شك نمود كه صحيح گفته يا
نه حتى از جهت جهر و اخفاف در اين صورت اعاده آن چه صورت دارد؟.
ج - اگر بعد از فراغ از كلمه، شك در صحت نمايد اعتنا نكند و اگر در
حين اداء، با شك در صحت، ادا شود تكرار كند و در هر دو صورت اگر رجاءا
بسم الله را تكرار نمايد اشكال ندارد.
س 176 - يكى از ائمه جماعت در سوره حمد، گاهى به جاى (مالك
يوم الدين) (ملك يوم الدين) قرائت مىكند و در كتاب صراط النجاة مرحوم آقا سيد
ابو الحسن اصفهانى قدس سره دومى (ملك يوم الدين) را ترجيح مىدهد اكنون
حضرت آية الله نظر مبارك را مرقوم فرمايند.
ج - هر دو وجه، جائز است.
س 177 - آيا مناط در وقف، نفس تازه كردن است يا مكث كردن ولو
نفس را تازه نكنند؟.
ج - نفس تازه كردن، لازم نيست.
170

س 178 - شخصى مدتى نماز خوانده و با مراجعه، معلوم شده كه نمازش
غلط بوده، قضا كردن نمازهائى كه به غلط انجام داده لازم است يا خير؟.
ج - اگر متمكن از صحيح خواندن بوده و غلط خوانده بايد قضاء آنها را بجا
آورد و همان اندازه‌اى كه خبره بگويد صحيح است، كافى است.
جهر و اخفات
س 179 - در نماز ظهر و عصر، غير از حمد و سوره، در اذكار ديگر هم
بايد اخفات نمود يا نه؟.
ج - اخفات فقط در حمد و سوره واجب است.
س 180 - آيا نماز ظهر روز جمعه را جهرا مىتوان خواند؟ حكم مسأله را
در صورت اتيان ظهر به فرادى يا به جماعت روشن فرمائيد.
ج - قرائت نماز ظهر روز جمعه مستحب است جهرا باشد اگر مصلى فرادى
نماز بخواند و اگر جماعت باشد مستحب است امام جهر در قرائت بنمايد.
س 181 - در نماز اخفاتيه در حمد يا سوره، يك كلمه را اگر آهسته
بخواند خوب صحيح ادا نمىشود و اگر مختصرى بلند تر بخواند صحيح ادا مىشود
همچنين به عكس، به نظر مبارك حضرتعالى چه صورت دارد؟ صحيح است يا خير؟.
ج - بعيد نيست جواز اخفات در موضع جهر و جهر در موضع اخفات در
مواردى كه اداء حروف كلمه بنحو صحيح متوقف بر آن باشد و احوط تكرار نماز
است.
ركوع و قيام متصل به ركوع
س 182 - در توضيح المسائل مىنويسند اگر ركوع را فراموش نمايد و پيش
از آن كه به سجود برسد يادش بيايد بايستد و بعد به ركوع رود و اگر در حال خميدگى به
ركوع برگردد نمازش باطل است و تفصيلى قائل، نشده‌اند. لكن در بعضى از
رساله‌ها تفصيلى قائلند به اين نحو كه اگر كسى ركوع را فراموش نمود و رفت به
سجده و هنوز به سجده نرسيده، برگردد و ركوع را بجا بياورد پس اگر يادش هست
كه براى سجده خم شده بايد راست بايستد و براى ركوع، خم شود و اگر يادش
هست كه براى ركوع، خم شده و در اثناء خم شدن سهوا براى سجده رفته، در حال
171

خميدگى بلند شود تا به حد ركوع برسد كه قيام متصل به ركوع زياد نشود. و اگر در
سجده اول يادش آمد، سجده را رها كرده و برگردد ركوع نمايد و پس از اتمام نماز و
سجده سهو نماز را اعاده نمايد.
خواهشمند است بيان فرمائيد كه اين تفصيل را در توضيح المسائل، فراموش
نموده‌اند و يا مطلقا بايد برخيزد و راست بايستد، و ركوع نمايد؟.
ج - اگر كسى از ابتداء، ركوع را فراموش كند و به قصد سجده، خم شود و
پيش از سجده يادش بيايد برگردد به حال قيام، و ركوع را بجا آورد ظاهرا مسأله‌اى كه
در توضيح المسائل ذكر شده راجع به اين فرض است و همچنين است حكم، اگر
به قصد ركوع خم شود و پيش از رسيدن به حد ركوع فراموش كند و اما اگر بعد از
رسيدن به حد ركوع، فراموش كرد به نظر حقير ركوع انجام شده است ولى احتياط به اعاده
نماز، ترك نشود و تفصيلى كه ذكر شده صحيح نيست زيرا يا وظيفه ركوعى، انجام
شده و برگشت به ركوع موجب زياد شدن ركن است و يا وظيفه ركوعى انجام نشده بايد
برگردد و بايستد و آن قيام، قيام متصل به ركوع نبوده كه موجب زيادتى ركن شود و
بطور كلى زياد شدن قيام متصل به ركوع بدون زياد شدن ركوع، متصور نيست.
س 183 - اگر نمازگزار، سوره را تمام نكرده سهوا به ركوع رفت آيا نمازش
باطل است؟ كما اين كه بعضى از مسأله گوها گفته‌اند و علت بطلان را هم ترك
قيام متصل به ركوع دانسته‌اند - يا نه؟.
ج - اگر فراموش كرد كه سوره را تمام كند و سهوا براى ركوع خم شد و
پس از رسيدن به حد ركوع ملتفت گرديد كه در اتمام سوره، سهو كرده نمازش باطل
نيست و احتياطا دو سجده سهو براى آن مقدار كه از سوره فراموش كرده بخواند و در
فرض مسأله، قيام متصل به ركوع، به عمل آمده است.
سجده
س 184 - شخصى در حال قيام، متذكر مىشود كه يك سجده ركعت
پيش را فراموش كرده، برنمىگردد بجا بياورد ولى بعد از نماز فورا آن سجده را با دو
سجده سهو مىخواند نمازش چگونه است؟.
ج - باطل است بايد اعاده نمايد.
172

س 185 - اگر در اثر جهل به حكم، كف دستها و سر انگشتان را در حال
سجده مطابق معمول نگذاشته و يا بر جاهاى لرزانى كه آرام نداشته سجده كرده
نمازهاى سابقش چه حكمى دارد؟.
ج - اگر مىتوانسته مواضع سجده را بر زمين بگذارد و در اثر جهل به حكم،
نگذاشته و يا بر محل غير مستقر، سجده كرده احتياط، اعاده نمازهاى گذشته
است.
س 186 - بر، سيمان مىشود سجده كرد يا نه؟.
ج - سيمان خالص، مانعى ندارد.
س 187 - آيا لازم است كه انگشتهاى پا در حال نماز، و دستها در حال
سجده، رو به قبله باشد يا نه؟ و اگر نشد نماز باطل است؟.
ج - احتياط لازم آنست كه سر انگشتهاى پا در حال قيام و ركوع رو به
قبله باشد و همچنين انگشتهاى دست در حال سجود، لكن استقبال عرفى كافى
است.
س 188 - بين السجدتين، خواندن دعاء طولانى (مانند دعاى (يا من تحل
به عقد المكاره...)) چه صورت دارد؟.
ج - لازم است دعا بقدرى طولانى نشود كه در عرف متشرعه، ماحى
صورت نماز، محسوب شود.
س 189 - معلوم است كه اگر انسان، در اثناء تشهد، شك كند كه سجده
دوم را بجا آورده است يا نه نبايد اعتنا به شك خود كند بلكه بنا بگذارد بر اين كه بجا
آورده، حال آيا شك در اثناء ذكر مستحبى تشهد، نيز همين حكم را دارد يا نه؟.
ج - اين صورت نيز همان حكم را دارد زيرا صدق مىكند شك در چيزى
كرده كه از آن گذشته و داخل در غير آن شده است.
س 190 - اگر جمله‌اى از تشهد واجب را گفت ولى چون خوب اداء
نكرده بود برگشت تا جبران كند در اين وقت، شك در سجده دوم كرد آيا
وظيفه‌اش آنست كه برگردد سجده دوم را بخواند يا اعتناء نكرده نماز را ادامه
دهد؟.
173

ج - اعتناء به شك خود نكند و همچنان نماز را ادامه دهد.
س 191 - اشخاصى هستند كف دست آنها بطور معمول باز نمىشود و در
حال سجده كف دست تماما به زمين نمىرسد بنابر اين لازم است به نحوى جاى
كف دست را بلند كنند كه كف دست، محكم قرار بگيرد يا به همان اندازه كه قادر
است روى زمين قرار بدهد كافى است؟.
ج - به همان نحو كه مىتواند سجده كند كافى است و احوط مراعات نحوه
مذكوره است.
س 192 - اگر كسى شك كند كه آيا يك سجده بجا آورده يا دو سجده
تكليفش چيست؟.
ج - در صورتى كه قبل از قيام و قبل از دخول در تشهد شك كند بنا بگذارد
كه يك سجده بجا آورده و سجده دوم را بجا آورد چه در حال جلوس باشد يا بين
برخاستن براى قيام و اگر در حال قيام يا بعد از دخول در تشهد، شك كد بنا
بگذارد كه دو سجده را كرده و ديگر سجده نكند.
س 193 - اگر نماز گزار، در سجده، شك در ارتفاع محل سجود از محل
ايستادن - به مقدارى كه مغتفر نيست - بنمايد و رفع شك در بين نماز ممكن نباشد
تكليفش چيست؟.
ج - در صورتى كه رفع شك، متوقف بر قطع نماز باشد نماز را قطع كند و
بعد از حصول يقين، نماز بخواند و مىتواند رجاءا نماز را تمام كند و بعد از نماز،
اگر صحت، معلوم نشد اعاده نمايد.
س 194 - نمازگزار، در ركعت اول، يكى از دو سجده، و در ركعت دوم،
ركوع را فراموش كرد، يكى از دو سجده را كه بجا آورد ملتفت شد كه در ركعت
اول يك سجده بجا نياورده و در ركعت دوم ركوع نكرده تكليف او چيست؟.
ج - در فرض سؤال، سجده مزبور، سجده دوم او محسوب و بايد برخيزد و
حمد و سوره ركعت دوم را بخواند و ركوع را بجا آورد و نماز را تا آخر بخواند و بعد
از سلام دو سجده سهو براى قيام بى جا بجا آورد.
س 195 - سجده بر موزائيك جائز است يا نه؟.
174

ج - جائز است مگر آن كه روى آن را شيشه، كار كرده باشند.
س 196 - گاهى كه انسان به سجده مىرود و پيشانى را روى مهر
مىگذارد حس مىكند كه چيزى روى مهر است و پيشانى را مىخراشد و زحمت
مىدهد اكنون پيشانى را بلند كردن - براى رفع مانع - جائز است يا نه؟.
ج - اگر به مقدار لازم، پيشانى بما يصح السجود عليه رسيده به همان حال،
سجده را تمام كند و اگر نرسيده، به نحوى آن شيء را با دست، كنار بزند بطورى
كه سر بلند نشود و اگر ناچار است از اين كه سر را بلند كند نماز باطل است و در
ضيق وقت به همان حال، سجده را تمام كند.
س 197 - اغلب در روى سجاده‌هاى نماز، عكس بارگاه و غيره نقش
نموده‌اند و يا مهر نماز كه در روى آن عكس بارگاه و يا عكس يك دست است و يا
اين كه نوشته‌اند مثلا تربت اقدس - مشهد مقدس و غيره، آيا روى آن سجاده‌ها و با
آن مهرهاى نوشته‌دار نماز جائز است يا نه؟.
ج - نماز اشكال ندارد ولى چون ممكن است بعضى از مغرضين از مخالفين
كه همواره در مقام افتراء و تهمت به شيعه هستند ارائه نمايند كه اينها (العياذ بالله) بر
گنبد مشاهد، سجده مىكنند بهتر است جا نماز ساده و بى پيرايه، و مهر بدون نقش و
نوشته تهيه كنند كه هم زبان مغرضين بسته شود و هم نظر بر آن، سبب اغتشاش
حواس و به هم خوردن حال حضور قلب نشود.
س 198 - پير مرد و مريضى كه در اثر درد كردن سر زانويش چنانچه در
سجده بخواهد به خاطر رعايت نمودن سجده بر مواضع هفتگانه سر انگشتان بزرگ پا را
بر زمين بگذارد پس از سجده ديگر قادر به نشستن نخواهد بود آيا در اين حالت
مىتواند چهار زانو نشسته و سر انگشتان بزرگ پا را بر زمين نگذارد و سجده كند يا
خير؟.
ج - در فرض سؤال چهار زانو نشستن مانعى ندارد ولى باز هم ممكن است
در حال سجده سر انگشتان بزرگ را روى زمين گذارد و اگر به هيچ وجه ممكن
نيست سر انگشتان بر زمين گذاشته شود تكليف به وضع آنها ساقط است.
175

قنوت
س 199 - قنوت نماز غفيله را فراموش كردم و در حال ركوع، يا بعد از
ركوع يادم آمد، در قيام بعد از ركوع انجام دهم و يا بعد از نماز مىتوانم قضاى آن را
بجا بياورم و يا اين كه نماز را اعاده كنم؟.
ج - در قيام بعد از ركوع رجاءا بجا بياوريد.
س 200 - در نمازهاى واجب، شخص نمازگزار مىتواند قنوت را به زبان
انگليسى بخواند يا نه؟.
ج - براى اداء وظيفه قنوت نماز واجب، دعاء به عربى لازم است، ولى در
قنوت نماز مستحبى دعاء به انگليسى و فارسى و هر زبان ديگر جائز است.
س 201 - در قنوت نماز، از سوره‌هاى قرآنى مىشود يك سوره تمام و يا
چند آيه از يك سوره خواند يا فقط دعاهاى وارده را بايد نمازگزار، در قنوت
بخواند؟.
ج - اگر بخواهد به قصد ورود بخواند بايد دعاهائى كه وارد شده بخواند، ولى
اگر غير اينها را از قرآن يا دعاهاى ديگر به قصد قربت مطلقه بخواند اشكال ندارد.
س 202 - كسى كه در قنوت نماز وتر در دعاى چهل مؤمن، اموات اقرباى
خود را ذكر نمايد و در بين آنان كسانى بوده‌اند كه گناهانى مثل اذيت به مادر يا
معاصى ديگر را علنى كرده‌اند آيا مىشود آنها را در، دعا نام برد يا نه؟.
ج - احتياج مؤمن عاصى به دعا و طلب مغفرت بيشتر است، مخصوصا ارحام
كه انشاء الله ثواب صله ارحام نيز دارد.
س 203 - در قنوت نماز آيا جائز است هنگامى كه براى فرد يا افراد خاصى
دعا مىكنم بجاى آن كه نامش را ببريم (به خاطر جهل به اسم او يا به خاطر اختصار) از
او به صورت ضمير ياد كنيم (ضميرى كه مسبوق به ذكر لفظى مرجعش نمىباشد بلكه
معهود ذهنى است) و بگوئيم اللهم اغفر له يا اغفر لها... يا فكه من الاسر يا اشفه؟.
ج - صحت برگردانيدن ضمير به معهود ذهنى، محل تأمل است و لكن
مىتواند به اين عبارت بگويد اللهم اغفر للمنظور يا للمنظورين (تثنيه) يا للمنظورين
176

(جمع).
تشهد
س 204 - حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله و سلم در زمان خودش
صلوات در تشهد را به همين كيفيت بضميمه (و آل محمد) مىخوانده است يا نه؟.
ج - بلى به همين نحو مىخوانده‌اند. در بحار از بعضى از انصار نقل مىكند
كه حضرت در تشهد مىگفتند: (اللهم صل على محمد و آل محمد).
س 205 - هر گاه در حال نشستن براى خواندن تشهد سر زانو يا وسط قلم پا
بواسطه ناهموار بودن زمين يا ضخيم بودن لباس، به زمين نرسد و مثلا به اندازه يك
بند انگشت يا كمتر، از زمين فاصله داشته باشد اشكال دارد يا نه؟.
ج - با فرض صدق جلوس، مانعى ندارد.
س 206 - بعضى از وعاظ پاكستان بيان مىكنند كه در احتجاج طبرسى
به روايت قاسم بن معاويه از معصومين صلوات الله عليهم اجمعين مأثور است كه (اذا
قال احدكم لا إله الا الله محمد رسول الله فليقل على امير المؤمنين عليه السلام) و ايضا
در بحار باب مناقب النبى والعترة حالات امام ششم، ابو بصير از حضرت صادق
عليه السلام نقل كرده كه در تشهد بگويند (اشهد ان ربى نعم الرب وان محمدا نعم
الرسول وان عليا واولاده نعم الأئمة) حال خواندن اين تشهد، در نماز چه صورت
دارد؟.
ج - تشهد ابى بصير در عروة الوثقى مذكور است به همان نحو بخوانند و
چون مسأله از مسائل فرعيه است مقلدين، زائد بر آنچه در رسائل عمليه مذكور است
نخوانند.
سلام نماز
س 207 - شخصى سلام نماز را فراموش نمود و بدون منافى بلا فاصله
داخل در نماز ديگر شد حكمش چيست؟.
ج - احوط آنست كه نماز دوم را قطع كند و بنشيند و سلام نماز اول را
بدهد و نماز را احتياطا اعاده نمايد و پس از آن نماز دوم را بخواند.
س 208 - تكرار سلام، مبطل نماز است يا نه؟.
177

ج - اگر در صحت (السلام علينا وعلى عباد الله الصالحين) شك كرد تكرار
نكند و (السلام عليكم...) را بگويد و اگر احيانا تكرار كرد احوط آنست كه بعد از
(السلام عليكم) نماز را اعاده كند اما اگر يقين پيدا كرد كه (السلام علينا..) را
غلط اداء كرده جائز است آن را بنحو صحيح، تكرار كند و فرق بين صورت شك و
يقين اين است كه چون به نظر ما (السلام علينا...) بنابر احتياط، مخرج نيست پس
با شك در صحت اداء آن، اگر بخواهد تكرار كند احتمال آنست كه در واقع،
صحيح اداء كرده باشد و با تكرار آن، احتمال گفتن كلام آدمى، و به عبارت اخرى
احتمال اتيان مبطل مىدهد، به خلاف آن كه يقين پيدا كند كه غلط اداء كرده كه در
اين صورت، تكرار، اشكالى ندارد زيرا - به مقتضاى آن كه غلط اداء كرده - مثل
كسى مىماند كه هنوز اين سلام را نگفته و حال مىخواهد بگويد كه البته
اشكالى ندارد.
س 209 - سلام هاى نماز را بايد به قصد تحيت گفت يا نه؟.
ج - گفتن سلام اول (السلام عليك ايها النبى ورحمة الله وبركاته) به قصد
تحيت به حضرت پيغمبر صلى الله عليه وآله و سلم جائز است ولى در دو سلام ديگر
احتياط، آنست كه قصد تحيت ننمايد به شرحى كه در مسأله 5 فصل فى التسليم، از
كتاب عروة الوثقى ذكر شده است.
س 210 - در رساله توضيح المسائل، مسأله 1116 - فرموده‌ايد اگر سلام نماز
را فراموش كند، و موقعى يادش بيايد كه صورت نماز به هم خورده است، چنانچه
پيش از آن كه صورت نماز به هم بخورد كارى كه عمدى و سهوى آن نماز را باطل
مىكند - مثل پشت به قبله كردن - انجام نداده باشد، نمازش صحيح است و اگر
پيش از آن كه صورت نماز به هم بخورد كارى كه عمدى و سهوى آن نماز را باطل
مىكند انجام داده باشد نمازش باطل است، بفرمائيد آنجا كه پيش از به هم خوردن
صورت نماز منافى بجا نياورده، يادش مىآيد كه سلام را نگفته لازم است. سلام را
حالا كه يادش آمده بگويد يا سلام لازم نيست، زيرا مسأله ساكت است، و ديگر
اين كه صورت نماز تا چه وقت و چگونه به هم مىخورد؟.
ج - مراد از به هم خوردن صورت نماز، به هم خوردن موالاة است، و معنى به هم
178

خوردن موالاة اين است كه پس از نماز، مثلا رو به قبله نشسته و مشغول تعقيب بوده و
نسيان او بقدرى طول كشيده، كه وقتى يادش آمد، چنانچه سلام بگويد، در نزد
متشرعه اين سلام به اين نماز، مربوط نمىشود، بنابر اين اگر مقصود از سؤال همان
فرضى است كه در توضيح المسائل نماز را صحيح دانسته، گفتن سلام لازم نيست.
و جهت فراموشى سلام، مستحب است دو سجده سهو بجا آورد، و چنانچه مقصود
اين است كه اگر قبل از به هم خوردن موالاة و قبل از بجا آوردن منافى، يادش بيايد
كه سلام را نگفته در اين صورت بايد سلام را بگويد، و سجده سهو ندارد.
طمأنينه در نماز
س 211 - در موردى كه هنگام اداء كلمه‌اى بدن حركت كند مثلا موقع
اداء (نستعين) بدن حركت نمايد و بخواهيم لفظ را دوباره تكرار نمائيم آيا تكرار
همان لفظ كافى است يا از اول آيه، تكرار نمائيم (يعنى از اياك) و باز همين
سؤال پيش مىآيد در موردى كه آن كلمه را غلط گفته باشيم و حالا بخواهيم آن را
تكرار نمائيم؟.
ج - حركت بدن به مقدارى كه لازمه اداء كلمه (نستعين) است مضر به صلوة نيست و در مورد لزوم، اعاده خود كلمه كافى است ولى اگر شك در صحت
بعد از اداء كلمه باشد اعاده لازم نيست.
س 212 - آيا حركت دادن سر در حال قرائت و ساير اذكار واجبه نماز
اشكال دارد يا خير؟.
ج - اگر حركت جزئى باشد مانع ندارد و منافى با طمأنينه واجب نيست.
س 213 - اگر كف هاى دست در حال سجده روى زمين باشد اما
انگشتان دست حركت كند آيا اشكال دارد يا خير؟.
ج - انگشتان هم از طرف باطن كف بايد با آرامش روى زمين باشد ولى
حركت جزئى كه منافى با وضع باطن انگشتان روى زمين نباشد مانع ندارد.
س 214 - نمازهاى واجب را در قطار و هواپيما كه در حال حركت هستند
مىشود خواند يا نه؟.
ج - با مراعات همه شروط مانند استقبال و استقرار، جائز است و حركت
179

انسان به تبع قطار و هواپيما ضرر ندارد و اگر مراعات شروط، كاملا ممكن نيست و
وقت هم تنگ نيست صبر كند پس از پياده شدن بخواند و الا در قطار يا طياره با
مراعات قبله و استقرار به هر مقدار ممكن است بخواند.
س 215 - قيام متصل به ركوع چنانچه در رساله عمليه مذكور است ركن
مىباشد حال اگر شخص در حال قيام، مشغول خواندن حمد و سوره است و يك يا
دو كلمه آخر سوره، مثلا (كفوا احد) را در حال رفتن از قيام به ركوع بگويد نماز
وى چه صورت دارد؟ و آيا عمدى باشد يا سهوى فرق دارد يا نه؟.
ج - قيام متصل به ركوع همان است كه انسان ايستاده باشد و به ركوع برود.
پس در فرض مسأله، قيام متصل به ركوع به عمل آمده لكن اگر عمدا مقدارى از سوره را
در حال خم شدن بخواند نمازش باطل است براى آن كه قيام در حال حمد و سوره و
طمأنينه آن واجب است و ترك عمدى آن موجب بطلان نماز است و اگر سهوا باشد
نماز صحيح است و احتياطا دو سجده سهو بجا آورد.
س 216 - شخصى موقع نماز، شخصا قادر بر بلند شدن نيست ولى ممكن
است ديگران او را بلند كنند چنين كسى نماز را نشسته بخواند يا ديگرى را وادار
نمايد كه او را بلند كند، و ديگر آن كه وقتى او را بلند مىكنند در حال قيام بدنش
حركت مىكند و آرام نيست مگر آن كه تكيه نمايد كه بدنش كمتر حركت مىكند
حال آيا ايستاده نماز بخواند و يا نشسته؟.
ج - در هر دو فرض، واجب است كه ايستاده نماز بخواند.
ظن در افعال و ركعات
س 217 - ظن در افعال و ظن در دو ركعت در دو ركعت اول و دو ركعت آخر به نظر مبارك، فرق دارد يا نه؟.
ج - ظن در افعال و در ركعات نماز چه در دو ركعت اول و چه در دو
ركعت آخر، حجت است.
كثير الشك
س 218 - شخصى بقدرى در خواندن نماز و گرفتن وضو شك مىكند كه
به حد وسواس مفرط رسيده به اين نحو كه وضو مىسازد پس از گذشتن مقدارى از
180

وقت، فراموش مىكند يا نماز مىخواند به مجرد اين كه نماز تمام شد از يادش مىرود
و شك مىكند كه آيا نماز خوانده‌ام يا نه و هر چه فكر مىكند چيزى به يادش نمىآيد
لذا براى گرفتن وضو و خواندن نماز، پيوسته در زحمت است تكليف اين شخص
چيست؟ آيا به شكوك واقعه اعتنا كند يا نه؟.
ج - تكليف شخص مذكور، اين است كه اعتناء نكند و هر وقت شك كرد
كه نماز خوانده يا نه بگويد نماز خوانده‌ام و هر زمان، شك كرد كه وضو گرفته‌ام
يا نه بگويد گرفته‌ام و اگر اعتنا كند فعل حرام و متابعت شيطان است.
س 219 - كسى كه هميشه در تسبيحات اربعه شك مىكند كه آيا دوبار
گفتم و يا سه بار چه كند؟.
ج - كثير الشك بايد به شك خود اعتنا نكند و غير كثير الشك احتياطا
يك بار ديگر بگويد.
س 220 - شك بين 1 و 2 براى كثير الشك هم موجب بطلان است يا
نه؟ و اگر صحيح است بنا را بر اقل بگذارد يا اكثر؟.
ج - بلى شك مذكور براى كثير الشك، هم موجب بطلان نيست و در مورد
سؤال بايد بنا را بر اكثر بگذارد و نمازش صحيح است.
س 221 - كسى كه بعضى از اوقات در چيزهائى شك مىكند و نمىداند
كه شكاك (كثير الشك) بر او صدق مىكند يا نه در شكش بنا را بر چه بگذارد؟.
ج - حالت سابقه خود را استصحاب نمايد. اگر كثير الشك بوده اعتنا نكند
و اگر نبوده به حكم شك، عمل نمايد.
س 222 - جوانى هستم مجرد و برايم وضع بدى پيش آمده و آن اين است
كه در نماز شك مىكنم و بعد از نماز نيز دچار شك مىشوم، و بعد از خريدن
اجناس شك مىكنم كه پولش را داده‌ام يا نه؟ لذا دوباره پول مىدهم و خلاصه در
كارهاى روزمره، بدين وضع دچارم لذا از انفاس قدسيه تان، مرا راهنمائى فرمائيد.
ج - به شما توصيه مىكنم كه با كمال قوت اراده به هيچ وجه به اين شكها
اعتنا نكنيد و خود را به خدا بسپاريد و از شر شيطان و وسوسه او به خدا پناه ببريد.
خداوند متعال شما را حفظ فرمايد و بر قرائت معوذتين - سوره قل أعوذ برب الفلق و
181

قل أعوذ برب الناس - مداومت نمائيد.
س 223 - در اين كه نمازم را خوانده‌ام يا نه زياد دچار شك مىشوم، چه
بسا نماز را خوانده‌ام و پس از نماز دچار ناراحتى مىشوم و حالت غشوه و
بى حواسى عارضم مىشود بعد دچار شك مىشوم كه آيا نمازم را بجاى آورده‌ام يا
نه؟ در صورت بقاء وقت، وظيفه من چيست؟ و در رساله دارد چنانچه زياد
شك كردن او از غضب يا ترس يا پريشانى حواس نباشد به شك خود اعتنا نكند
منظور اين كه وظيفه بنده چيست به شك خود اعتنا بكنم يا نه؟.
ج - در فرض مرقوم احتياط واجب آنست كه نماز را تكرار كنيد ولى اگر
در يك روز چند مرتبه مبتلى به شك بشويد اعتنا به شك خود نكنيد.
س 224 - كثير الشك اگر شك كرد در سجده اول است يا دوم وظيفه‌اش
چيست؟.
ج - كثير الشك بايد به شك خود اعتنا نكند و بنا بگذارد بر اين كه سجده
دوم است.
فعل كثير در نماز
س 225 - اگر شخص نمازگزار مگس را از سر و صورت خود دور كند و
يا بكشد و يا سر را حركت دهد جائز است يا نه؟.
ج - در صورتى كه فعل كثير نباشد جائز است.
س 226 - در مسأله شماره 814 - توضيح المسائل فرموده‌ايد در صورتى كه
آب كشيدن بدن، نماز را به هم نمىزند بايد آب بكشد، حال هر گاه آب در سمت
راست يا طرف چپ نمازگزار باشد بفرمائيد فاصله ما بين نمازگزار و آب چند متر
مثلا يا چند قدم باشد كه بتواند از آب براى پاك كردن بدن يا لباس، در نماز،
استفاده كند؟.
ج - بقدرى كه رفتن تا آن مكان، فعل كثير نباشد و بايد به نحوى برود و
برگردد كه از قبله، منحرف نشود.
جواب سلام در حال نماز
س 227 - شخصى وارد بر نمازگزار گرديده و بعنوان سلام بر او، بگويد
182

(سلام) چنان كه الآن معمول است يا بگويد (عليك السلام)، نمازگزار بايد عين
گفته او را جواب بدهد يا نه؟.
ج - اگر به لفظ (عليك السلام) بر نمازگزار سلام كرد جائز است عين
عبارت او را جواب دهد و جائز است كه بگويد (السلام عليك) و مستحب است
كه نماز را بعد از اتمام، اعاده كند و اگر به لفظ (سلام) فقط بوده مخير است كه
بگويد (سلام عليك) يا فقط (سلام) را بگويد و (عليك) را تقدير بگيرد.
س 228 - شخصى در نماز يا غير نماز است، اگر ديگرى وارد شود و
بجاى (سلام عليكم) بگويد (سلام) آيا جواب آن لازم است يا نه؟.
ج - بلى جواب لازم است.
س 229 - كسى كه در اثناء نماز به او سلام مىكنند و معلوم نيست سلام
صحيح بود يا از سلام هاى مردم عوام كه غلط است آيا جواب دادن بر او واجب
است يا نه؟.
ج - بايد جواب آن را بدهد.
س 230 - شخصى از درب وارد مىشود سلام مىكند چند نفرى نشسته
و مشغول صحبت هستند ولى متوجه سلام اين شخص نمىشوند، شخص ديگرى كه
در همان نزديكى مشغول نماز است متوجه مىشود، آيا وظيفه دارد كه جواب سلام
دهد يا خير؟.
ج - در فرض سؤال اگر نمازگزار بداند كه خودش تنها يا با ديگران
مقصود به سلام بوده واجب است جواب دهد و نماز او صحيح است و اگر جواب
ندهد گناه كرده ولى نمازش در اين صورت هم صحيح است و چنانچه بداند كه او
مقصود به سلام نبوده يا شك كند نمىتواند جواب سلام را بدهد.
س 231 - اذا كان المصلى مع جماعة، فسلم عليه من يقصده دون غيره فهل
يجب على المصلى، نفسه، الرد. سواء كان الآخرون مشغولين بالصلوة ام غير مشغولين؟.
ج - لو علم المصلى انه المقصود دون غيره وجب عليه الرد.
س 232 - اگر زنى به نمازگزار سلام دهد و بگويد (سلام عليكم) آيا
نمازگزار هم مىتواند در جواب، (سلام عليكم) بگويد يا خير؟.
183

ج - بلى مىتواند.
استماع موسيقى در حال نماز
س 233 - شخصى مشغول نماز است در بين نماز، ديگران مشغول غيبت
مؤمن مىشوند و يا شروع به موسيقى مىنمايند تكليف شخص نمازگزار چيست؟ و
اگر كسى در مجلس معصيت، مثل همين دو مورد، نماز بخواند نمازش چه صورت
دارد؟.
ج - اگر بعد از شروع در نماز، مجلس لهو و يا شراب يا قمار و غيبت
تشكيل شود نماز را تمام كند و صحيح است. لكن اگر قبل از شروع، چنين
مجلسى فراهم شود از آنجا خارج گردد و نماز را در غير آن محل بجا آورد.
س 234 - اگر از خانه همسايه صداى موسيقى بيايد و انسان مشغول نماز
باشد نمازش صحيح است يا نه؟.
و همچنين اگر در حياط راديو باشد و لكن اخبار
پخش مىكند نماز خواندن چه صورت دارد؟.
ج - در هر دو فرض، نماز صحيح است.
س 235 - اگر در حين اشتغال به نماز، كسى در همان اطاق نمازگزار،
موسيقى بگيرد وظيفه نمازگزار چيست؟.
ج - اگر استماع نباشد اشكال ندارد و اگر قبل از نماز بداند كه مجلس
موسيقى، برقرار مىشود اگر ممكن است در غير آن محل، نماز بخواند؟.
قطع نماز
س 236 - نمازگزار، در حال قرائت، صداى صلوات شنيد، جائز است
قطع حمد و فرستادن صلوات يا خير؟ و هم چنين قطع نماز جهت حفظ جان و مال
از حريق و غيره در ضيق و وسعت وقت جائز است يا نه؟.
ج - مستحب است هر جا اسم مبارك حضرت رسول صلى الله عليه وآله را
شنيد صلوات بفرستد و بعد، نماز را از همانجا كه مانده تتميم نمايد و قطع نماز
براى حفظ جان از تلف، واجب است حتى در ضيق وقت و براى حفظ مال هم
جائز است حتى در ضيق وقت، اگر مال، معتنى به باشد.
184

نماز احتياط
س 237 - هر گاه شخص در نماز ظهر، شكى كند كه موجب نماز احتياط
است و وقت نماز عصر هم تنگ باشد و ممكن نباشد اقلا يك ركعت عصر را پيش
از غروب بخواند در اين صورت كدام يك از آنها را مقدم بدارد، نماز احتياط را يا
نماز عصر را؟.
ج - در فرض سؤال كه به غروب شرعى بيش از يك ركعت نمانده نماز
عصر را بخواند و بعد از آن احتياط كند به خواندن نماز احتياط و قضا ظهر.
س 238 - كسى كه در نماز چهار ركعتى شك بين سه و چهار كرد پيش از
خواندن نماز احتياط، وارد نماز ديگر شد تكليفش چيست؟.
ج - اگر سهوا وارد نماز ديگر شده احتياط آنست كه همان وقت، نماز
احتياط را بجا آورد و بعد نمازى را هم كه بين آن بوده تمام كند، بعد هر دو نماز
را اعاده نمايد.
س 239 - كسى كه مثلا شك سه و چهار كرده و بعد از تروى، ظن به
چهار برايش حاصل شد كه مقتضاى قاعده در نمازهاى چهار ركعتى به احتياط
مستحب، اعاده آن نماز است حال اگر به احتمال اين كه شايد در واقع، سه ركعت
بوده، يك ركعت نماز احتياط به قصد امتثال امر واقعى بخواند، آيا خواندن اين نماز
احتياط، لغو و بى اثر است و يا اين كه تشريع و حرام، و يا حرام ذاتى است؟.
ج - لغو و بى اثر است مگر اين كه به قصد ورود باشد كه تشريع و حرام
است.
س 240 - در شك سه و چهار پس از اتمام نماز اگر قبل از نماز احتياط
سه تكبير با رفع يد انجام گيرد (عمدا) آيا توليد اشكال نمىكند؟.
ج - در صورتى كه به قصد مطلق ذكر بوده توليد اشكال به معناى بطلان نماز
نمىكند، ولى بر خلاف احتياط است.
س 241 - اگر كسى در اثر جهل به مسأله، پس از سلام نماز و قبل از
نماز احتياط صورت را برمىگردانده و پشت به قبله مىكرده آيا نمازهائى را كه چنين
185

خوانده واجب است قضا كند؟.
ج - اگر در وقت است احتياطا آن نماز را اعاده و اگر در خارج وقت
است احتياطا قضا نمايد.
قضاء تشهد و سجده فراموش شده
س 242 - شخص نمازگزار، سجده يا تشهد را فراموش كرده، بعد از نماز
وظيفه‌اش را كه قضاى تشهد يا قضاى سجده و دو سجده سهو مىباشد فراموش كرد
و منافى بجا آورد، پس از منافى به خاطرش آمد، تكليفش چيست؟.
ج - هر وقت يادش آمد قضاى تشهد يا سجده را با طهارت بجا آورد و بعد،
دو سجده سهو را نيز بخواند، بلى احتياط مستحبى آنست كه اگر بعد از اتيان منافى
يادش آمد بعد از قضاء تشهد يا سجده فراموش شده و سجده سهو، نماز را نيز اعاده
كند.
س
243 - هر گاه بعد از نماز ظهر قضاى سجده يا تشهد فراموش شده يا
سجده سهو واجب را فراموش كرد و مشغول نماز عصر گرديد و در بين نماز عصر،
يادش آمد تكليفش چيست؟.
ج - نماز عصر را تمام كند بعد سجده يا تشهد فراموش شده را، با سجده
سهو آن بجا آورد و بنا بر احتياط لازم، نماز عصر را اعاده كند و اگر فقط سجده سهو
را فراموش كرده باشد بعد از تمام شدن نماز عصر بجا آورد.
س 244 - شخصى در نماز چهار ركعتى شك نمود كه چهار ركعت خوانده
يا سه ركعت، در حال قيام، بنا را بر چهار گزارده به ركوع مىرود، پس از خاتمه ذكر
ركوع يادش آمد كه هم تشهد را نخوانده و هم قنوت را فراموش كرده جهت صحيح
بودن نماز خود چه عملى را بايد انجام دهد؟.
ج - در فرض سؤال كه نمىداند قيام ركعت چهارم است يا سوم، بنا را بر
چهار گذاشته و بعد از نماز يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته
بجاى آورد و بعد از آن قضاى تشهد فراموش شده را بجا آورد و دو سجده سهو جهت
تشهد فراموش شده بنمايد و نماز صحيح است و قنوت اصلا مستحب است و ترك
عمدى آن هم مضر به صحت نماز نيست والله العالم.
186

س 245 - در مورد قضاء تشهد فراموش شده آيا بعد از قضاء تشهد، سلام
نماز هم مىخواهد يا نه؟.
ج - خود تشهد را قضا كند و احتياطا سلام هم بجا آورد و دو سجده سهو
هم به قصد ما فى الذمه بجا آورد و اين در صورتى است كه تشهد اخير باشد و اگر
تشهد اول است سلام لازم نيست.
سجده سهو
س 246 - در سجده سهو، تكبير لازم است يا نه؟.
ج - تكبير لازم نيست.
س 247 - آيا مىشود ذكر سجده سهو را طول داد يعنى دو بار يا بيشتر
تكرار كرد يا نه؟.
ج - تكرار ذكر سجده سهو، به قصد مطلق ذكر، مانعى ندارد. ولى به قصد
ورود، جائز نيست.
س 248 - شخصى در موقع خواندن نماز، سهوا بجاى حمد، شروع به خواندن
سوره نمود، و چند كلمه كه ادا نمود فورا متوجه شد كه بايد حمد را بخواند، فورا
از همانجا برگشت و حمد را خواند و سپس سوره را خواند و به نماز خود ادامه داد، آيا
براى گفتن چند كلمه از كلمات سوره، سجده سهو بر او واجب مىشود يا خير؟.
ج - به نظر حقير سجده سهو واجب نيست ولى احتياط مستحب آنست كه
براى هر زياده و نقيصه دو سجده سهو بجا آورد.
اگر كسى قبل از خواندن نماز عشا به خواب رود
س 249 - هر گاه شخصى نماز مغرب و عشا هر دو را نخوانده خواب برود
و بعد از بيدار شدن بخواند حكم صورت قضا شدن و نشدن نماز و حكم وقوع آن، در
ماه رمضان را بيان فرمائيد؟.
ج - كسى كه نماز عشا را نخوانده به خواب برود و تا نصف شب بيدار نشود
احتياط آنست كه آن روز را روزه بگيرد هر چند بعد از نصف شب، آن را خوانده باشد
و چنانچه در ماه رمضان باشد به احتياط مستحب قضا آن روز را بعد از ماه رمضان
بگيرد.
187

س 250 - اگر كسى نماز مغرب و عشا را عمدا ترك نمايد چه حكمى
دارد؟.
ج - معصيت كرده و بايد توبه كند و ديگر، نماز خود را ترك ننمايد و اگر
كسى نماز عشا را نخواند و خوابش برد تا نصف شب، احتياط آنست كه فرداى آن
شب را روزه بگيرد ولى اگر بيدار ماند تا بعد از نصف شب، اين احتياط را ندارد.
نماز مبطون و مسلوس
س 251 - شخصى به علت عمل جراحى، مخرج غائطش به كلى مسدود
شده و بجاى آن از روى شكم، سوراخى باز نموده‌اند و بدين جهت مدفوعات،
بى اختيار خارج مىشود، حتى در حين نماز هم قادر به جلوگيرى از آن نيست. اگر با
دستمال و كهنه روى آن را ببندد يا كيسه بگذارد و در آن جمع شود عبادات اين
شخص با اين وضع چگونه است؟.
ج - اگر ممكن باشد قبل از نماز به نحوى تخليه و تطهير نمايد كه بتواند
نماز را بدون خروج چيزى، تمام نمايد، واجب است اين نحو عمل كند و اگر نتواند
تمام نماز را بدون خروج چيزى بخواند و تطهير و وضو بين نماز هم مستلزم مشقت يا
فعل كثير باشد آنچه بين نماز، خارج مىشود مضر به وضو و نماز نيست و به همان نحو
بخواند.
س 252 - شخصى دائم الانزال است بطورى كه وقت براى خواندن يك
نماز هم ندارد، تكليف او نسبت به نماز و روزه‌اش چيست؟ و آنچه بر شخص
جنب حرام است بر او حرام است يا نه؟.
ج - قبل از نماز، غسل مىكند و اگر معذور است تيمم بدل از غسل
مىنمايد، و آنچه در بين نماز، خارج مىشود بطورى كه به اندازه خواندن نماز، وقفه در
خروج حاصل نشود معفو است و براى روزه، قبل از فجر غسل كند و معذور، تيمم
بدل از غسل نمايد و روزه، صحيح است و محرمات بر جنب بر او حرام است.
س 253 - المسلوس إذا صلى قاعدا يمكنه التحفظ من البول، وإذا صلى قائما
لا يمكن له التحفظ منه، فهل ينتقل وظيفته إلى القعود كما لو عرض عارض للمصلى قائما
حيث إنه يصلي قاعدا أم لا؟.
188

ج - إذا دار الأمر بين الأمرين فلا يبعد تبدل الوظيفة إلى القعود و مع
الإمكان فالأحوط تكرار الصلاة.
س 254 - شخصى به علت مرض شدت بول، هيچ زمان نمىتواند خوددارى
نمايد، تكليف نماز او چه مىشود؟.
ج - اگر مرتب بول قطره قطره خارج مىشود موقع نماز كيسه‌اى پر از پنبه
را با خود بردارد و بدن را تطهير كند و شلوار پاك بپوشد و هر نمازى را با يك وضو
بخواند. و قطراتى كه در بين نماز خارج مىشود تا آخر نماز مستثنى است و ضررى به صحت نماز ندارد.
س 255 - اينجانب عمل جراحى داشتم، و پهلوى چپ را كيسه و
پلاستيك گذاشته‌اند، و مدفوع از پهلو خارج مىشود، در رساله‌ها هم، چنين چيزى
نوشته نشده، يعنى مقعد را بسته‌اند، و بى اختيار توى كيسه پلاستيك، مدفوع
مىآيد، و گاز معده هم همينطور، تكليف اينجانب چيست؟.
ج - در فرض سؤال اگر مرتب گاز و مدفوع از معده وارد پلاستيك مىشود
احتياطا قبل از نماز آنچه در كيسه، جمع شده، از كيسه خارج نموده، و كيسه را
آب كشيده و فورا وضو بگيريد و نماز را بخوانيد، و اين عمل براى هر نماز لازم
است. ولى اگر چيزى از آن خارج نشود، براى نماز بعدى تجديد وضو لازم نيست.
مسائل متفرقه نماز
س 256 - نماز غفيله را بجاى نافله مغرب مىشود خواند يا خير؟.
ج - بلى مىشود.
س 257 - اگر مرجع تقليد يك بار تسبيحات اربعه را كافى بداند مىتوان
دو بار گفت؟.
ج - تسبيحات اربعه را يك بار يا سه بار بايد خواند و دو بار دليلى ندارد.
س 258 - در نماز جماعت اگر بخواهد سه بار تسبيحات اربعه را بگويد
به ركوع امام نمىرسد، مىتواند دو بار بگويد؟.
ج - مىتواند يك بار بگويد تا ركوع امام را درك كند و احتياط آنست كه
دو بار نگويد.
189

س 259 - در تعقيب نماز كه آية الكرسى مىخوانند، آيا روايت يا مدركى
هست كه انگشتان بر ديدگان گذارد؟ يا به صورت عادى همانند ساير تعقيبات
خوانده شود؟.
ج - در كتاب جنات الخلود تحت عنوان وجع العين از قول معصومين
عليهم السلام منقول است كه دست را روى چشم گذاشته و آية الكرسى را به قصد
استشفاء بخواند.
س 260 - اگر كاركنان دولت، در ساعات ادارى، كار را ترك و نماز
واجب اقامه كنند، چنانچه ترك كار بدون اجازه مسئولين ذيربط باشد و يا اين كه در
وقت ادارى كارى هم وجود نداشته باشد و بعضى از كاركنان در حال بيكارى و
انتظار پيدايش كار به سر ببرند، از نظر شرع مقدس اقامه نماز در موارد فوق چه
صورت دارد؟.
ج - اگر در ساعت ادارى، كارى نداشته باشند، نماز خواندن مانعى ندارد
و چنانچه كار ادارى داشته باشند و اقامه نماز مزاحم كار باشد بدون اجازه
متصديان، ترك كار جايز نيست. والله العالم.
س 261 - آية الكرسى كه در نماز وحشت و نماز غدير، قرائت آن وارد
است تا كجا بايد تلاوت گردد؟ تا وهو العلى العظيم يا تا هم فيها خالدون؟.
ج - ظاهرا آية الكرسى تا وهو العلى العظيم كافى است والله العالم.
س 262 - شخصى نمازش را خوانده ولى به جهت عدم حضور قلب اگر
بخواهد دو مرتبه بخواند رجاءا و احتياطا چه صورت دارد؟ جائز است يا خير؟.
ج - جواز اعاده مشكل است، مگر اين كه بار دوم به جماعت باشد.
س 263 - موقعى كه نماز مىخوانم غالبا در فكر و خيالات ديگر هستم و
نمىتوانم حواس خود را به طرف ايزد يكتا جلب نمايم لذا مرا راهنمائى فرمائيد.
ج - حضور قلب و توجه در حال نماز، مراتب دارد و حاصل نشدن آن به
علتهاى متعددى است كه بايد شخص، به تدريج، آنها را بر طرف كند. و مخصوصا
توجه به عظمت و بزرگى خدا و اين كه همه، نياز به خداوند دارند و همه نعمتها از او
است، و اين كه بنده وقتى به كمال مىرسد كه در درگاه او، عرض نيز و حاجت
190

كند و سپاس و ستايش و حمد او را بجا آورد و در برابر او خضوع و تواضع و فروتنى
و ركوع و سجده نمايد، در حصول حال خضوع، مؤثر است، اميد است كه به تدريج
حضور قلب زيادتر شود و نماز شما مصداق (الصلاة معراج المؤمن) و (الصلاة قربان
كل تقى) گردد.
س 264 - در حالات مختلف نماز از قيام و قنوت و ركوع و سجود نظر
افكندن به چه جاهائى مأثور است؟.
ج - مستحب است نمازگزار، در حال قيام، نظرش به موضع سجود و در
حال ركوع به ميان قدمها و در حال سجده به سر بينى و در حال تشهد و بين دو
سجده، به دامن خود و در حال قنوت، به دو كف دستش باشد.
س 265 - شك سه و پنج بعد از ركوع يا قبل از سلام چه حكمى دارد؟.
ج - نماز باطل است، و لكن اگر احتياط كند و بنا را بر سه بگذارد و نماز
را تمام كرده و بعد اعاده نمايد خوب است بلكه ترك احتياط، سزاوار نيست.
س 266 - راجع به نماز و عبادات كودك، اختلاف است. بعضى
معتقدند كه صحيح نيست، و گروهى هم صحيح دانسته‌اند. اتفاقا بين خود ما، در
اين جهت، مباحثه‌اى شد قائل به صحت مىگويد در صورتى كه نماز كودك
صحيح نباشد چطور حضرت ولى عصر عليه السلام بر پدر بزرگوارش نماز خواند، ما
جواب داديم كه او حجت است و تكليفش غير از ديگران است. ولى مستشكل
قبول نكرد. از مقام مقدس خواستارم كه نظر مبارك را مرقوم فرمائيد.
ج - به نظر اينجانب، نماز و ساير عبادات طفل نا بالغ كه مميز باشد صحيح
است و بنابر قول اشخاصى كه صحيح نمىدانند عمل امام، غير از ديگران است و
اگر شخص، امامت امام را در حال صبى بودن او تصديق كند اشكال به اعمال او
محل ندارد.
س 267 - تكبيرات ثلاثه بعد از سلام مطلق نمازها جائز است يا
اختصاص به نماز يوميه دارد؟.
ج - بعضى روايات، ظاهر در استحباب گفتن آنها بعد از سلام هر نماز
است و گفتن آن به قصد رجاء، خالى از اشكال است.
191

س 268 - در اين مسأله كه آيا نمازهاى مستحبى را در حال اختيار،
مىتوان نشسته خواند يا نه؟ مرحوم سيد در عروه تجويز كرده و فرموده: (النوافل
المرتبة وغيرها يجوز اتيانها جالسا ولو في حال الاختيار) و از حضرت آية الله،
حاشيه‌اى در اين مسأله ديده نشده، با اين كه دو روايت، در مورد نماز طواف
مستحب 1 نهى از نشسته خواندن آن مىكند اكنون نظر مبارك را مرقوم داريد كه آيا
از جهت سند يا متن، خدشه‌اى دارد؟.
ج - بلى از جهت سند در نزد مشهور، ضعيف و از جهت دلالت نيز مورد
خدشه، واقع شده است.
س 269 - كسانى كه در بيابان كار مىكنند و دسترسى به آب ندارند مخرج
بول كه با چيزى جز آب، تطهير نمىشود بنابر اين نماز آنان چگونه است؟.
ج - اگر وقت، تنگ است كه اگر بخواهد به جائى كه آب است، برود و
تطهير كند و نماز بخواند، نماز قضا مىشود با همان بدن نجس نماز بخواند و قضا
هم ندارد اما اگر وقت وسعت دارد و مىتواند برود و بدن را تطهير كند واجب است
برود و با طهارت نماز بخواند و اگر با وسعت وقت با بدن نجس نماز خواند نمازش
باطل و بايد بعد اعاده يا قضا نمايد.
س 270 - در بعضى عبادات و اجزاء آنها در رساله دارد، رجاءا بجاى
آوريد، رجاءا يعنى چه؟ به اميد ثواب يا به اميد قبول؟.
ج - يعنى به احتمال مطلوبيت نزد شارع مقدس، عمل را انجام دهد.
س 271 - اگر كسى جاهل به مسأله‌اى بود و از اهل خبره سؤال كرد و
اهل خبره به مسائل جاهل جواب داد و جاهل به مسأله، مدتى عمل نمود، بعد
روشن شد كه اهل خبره جواب را اشتباه گفته، تكليف اين شخص جاهل به مسئله،
چه مىباشد؟ مثلا مسأله‌اى درباره نماز يا غير نماز گفته، آيا اعاده اين نماز يا غير
آن لازم است يا خير؟.
ج - اگر در مواردى باشد كه اخلال به جزء يا شرط موجب بطلان عمل
مىشود، قضا يا اعاده دارد و بايد عمل خود را اعاده يا قضا نمايد والله العالم.
س 272 - بعض اوقات، صبح انسان براى اداء فريضه بيدار نمىشود، با
192

اين كه ساعت هم بالاى سرش هست و زنگ مىزند، آيا اين هم براى انسان گناه
شمرده مىشود يا نه؟.
ج - جديت كنيد نماز را در اول وقت بخوانيد كه فضليت بزرگ، فوت
نشود. انشاء الله خداوند شما را تأييد فرمايد. البته اگر انسان آن كوششى را كه
نوشته‌ايد براى بيدار شدن كرد و مع ذلك بيدار نشد گناهى نكرده است.
س 273 - وقت تنگ بود، نماز با كفش بجا آوردم، قضا دارد يا نه؟.
ج - در صورت اضطرار، نماز صحيح است و قضا ندارد.
س 274 - اگر جزئى از حيوان نجس العين را مانند روده سگ به روده
انسان زنده وصل كنند جائز است يا خير؟. و در صورت اتصال براى نمازگزار چه
حكمى دارد؟
ج - در مورد حفظ نفس، اشكال ندارد و نماز با آن صحيح است.
س 275 - زنى جاهل به مسئله بوده و مدت چند سال با غسل حيض و
نفاس بدون وضو نماز خوانده، آيا نمازهاى او بايد قضا شود يا نه؟.
ج - خصوص نمازهائى كه بعد از غسل حيض و نفاس و قبل از وضو به جهت
حدث اصغر خوانده قضا كند، لكن آنچه را بعد از وضو - براى حدث اصغر -
خوانده يا بعد از غسل جنابت خوانده قضا ندارد.
س 276 - اگر از دهان كسى خون مىآيد و وقت هم بطورى تنگ است
كه اگر صبر كند تا خون بند بيايد نمازش قضا مىشود، تكليف اين شخص
چيست؟.
ج - با همان حال نماز بخواند. و لكن با چيزى خون دهان را، در بين نماز،
پاك نمايد كه به حلق نرود.
س 277 - آيا نماز دهه ذى الحجة (مشتمل بر آيه شريفه: وواعدنا
موسى...) مخصوص كسانى است كه در موسم حج، مشرف نيستند، يا اعم است
و براى حجاج هم مشروع است كه اين دو ركعت نماز را بين نماز مغرب و عشاء
بخوانند؟.
ج - در صورتى كه به قصد رجاء بخوانند - نه ورود - مانعى ندارد.
193

س 278 - اگر بعد از نماز صبح، شك كند كه يك ركعت خوانده يا دو
ركعت و يا شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت، و همچنين اگر بعد از نماز
مغرب، شك كند كه سه ركعت خوانده يا چهار ركعت، آيا نمازش صحيح است يا
باطل؟.
ج - شك بعد از سلام، مورد اعتناء نيست و نماز او صحيح است.
194

مسائل و احكام مسافر
نماز مسافر
س 1 - مسافر نماز خود را قصر خوانده به اطمينان اين كه مبلغ مذهبى كه
مسأله را از او پرسيده جوابش صحيح است، ولى بعدا معلوم مىشود كه جواب مسأله
اشتباه بوده و نتيجة نمازهاى قصر، خلاف وظيفه بوده، آيا معذور است يا قضا
كند؟.
ج - اگر وظيفه‌اش اتمام بوده و نماز را قصر خوانده بايد در وقت اعاده و در
خارج وقت تماما قضا نمايد.
س 2 - زيد در ماه شعبان سه مرتبه به چهار فرسخى سفر كرده و در ماه
مبارك رمضان چند روزى سيار است، آيا مىتواند نمازش را تمام بخواند و
روزه‌اش را بگيرد يا خير؟.
ج - در فرض سؤال، نماز او شكسته است و روزه هم نمىتواند بگيرد.
س 3 - در رابطه با اين مسأله كه اگر براى لهو و خوشگذرانى به شكار رود،
نمازش تمام و اگر براى تهيه معاش باشد نمازش شكسته است، آيا اين حكم شامل
كسانى كه براى صيد ماهى مىروند نيز هست يا خير؟.
ج - حكم سفر صيد فرقى ندارد كه به دريا باشد يا غير دريا.
س 4 - زن مسافر در مقصد، با اين كه ايام عادت او است، مىتواند قصد ده
روز كند و يا بايد صبر نمايد تا پاك شود و در ابتداى ورودش به مقصد اگر مثلا
پنج روز عادت او است اين پنج روز جزء عشره، محسوب است يا نه؟.
195

ج - مجرد قصد ده روز، كافى است اگر چه در تمام آن، حائض باشد كه
بعدا اگر يك روز هم بماند بايد نماز را تمام بخواند به شرط آن كه قبل از خواندن
نماز، از قصد اقامه ده روز، برنگشته باشد.
س 5 - آيا نماز جمعه بجاى يك نماز ظهر چهار ركعتى در موردى كه قصد
عشره كرده و آن را خوانده و بعد از قصد خود برگشته كفايت مىكند يا نه؟.
ج - اقوى عدم كفايت نماز جمعه است، جهت اتمام نماز بعد از عدول از
قصد اقامت.
س 6 - شخصى ساكن تهران است، باغى در كرج خريده و دو اطاق و
لوازم زندگى هم دارد، روزهاى جمعه در دوره سال، به آن باغ مىرود و بعضى از
جمعه‌ها شب هم در آنجا مىماند، نماز و روزه او چه صورت دارد؟.
ج - اگر در آنجا شغل و پيشه‌اى ندارد و فقط براى تفريح يا تغيير آب و
هوا به آنجا مىرود بايد نمازش را شكسته بخواند و روزه‌اش را افطار كند.
هر گاه فاصله بين دو محل به قدر مسافت باشد و در اثر توسعه كمتر شود
س 7 - در زمان سابق، قريه‌اى با شهر چهار فرسخ، فاصله داشته كه نماز
را قصر و روزه را افطار مىكرده‌اند، فعلا وسعت شهر زياد شده و نسبت به قريه
مذكور، نزديك و اين قريه از توابع متصله شهر شده است ولى باز هم بين قريه
مذكور و شهر، زمينهاى مزروعى، فاصله است مثلا شهر تبريز و قلعه مليك يا
ايستگاه تبريز باز به تمام معنى اتصالش به شهر واضح نشده است، تكليف اهالى
قريه‌هائى كه سابقا فاصله آنها با شهر به قدر مسافت بوده و فعلا به اين صورت در آمده
است چيست؟.
ج - اگر كسى يقين دارد كه فاصله مزبور، سابقا به قدر مسافت بوده و فعلا
در اثر وسعت شهر، مثلا شك دارد كه فاصله، از مسافت شرعى، كمتر شده يا نه،
به حكم مسافت عمل نمايد تا وقتى كه يقين كند كه فاصله، كمتر از مسافت شرعى
است كه در اين صورت نماز تمام است.
س 8 - در سالهاى قبل فاصله دو شهر اصفهان و نجف آباد بيش از چهار
فرسخ بوده كه در صورت مسافرت به نجف آباد نماز را شكسته مىخوانديم، در
196

سالهاى اخير، دهات مجاور اصفهان به شهر وصل شده، آيا فاصله دو شهر را نسبت
به زمان قديم حساب كنيم يا با توجه به وصل شدن دهات مذكور و كمتر شدن
فاصله، از چهار فرسخ، ديگر نمازها را در مسافرت به آن شهر بايست تمام خواند،
همچنين در مورد شهرهائى كه حالت دو شهر فوق را پيدا نموده‌اند چگونه بايد عمل
كرد؟.
ج - ميزان فاصله فعلى است، به شرط آن كه شهر از بلاد كبيره نباشد، و اگر
از بلاد كبيره باشد در صورتى كه از خارج محله تا مقصد چهار فرسخ يا بيشتر باشد
لكن از آخر شهر تا مقصد كمتر از چهار فرسخ باشد احتياطا نماز را هم شكسته و
هم تمام بخوانند.
عبور از حد ترخص
س 9 - كسى در بعضى از اوقات سال، در فاصله بيشتر از چهار فرسخ، با
ماشين، بار حمل و نقل مىكند، در اين مقدار فاصله يك جا عبورش از ميان
زمينهاى مزروعى خودش كه خارج از حد ترخص ده است، مىافتد و در جاى ديگر
از ما دون حد ترخص ده عبور مىكند، آيا عبور از زمين‌هاى مزروعى و عبور از مادون
حد ترخص، هر دو موجب قطع سفر مىشود و يا يكى از اين دو و يا هيچ كدام؟.
ج - عبور از ملك مزروعى خود كه خارج از حد ترخص است موجب
قطع سفر نمىشود، و اما عبور از ما دون حد ترخص وطن، موجب قطع
سفر است. بنابر اين در صورت دوم كه عبور از ما دون حد ترخص باشد اگر از
همانجا كه سفر، قطع شده تا مقصد، به قدر مسافت باشد، ولو تلفيقا، نماز، قصر است
و الا قصر نيست.
س 10 - شخصى ساكن شميران اما مغازه و محل كسبش در تهران است،
اين شخص اگر خواست به قم برود، به تهران كه رسيد نمازش قصر است يا تمام؟.
ج - در صورتى كه تهران وطن او نباشد و شميران را براى خود، وطن قرار
داده بايد حد ترخص را از شميران ملاحظه نمايد.
197

قصد اقامه در دو محل
س 11 - شخصى در ماه رمضان يا محرم مىخواهد براى تبليغ در دو قريه
نزديك كه صداى اذان از هر يك از آن دو قريه به قريه ديگر مىرسد بماند، آيا
قصد اقامه در اين قريه جائز است يا نه؟ و اگر به نظر مبارك، جائز نيست مرقوم
فرمائيد كه وظيفه او چيست؟.
ج - چنانچه آن دو قريه، به نظر عرف، يك محل، حساب شود، قصد اقامه
صحيح است و اگر يكى، محسوب نشود چنانچه در يكى از آن دو قريه قصد
اقامت نموده باشد و بعد از خواندن يك نماز چهار ركعتى او را به قريه ديگر دعوت
كنند نماز و روزه‌اش در قريه ديگر نيز و در اياب و ذهاب، تا وقتى كه انشاء سفر
جديد نكرده تمام و صحيح است.
س 12 - آيا معيار براى دو شهر شدن، يا دو قريه شدن، رودخانه‌اى كه از
وسط شهر مىگذرد مىتواند باشد، مثلا رودخانه شهر قم، اين شهر را دو شهر
به حساب مىتواند بياورد يا خير بلكه معيار چيزهاى ديگر است؟ و نيز بيان فرمائيد
قريه‌هائى كه در جوار هم با فاصله‌هاى سيصد مترى يا كمتر و بيشتر واقع شده‌اند يك
قريه محسوب مىشوند يا متعدد؟.
ج - رودخانه بين يك شهر مانند شهر قم موجب تعدد شهر نيست و در مثل
دو روستا اگر در عرف، دو محل است بايد احكام دو محل مرتب شود و اگر يك
محل باشد و يك روستا و داراى محله‌هاى متعدد و متفرق باشد، احكام يك روستا
بر آن مرتب است.
اگر كسى كه قصد اقامه كرده انشاء سفر جديد كند
س 13 - كسى كه قصد اقامه ده روز در جائى كرده و نماز خود را تماما
انجام بدهد، بعد از چند روز، به جائى كه كمتر از چهار فرسخ است رفته و يك
شب مانده و بعد برگشته، حال آيا مجددا بايد قصد اقامه بكند يا نه؟ و اگر از روى
جهل به مسأله قصد نكرد نماز و روزه او چه صورت دارد؟.
ج - در فرض مذكور اگر قصد برگشت به وطن ندارد تا در محل اقامه است
198

بايد نمازش را تمام بخواند، و اگر قصد مراجعت به وطن، قبل از ده روز داشته
است در برگشت از محلى كه رفته و در محل اقامه تا وطن، بايد نماز را شكسته
بخواند و در صورتى كه از جهت جهل به مسأله، تمام خوانده باشد و بعد از وقت،
ملتفت شود قضا ندارد.
س 14 - هر گاه مسافر، پس از قصد اقامه و خواندن يك نماز چهار ركعتى
به محل ديگرى كه فاصله‌اش تا محل اقامه، كمتر از چهار فرسخ است رفت و آمد
كند، و در دفعه آخر - به منظور اين كه در محل اقامه اگر چه كمتر از ده روز هم بماند
نمازش تمام باشد - تصميم جدى گرفت كه يك مرتبه ديگر به آنجا برود در
صورتى كه هيچ كارى در آنجا ندارد آيا همين اندازه، كافى است يا نه؟ و نيز اگر با
اين تصميم، حركت نمود و وقتى به محل اقامه رسيد از رفتن به آن محل پشيمان شد
يا اين كه مانعى رسيد در اين چند روز نمازش در محل اقامه، قصر است يا تمام؟.
ج - در فرض مسأله، همان تصميم جدى به اين كه يك مرتبه ديگر به آن محل
برود براى تمام خواندن نماز كافى است، و در صورت پشيمان شدن از رفتن به آن
محل، يا وجود مانع هم نماز را تمام بخواند چون ميزان در قصر نماز، انشاء سفر
جديد است و در فرض مذكور، اين شخص، انشاء سفر جديد نكرده تا نمازش در
محل اقامه، شكسته باشد.
س 15 - هر گاه مسافر پس از اقامه ده روز و خواندن يك نماز چهار
ركعتى، به محل ديگرى كه فاصله‌اش تا محل اقامه، كمتر از حد ترخص است رفت
و آمد كند، در دفعه آخر كه ديگر به آنجا بر نمىگردد و در محل اقامه هم قصد ماندن
ده روز را ندارد نمازش در محل اقامه، قصر است يا تمام؟.
ج - در فرض مسأله، نماز او تمام است و اگر چه از همان محلى كه براى
آخرين بار، به آنجا رفته مسافر، حساب مىشود، لكن چون مسافر بايد پس از
گذشتن از حد ترخص نماز را شكسته بخواند و در فرض مذكور، اين شخص وقتى
به محل اقامه مىرسد هنوز به حد ترخص نرسيده وظيفه‌اش تمام است و بايد هر وقت از
حد ترخص گذشت قصر نمايد و مبدأ مسافرت را از محلى كه پس از تحقق اقامه به
آنجا مىرفته حساب كند.
199

س 16 - هر گاه مسافر در محلى قصد اقامه كرده و با خواندن يك نماز
چهار ركعتى يا توقف ده روز اقامه محقق شده به محلى كه فاصله‌اش تا محل اقامه
كمتر از مسافت شرعى است برود، مىفرمائيد مانعى ندارد و نمازش تمام است،
اگر چه هر روز برود و برگردد مگر در دفعه آخر كه چون ديگر به آن محل نمىرود،
در صورتى كه بنا نداشته باشد در محل اقامه ده روز بماند از همان محل مسافر است و
چنانچه فاصله‌اش تا محل اقامه بيش از حد ترخص باشد بايد نماز را در محل اقامه
قصر بخواند، بفرمائيد در همين فرض اگر شخص مذكور بنا داشته باشد پس از
برگشتن به محل اقامه، به محل ديگرى كه مثلا فاصله‌اش تا محل اقامه دو فرسخ
است برود و برگردد به محل اقامه و بعد، از محل اقامه به وطن برود، نمازش پس از
برگشت از محلى كه هر روز به آنجا مىرفت و قبل از رفتن به محل دوم چگونه
است؟.
ج - در فرض مذكور نمازش تمام است.
حكم كسى كه در اول وقت مسافر و در آخر وقت حاضر و يا به عكس
بوده و نمازش فوت شده
س 17 - مسافرتى به بندر عباس نمودم، در بازگشت نماز ظهر و عصر را در
راه نخواندم، به شهر خود هم كه رسيدم هنوز وقت باقى بود، ولى فراموش كردم.
شب يادم آمد كه نماز ظهر و عصرم را نخوانده‌ام، حال كه بايد قضا كنم آيا شكسته
بخوانم يا تمام؟.
ج - در فرض سؤال كه وقت ظهر و عصر باقى بوده و به وطن رسيده‌ايد
نماز ظهر و عصر را تماما قضا نمائيد.
س 18 - شخصى نماز ظهر و عصر را در اول وقت نخواند و مسامحه كرد و
بعد مسافرت نمود و در سفر هم نمازش قضا شد بعد از مراجعت بخواهد نماز ظهر و
عصرش را قضا نمايد، آيا تمام بخواند يا قصر؟.
ج - ملاحظه آخر وقت را بنمايد، اگر در آخر وقت كه نماز فوت شده مسافر
بوده قضا را قصر بخواند و اگر حاضر بوده تمام بخواند.
200

نماز و روزه كسى كه شغلش در سفر است
س 19 - كسى كه راننده نيست ولى صاحب كمپرسى و ماشين است و
به كمك راننده با او به سفر در مسافت شرعى مىرود و به انجام كار مىپردازد آيا
نمازش تمام و روزه را بايد بگيرد يا خير؟ و لطفا حكم آن را در فرضى كه هميشه با
راننده نمىرود بلكه گاه گاه مىرود نيز بيان فرمائيد؟.
ج - اگر صدق كند كه شغل او در سفر است يا سفر شغل او است، نمازش
تمام و روزه‌اش صحيح است مشروط به اين كه ده روز در منزل نماند و در جائى هم
به قصد توقف ده روز نماند، و در سفرهائى كه اتفاقا براى كارهاى شخصى خود
مىرود اگر به قدر مسافت شرعى باشد نمازش قصر و روزه صحيح نيست.
س 20 - من يك نفر نظامى هستم و در خانه هاى سازمانى ارتش زندگى
مىكنم كه فاصله‌اش تا پادگان كه محل كار من است ده كيلومتر است، و هر روز
صبح با سرويس به اين پادگان مىآيم و مراجعت مىنمايم و تا كنون كه مدت 3
سال است در اين حال زندگى مىكنم قصد ده روز در خانه‌ام ننموده‌ام، اگر
مرخصى گرفته‌ام به شهرستان خودم رفته و در اين محل طورى نمانده‌ام كه ده روز از
خانه خارج نشوم، تكليف نماز و روزه‌ام چيست؟.
ج - در فرض سؤال، به نظر اينجانب در مدت مأموريت خدمت و محل
سكونت و در بين راه نماز تمام و روزه صحيح است.
س 21 - مقلدين آن جناب كه بين محل كار و محل سكونت آنها بيش از
مسافت شرعيه و دائما در حال تردد بين آن دو هستند، نمازشان تمام و روزه
مى گيرند، اكنون سؤالى كه پيش آمده اين است كه شركت، به آنها دستور داده جهت
اخذ حقوق ماهيانه (بر خلاف سابق كه حقوق را به نزد آنان مىآوردند) به مركز استان
روند، آيا در اين سفر هم روزه بگيرند؟ چون به دلخواه نمىروند، و مأموريت است و
يا سفر شخصى محسوب شده افطار نمايند؟.
ج - در فرض سؤال كه براى دريافت حقوق خود سفر مىكنند، جزء سفر شغل
آنها محسوب مىشود و نمازشان تمام و روزه صحيح است.
201

س 22 - اينجانب كارگر برق اروند كنار كه هشت فرسخى آبادان
مىباشد هستم، و ساكن در آن بودم و زادگاهم مىباشد، ولى بر اثر جنگ تحميلى
حدود 2 سال است كه در اهواز سكونت دارم و فعلا 15 روز كار و 15 روز
استراحت دارم. در 15 روز استراحت دو بار مسافرت مىروم و ما تابع مقررات
اداره مىباشيم. و در 15 روز كار يا در آبادان و يا شاديگان، و يا اروند كنار كه
حدودا فاصله هر كدام، 40 يا 50 كيلومتر مىباشد، مشغول كار هستيم، تكليف من
نسبت به نماز و روزه چيست؟.
ج - در فرض سؤال كه در مدت پانزده روز استراحت هم مسافرت
مىنمائيد كه ده روز در يك محل نمىمانيد، چه در روزهاى كار و چه در
روزهاى استراحت، نماز شما تمام و روزه صحيح است. و اگر در روزهاى
استراحت، در يك محل مىمانيد، نماز شما در ايام استراحت، تمام است و در
پانزده روز كار كه نوشته‌ايد در يك محل نمىمانيد قصر است و روزه صحيح
نيست.
س 23 - شخصى كه در طول جنگ چهار ساله افغانستان، به خاطر اين كه در
اين مبارزه سهم داشته باشد، دائما در سفر بوده، (گاهى در افغانستان و گاهى در
ايران و پاكستان)، ولى قصد مسافرت دائم را نداشته، و قهرا چنين وضعى بوجود
آمده، در آينده هم امكان دارد اين وضع ادامه پيدا كند، آيا روزه و نماز شخص
مذكور تمام است يا نه؟ اگر تمام است، در ماه رمضان چنانچه مسافرت از ايران به
پاكستان نمايد چه تكليفى دارد؟.
ج - اگر هر يك از سفرهاى مذكور قهرا پيش آمده و شغلى نداشته كه
لازمه‌اش اين اسفار باشد، نماز قصر است و روزه صحيح نيست.
س 24 - بعضى از كارگران شركت نفت را گاهى براى مدت نا معلومى
همه روزه به مسافت شرعى مىبرند و بعد از ظهر بر مىگردانند و چه بسا ممكن است
اين كار چند هفته يا چند ماه طول بكشد و ممكن است رئيس آنها هم از مقدار
امتداد اين سفر، مطلع نباشد، در اين صورت، تكليف نماز و روزه آنان چيست؟ و
اگر بعدا معلوم شود كه تا چند روز ديگر، مسافرت طول مىكشد، آيا حكم
202

كثير السفر را پيدا مىكند يا نه؟.
ج - در صورتى كه مدت مسافرت، نا معلوم باشد، اين شخص، مسافر است،
مگر آن كه بقدرى امتداد پيدا كند كه صدق كند شغل اين شخص در سفر است كه در اين صورت بايد نماز را تمام بخواند و روزه را هم بگيرد.
س 25 - بعضى از كارگران شركت نفت در دوره سال، چند ماه بايد در
مسافرت باشند مثلا براى توزيع يخ، در تابستان، همه روزه بايد مسافرت شرعى را
بروند و برگردند اكنون تكليف نماز و روزه آنان چيست؟.
ج - در اين مدت كه شغل آنان تقسيم يخ، در سفر است، نماز ايشان تمام
و روزه آنان صحيح است، فقط در سفر اول، شكسته بخوانند.
س 26 - شخصى كه كارش در تمام سال بردن جنس به تهران و آوردن
جنس از آنجا و بردن به جاهاى ديگر است، آيا چنين شخصى تحت عنوان آنان كه
شغلشان سفر است داخل مىباشد - چون شغل او تجارت و ملازم با مسافرت
است - يا نه؟.
ج - شخص مذكور، چنانچه ده روز متوالى در منزل نمىماند نماز او در
سفر، تمام و روزه او صحيح و عين مصداق (التاجر يدور في تجارته)، مىباشد.
س 27 - طلبه‌اى همه هفته، شبهاى جمعه، براى تبليغ به دهى مىرود كه
فاصله آن از يك راه، يك فرسخ و نيم و از راه ديگر هفت فرسخ است كه
روى هم رفته چهارده فرسخ مىشود، ضمنا مقدارى زمين و ملك نيز در آن ده دارد. آيا
حكم مسافر بر او مترتب مىشود يا نه؟.
ج - اگر همه هفته براى تبليغ به آن ده مىرود به نظر اينجانب، اگر چه از
راهى كه مسافت آن هفت فرسخ است برود وظيفه‌اش اتمام نماز و گرفتن روزه
است و در اين صورت اگر اتفاقا ده روز، در وطن، بى قصد يا با قصد و يا در خارج
از وطن، با قصد، توقف كرد در سفر اول بايد نمازش را شكسته بخواند و روزه‌اش
را افطار كند و داشتن يا نداشتن زمين و ملك به نظر حقير، دخالت در اين مسأله،
ندارد.
س 28 - اگر دائم السفر، بيش از ده روز، در منزل بماند و سپس به
203

مسافرت رود و در اثناء سفر، بين دو محل كه مسافت شرعى است بيش از دو بار
تردد نمايد آيا بار سوم، نماز را بايد تمام بخواند يا تمام خواندن نماز، مشروط به
اين است كه مراجعت به منزل، و سفر دوم را از منزل، شروع نمايد. توضيح اين كه
اهل قصبه (اطراف آبادان) اكثرا دائم السفرند و گاهى كه دوام سفر آنان در اثر ده
روز ماندن در منزل، قطع مىگردد به دريا جهت صيد ماهى مسافرت مىنمايند و از
دريا ماهى را به كويت كه با دريا بيش از چهار فرسخ فاصله دارد، براى فروش
مىبرند و از كويت مجددا به دريا بر مىگردند و پس از صيد ماهى مجددا به
كويت، براى فروش ماهى مراجعت مىنمايند و هكذا تا 5 و يا 6 بار، حال آيا
نماز در كويت و دريا محكوم به قصر است يا تمام؟.
ج - مراجعت به منزل، شرط نيست و در مفروض سؤال، دفعه دوم كه به
كويت مىروند سفر دوم، محسوب و نماز، تمام است.
س 29 - ماهى گيران قصبه كه در دريا صيد ماهى مىكنند، گاهى براى
خريد لوازم كشتى و گاهى براى تهيه اوراق مربوطه و زمانى براى خريد لوازم
زندگى خود و احيانا به جهت مراجعه به طبيب از هشت فرسخى و نه فرسخى و
دوازده فرسخى به آبادان مىآيند و هيچ گاه آمدنشان به آبادان جنبه تفريحى ندارد و
اكثر اينها مقلد مرحوم آية الله حكيم قدس سره بودند كه مطلق سفر - مگر سفر حج
و زيارت - را جزء كسب مىدانستند، اكنون رجوع به حضرت آية الله نموده‌اند در
اين صورت، نظر مبارك را مرقوم فرمائيد.
ج - اگر مرحوم آية الله حكيم قدس سره فتوى داده باشند كه مطلق مسافرت
كسى كه شغلش سفر است يا شغلش در سفر است حكم سفر در شغل يا سفرى را كه
شغل است دارد. كسى كه اين مسأله را از ايشان در زمان حياتشان اخذ كرده و عمل
نموده فعلا هم مىتواند به تقليد ايشان باقى بماند، ولى نظر حقير اين است كه سفر
چنين شخصى در صورتى حكم كثير السفر را دارد كه يا حين سفر، در شغل يا
سفرى كه شغل است باشد، يا از توابع و لوازم آن شمرده شود. اما سفر براى خريد
آذوقه و اجناس و لباس براى خود و اهل و عيال، يا مراجعه به طبيب، از اين مسأله
خارج است.
204

س 30 - كسى براى تدريس و يا كار ديگرى به محلى رفت و آمد مىكند،
در نتيجه شغل او در سفر است، آيا اين شخص، مانند كسى است كه سفر، شغل او
باشد و يا چون شغل او در سفر است نه اين كه سفر شغل او باشد نمازش تمام و روزه
را بايد بگيرد؟.
ج - بلى تكليف او اتمام نماز و گرفتن روزه است و در اين هم كه شغل
در سفر باشد فرق نمىكند كه در يك مكان خاص در موقع مسافرت، به كسبى
مشغول باشد يا در اثناء سير، كسب كند.
س 31 - عده‌اى از محصلين از بلاد مختلفه مانند بندر عباس و غيره و
بعضى از كرمان در دانشسراى كشاورزى واقع در دو فرسخى كرمان براى مدت دو
سال، مشغول تحصيل و تابستانها را به وطن خود مىروند، و سالى نه ماه، در دانشسرا
شب و روز زندگى مىكنند و هر هفته يك روز به كرمان مىآيند و ممكن است اساسا
از ابتداى امر هم پنج روز پشت سر هم در محل دانشسرا سكونت ننمايند، تكليفشان
در دانشسرا از جهت قصر و اتمام، چيست؟.
ج - در فرض سؤال، اهل كرمان، نمازشان تمام و روزه ايشان صحيح
است و اشخاصى كه از منزلشان تا دانشسرا به قدر مسافت بوده، اگر يك مرتبه قصد
اقامه ده روز كرده باشند و يك نماز چهار ركعتى بجا آورده باشند ديگر هر چه
مسافرت به كرمان بنمايند و برگردند نماز آنها تمام و روزه آنها صحيح است و
همچنين اگر هيچ گاه قصد اقامه ده روز نكنند، چون حكم دائم السفر را دارند.
س 32 - مسافرى كه بعنوان كارگرى در محلى قصد مىكند كه مدتى بماند
اما همه روز صبح بايد به سركار خود كه در يك فرسخى محل قصدش واقع است
برود و شب برگردد آيا اشكالى در قصدش نمىشود؟ و تكليفش راجع به فرائض،
چيست؟.
ج - در فرض مسأله، قصد اقامه، محقق نشده لكن چنانچه بناى ادامه مدت
معتد به را دارد پس از دو سه روز نماز او تمام و روزه‌اش صحيح است.
س 33 - جمعى از مقلدين و ارادتمندان حضرتعالى، از اطراف ايران، به
دهات اطراف كرمان آمده‌اند و در ذوب آهن، كار مىكنند و براى سكونت خود
205

خانه هائى اجاره كرده‌اند كه تا محل كارشان بعضى چهار فرسخ و بعضى شش
فرسخ، فاصله است اينها صبح مىروند و شب بر مىگردند و مدت چند سال است
كه نماز خود را تمام مىخوانند و روزه رمضان را هم بدون قصد اقامه مىگيرند و در
سالى چند مرتبه به شهرهاى خود مىروند ولى در اين رفت و آمد به شهرهاى خود به
دستور مسافر، عمل مىكنند اكنون نماز و روزه آنان چه صورت دارد؟.
ج - در فرض مرقوم، به نحوى كه عمل مىكرده‌اند تكليفشان، اتمام نماز و
گرفتن روزه است. و در رفت و آمد به شهر خودشان كه اتفاقا مىروند و سفر در
شغل و جهت شغل نيست حكم مسافر را دارند كه نمازشان قصر و روزه را بايد
افطار كنند و اگر با قصد، ده روز، در محلى كه خانه را اجاره كرده‌اند يا در محل
شغل بمانند تا در آن محل هستند نماز را تمام بخوانند و در سفر اول، بايد نماز را
شكسته بخوانند و روزه را افطار كنند.
س 34 - شخصى ساكن در شهر رى و اكثر هفته ها به ورامين كه چهار
فرسخى است مسافرت مىنمايد و روز بعد مراجعت مىكند موضوع قصر و اتمام نماز
او را بيان فرمائيد.
ج - اگر شغل خود را به اين نحو قرار داده كه هر هفته يك مرتبه تا چهار
فرسخى، مسافرت كند و فرداى آن روز مراجعت نمايد، نماز و روزه او تمام و
صحيح است.
س 35 - عده‌اى هستند اجيرند مدت يك ماه است روزى بيست فرسخ راه
را تقريبا، جهت كارى مسافرت مىكنند، آيا اين عده، محكوم به حكم دائم السفر
مىشوند يا نه؟.
ج - اگر تصميم دارند مدت قابل اعتنائى كار خود را در سفر، انجام دهند
حكم دائم السفر را دارند. نماز تمام و روزه آنان صحيح است و اگر فقط چهل يا
پنجاه روز مثلا شغل خود را به اين ترتيب قرار داده‌اند مسافر هستند و نمازشان، قصر
است روزه را نيز بايد افطار نمايند.
س 36 - دائم السفر، در وطن خود، بر اثر مسدود شدن راه، ده روز يا
زيادتر ماند و در بين اين ده روز مسافرتى به مسافت سه فرسخ و نيم رفت و برگشت
206

كه مجموع، هفت فرسخ باشد، آيا براى سفر بعد، مسافر است كه نماز او قصر شود
يا خير؟.
ج - در فرض مسأله كه ده روز در منزل نمانده سفر اول نيز تمام است.
س 37 - اشخاصى كه مقيم كويت هستند و معلوم نيست تا چند سال در
كويت مىمانند هر روز از محل اقامتشان تا سر چهار فرسخ يا بيشتر براى كار
كردن مىروند و بر مىگردند يا لا اقل در هر ماهى چند مرتبه تا سر چهار فرسخ آنها
را مىبرند، تكليف آنان راجع به نماز و روزه چيست؟ و فرقى بين بوميها و
مهاجرين مقيمين هست يا نه؟.
ج - اشخاص مذكور، اگر در كويت، قصد توطن نكرده‌اند و عازمند كه
پس از مدتى به وطن خود بازگردند مسافر هستند و ما دامى كه قصد ده روز نكرده‌اند يا
سى روز مرددا نمانده‌اند نماز آنان قصر است و روزه را بايد افطار كنند، بلى اگر
سفر طولانى شود كه دائم السفر باشند، نمازشان تمام و روزه آنان صحيح است و
همچنين اگر در مدت معتنابهى همه روزه هشت فرسخ بروند و يا چهار فرسخ بروند
و چهار فرسخ برگردند حكم دائم السفر را دارند و هر گاه ده روز در يك جا قصد نمايند
در سفر اول، نماز، قصر و در سفرهاى بعد تمام است و اگر ده روز بى قصد بمانند
در سفر اول احتياطا جمع و در سفرهاى بعد، تمام بخوانند.
س 38 - اين حقير با استفتاء از آن حضرت به علت معامله و رانندگى هر دو،
كه شغل اصلىام معامله بوده، دائم السفر بوده و نماز خود را تمام مىخواندم و روزه
را مىگرفتم، اخيرا گرچه مسافرتها باقى است ولى در رابطه با معامله كمتر است، يعنى سابق، هر دو روز يك بار با رانندگى خودم، جهت انجام معامله، حتما مسافرت
مىكردم ولى الآن با اين كه 9 روز در محلى نمىمانم ولى همه سفرها براى
معامله نيست، مثلا در طول ماه اگر 10 مسافرت داشته باشم 3 الى 4 بار آن در رابطه با
معاملات است، و بقيه سفرها براى كارهاى ضرورى ديگرى غير از امرار معاش
انجام مىگيرد، و استدعا دارد وظيفه اينجانب را بيان فرمائيد؟.
ج - در صورتى كه كارهاى ضرورى شما هم مربوط به زندگى و امرار
معاشتان باشد و در سفر بايد انجام شود باز هم حكم دائم السفر داريد كه نمازتان
207

تمام است و روزه را بايد بگيريد، ولى اگر مسافرت، براى زيارت يا ديدن يا
عيادت مريض و امثال اينها از امورى كه مربوط به امرار معاش نيست، باشد حكم
مسافر را داريد.
س 39 - اينجانب معلم مىباشم و در تابستان و مواقع تعطيل، با اتومبيل به
كار مسافر برى يا باربرى از شهر محل سكونتم به خارج شهر مىروم، نماز اينجانب
در بيرون از شهر چگونه است؟ ضمنا محل كارم هنگام تدريس در روستائى است
كه در 30 كيلومترى محلم واقع شده و هر روز صبح از آنجا به محل كارم مىروم و
شبها بر مىگردم، تكليف نماز اينجانب چگونه است؟.
ج - اگر در تمام دوازده ماه، سه ماه بنحو مذكور، مسافر برى يا باربرى
مىكنيد و سفر شما به مقدار مسافت شرعى است و نه ماه براى شغل خود كه معلمى است،
بنحو مذكور در سؤال رفته و آمد مىكنيد، در تمام سال، بايد نماز را تمام خوانده و
روزه را بگيريد.
س 40 - بعضى از پرسنل نظامى، محل سكونتشان پايگاه نوژه همدان
است و در محله‌اى زندگى مىكنند كه آنجا وطن آنها نيست و محل كارشان در
جائى قرار گرفته كه از درب پايگاه تا محل كار (سايت) 21 كيلومتر است، پرسنل
فوق الذكر از پايگاه تا محل كارشان هر روز يا هفته‌اى چند روز رفت و آمد
مىنمايند نماز و روزه آنها چگونه است؟ توضيح اين كه پرسنل مذكور حد اقل سه
سال است كه وضعش چنين است؟.
ج - در فرض مذكور اگر در محل زندگى كه وطن پرسنل نيست قصد
اقامت ده روز كرده باشند و با اين قصد يك نماز چهار ركعتى تماما خوانده باشند
بعد از اين، نماز در هر دو محل و بين دو محل تمام و روزه صحيح است، مادامى
كه مجددا به مسافت شرعيه مسافرت نكرده باشند و اما اگر يك نماز چهار ركعتى
تماما با قصد اقامت بجا نياورده باشند تا سفر طول نكشيده نماز قصر است و روزه
صحيح نيست و بعد از صدق طول سفر نماز تمام و روزه صحيح است.
س 41 - اينجانب فردى هستم دانشجو كه از شهرستان اراك جهت
تحصيل به تهران آمده‌ام و نظر به اين كه محل تحصيل با منزلى كه در آن سكونت دارم
208

(اجاره كرده‌ام) در حدود 20 الى 24 كيلو متر فاصله دارد و هر روز اين مسير را طى
مىكنم و همچنين قصد توطن هم در تهران نكرده‌ام نماز و روزه‌ام چگونه است؟.
ج - در فرض سؤال اگر در بين ايامى كه در تهران اشتغال به تحصيل
داريد ده روز را در يك محل نمىمانيد و در بين نه ماهى كه اشتغال داريد گاهى
به اراك مراجعه مىكنيد در اراك هم ده روز مستمرا نمىمانيد، نماز شما تمام
است و روزه را بايد بگيريد.
س 42 - اينجانب متولد و ساكن اصفهان هستم و مدت دو سال است كه
به محل كارم در شهر كرد كه واقع در يكصد كيلو مترى اصفهان است همه روزه
رفت و آمد مىنمايم و در مدت گذشته نمازها را در آنجا شكسته بجاى آوردم و در
مورد روزه نيز به حكم مسافر عمل مىنمودم. ولى امسال در ايام ماه مبارك رمضان،
از استفتائى كه از حضرتعالى شده بود با خبر شدم كه مىبايست در آنجا نماز را
تمام بخوانم و روزه بگيرم. تكليف در مورد نمازها و روزه هاى مدت دو سال گذشته
چيست؟.
ج - در فرض سؤال نمازهائى را كه شكسته خوانده‌ايد و روزه هائى را كه
افطار نموده‌ايد بايد قضا كنيد.
س 43 - لو سكن المهاجر من وطنه من جهة الحرب في محل يبعد من البلد
مسافة شرعية وكان مضطرا للوصول إلى البلد لشراء لوازمه الضرورية أو لمعالجة
مريضه في كل أسبوع مرة أو أكثر فما حكم صلاته وصيامه في محل سكناه؟
ج - في فرض السؤال، لو طالت المدة به مقدار معتنى به مثل أربعة أو خمسة
أشهر مثلا والحال هذه فصلاته تامة ويجب عليه الصيام.
س 44 - دائم السفرى بعد از ماندن ده روز در وطن، در سفر اول جنسى از
وطن به كرج كه فاصله بيش از هشت فرسخ است مىبرد، و چون جنس در آنجا
به فروش نمىرود آن را به طهران مىبرد، آيا به تهران بردن سفر دوم است يا خير؟.
ج - سفر اول، از وطن به مقصد است و از آنجا به مقصد ديگر، سفر دوم
محسوب است و بايد نماز را تمام بخواند.
س 45 - بنده شغلم پرورش زنبور عسل مىباشد و در سال مدت هشت ماه
209

سيار هستم، و زنبورها را اين طرف و آن طرف مىبرم، گرچه زنبورها مدت
اقامتشان از مدت ده روز زيادتر است ولى خود من نه در خانه ده روز مىمانم و نه
در سركار، مرتب در رفت و آمد هستم و در بين رفت و آمدها سفرهاى اتفاقى هم
برايم روى مىدهد، و چهار ماه زمستان هم كه در منزل هستم در بين ده روزى كه
مىخواهم در خانه بمانم، يك مسافرت مصلحتى مىنمايم تكليف روزه و نماز بنده
چگونه است؟.
ج - در فرض سؤال نماز شما در هشت ماهى كه در سفر هستيد تمام
است و روزه را هم بايد بگيريد، ولى در چهار ماهى كه در منزل هستيد گرچه در
بين ده روز سفر مصلحتى هم بكنيد حكم دائم السفر را نداريد يعنى در صورت
مسافرت نماز شكسته است و روزه هم صحيح نيست.
س 46 - آيا مرحوم سيد قدس سره در عروة الوثقى شخصى را كه شغلش در
سفر است و يا شغل او سفر است دو عنوان قرار داده، و اگر عنوانى در عروه دارد؟
مرقوم فرمائيد كه كجاى آن است؟.
ج - كسى كه سفر شغل او است در ذيل هفتمين شرط قصر و كسى را كه
شغلش در سفر است در مسأله 54 (التاجر الذى يدور...) ذكر فرموده و خلاصه هر
دو نوع سفر، شغل است لكن يك جا سفر تابع شغل است مثل تاجر كه براى
تجارت، سفر كند و يك جا سفر بالاستقلال شغل است مثل قاصد و سائق و ملاح.
س 47 - شخصى در قم محصل علوم دينيه است و تصميم دارد كه تا
اسباب تحصيل، فراهم است در قم بماند و قصد ندارد كه در غير قم حتى در قريه
خودش بعنوان اقامت هميشگى بماند ولى از وطن خود هم اعراض نكرده و چند
سال است در قم، ساكن و منزل هم از خودش دارد و هر هفته جهت سر پرستى
هيئت و جلسه قرائت، جمعه را به تهران، مسافرت مىكند و در اثناء اين مدت،
مسافرتى هم به وطن خود و بجاى ديگر نموده و مراجعت مىكند و در سال، ايام ماه
مبارك رمضان و محرم و صفر، جهت تبليغ، مسافرت مىكند در اين صورت، نمازش
در قم و تهران چگونه است و در مراجعت از غير تهران در موقع تبليغ، نماز و
روزه‌اش چه حكمى دارد؟.
210

ج - با فرض آن كه قصد دارد هميشه در قم باشد و از وطن هم اعراض
نكرده، در قم و وطن اصلى، نمازش تمام است و در مواقعى كه همه هفته به تهران
مىرود از سفر دوم، نماز را تمام بخواند و اگر در بين، ده روز، در وطن، توقف
كند، سفر اول، شكسته و سفر دوم، تمام است و در غير وطن نيز چنانچه با قصد
ده روز، توقف نمايد در سفر اول، شكسته و در سفر دوم، تمام است و اگر توقف ده
روز، در غير وطن بدون قصد باشد بنابر احتياط واجب، در سفر اول، جمع بين قصر
و اتمام كند و در مورد مراجعت از غير تهران، چنانچه سفر تبليغى باشد و در محل
تبليغ كمتر از ده روز مانده باشد نماز تمام است و اگر سفر براى غير تبليغ باشد
قصر است.
س 48 - شخصى است كه حدود 8 سال است كه در كارخانه ايران
خودرو طهران مشغول كار است، و منزلش در تهران در خزانه بخارائى است، آيا
حكم مسافر دارد و نمازش قصر مىباشد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال اگر محل كار خارج تهران باشد و از منزل تا محل
كار به اندازه مسافت شرعيه باشد و هر هفته از منزل به محل كار رفت و آمد كند نماز
را بايد تمام بخواند و روزه را بايد بگيرد.
س 49 - رانندگان تاكسى معمولا در شهر و اطراف شهر، كار مىكنند و
نوع روزها بيشتر از سه فرسخ از شهر دور نمىشوند، ولى ممكن است در بعضى
وقتها مثلا ماهى دو سه مرتبه هشت فرسخ يا زيادتر، هم بروند، خلاصه سفرهاى
شرعى آنان نسبت به سفرهاى كمتر از مسافت، نادر است، بنابر اين رانندگان مذكور
حكم كثير السفر را دارند يا نه؟.
ج - رانندگان مذكور كه شغلشان رانندگى در كمتر از مسافتى است كه
شرعا موجب قصر مىشود، حكم كثير السفر را ندارند مگر آن كه به نحوى مسافرت
كنند كه صدق بكند كه رانندگى در مسافرت شرعى ولو ملفقا، شغل آنها است.
س 50 - شخصى راننده ماشين باركش شهرى است، ولى هفته‌اى يك مرتبه
و يا دو مرتبه و گاهى هم ده روز پى در پى مسافرت به مسافت شرعى مىنمايد، آيا
كثير السفر درباره اين شخص، صدق مىكند يا نه؟.
211

ج - در صورتى كه تصميم دارد در مدت قابل اعتنائى هر هفته، مسافرت
مزبور را ادامه دهد، حكم دائم السفر را دارد.
س 51 - شخصى مىگويد كه من راننده فلان اداره هستم ممكن است در
ماه، چندين مرتبه از اداره مربوطه‌ام مسافرت نمايم و گاهى هم در ماه يك مرتبه،
بنابر اين تكليفم نسبت به نماز و روزه چيست؟.
ج - در فرض مسأله اگر شغل او رانندگى در مسافت باشد نماز او تمام و
روزه او صحيح است، مگر هر وقت كه قصد كند ده روز در محلى بماند كه در
سفر اول، نماز را شكسته بخواند و روزه را افطار كند و در سفر دوم، نماز، تمام و
روزه‌اش صحيح است و اگر شغل او رانندگى در شهر و كمتر از مسافت باشد در
موقع سفر اتفاقى، نماز را شكسته و روزه را بايد افطار كند.
س 52 - كسى كه (مانند راننده ماشين) شغل او سفر است و در اثناء راه
به علت نقص فنى كه اتومبيل پيدا مىكند، اتومبيل را در محل مىگذارد و براى رفع
نواقص و تكميل بعض لوازم اتومبيل، به نقطه‌اى سفر مىكند و دو روز هم مثلا طول
مىكشد آيا در اين دو روز هم بايد نمازش را تمام و روزه‌اش را، بگيرد يا نه؟.
ج - اين سفر هم جزء توابع سفرى است كه شغل او است و وظيفه اش
اتمام نماز و گرفتن روزه است.
س 53 - شخصى كه شغلش رانندگى است به مقصد هشت فرسخى،
مسافر مىبرد ولى در بازگشت، بدون گرفتن مسافر بلكه فقط به خاطر كار شخصى
خود بر مىگردد، آيا وقت برگشتن، نماز او تمام است يا نه؟.
ج - رجوع از سفرى كه شغل او است حكم خود سفر را دارد و نماز او تمام
است.
س 54 - راننده‌اى كه در يك مسير خاصى به رانندگى و بردن مسافر
اشتغال دارد، اگر به خاطر انجام يك كار شخصى با ماشين مسافربرى خود در مسير
ديگر و به مقصد شهر ديگر به سفر رود و در ضمن قصدش اين است كه طبق روال
سابق، در بين راه مسافركشى نمايد در اين هنگام كه هدف اصليش انجام كار
شخصى است و قصد ضمنى و تبعى او بردن مسافر است آيا در سفر روزه بگيرد و
212

نمازش تمام است يا نه؟.
ج - در فرض سؤال هر كدام از دو قصد كه در نظر او اقوى و مستقل باشد و
ديگرى تبعى باشد معتبر است، اگر كار شخصى است، نماز قصر و اگر مسافربرى
باشد نماز تمام، و روزه صحيح مىباشد.
س 55 - راننده كاميونى ده روز در منزل مانده اما به خاطر اين كه به
مسافرت نرفته در بعد از ظهر روز نهم، يك مسافرت شرعى با ماشين خودش بدون
بار، كرده است، به اين معنى چهار فرسخ رفته و چهار فرسخ برگشته، در صورتى كه نماز
مغرب و عشاء را در آنجا خوانده، آيا روز يازدهم كه با بار به مسافرت برود، در سفر
اول بايد نماز را تمام بخواند يا شكسته؟.
ج - در فرض سؤال بايد نماز را تمام بخواند.
س 56 - اگر راننده‌اى كه دائم السفر است به قصد زيارت حضرت
على بن موسى الرضا عليه السلام با خانواده خود با ماشين بارى خود اما خالى،
مسافرت كند آيا نمازش شكسته است يا تمام؟.
ج - در اين سفر نمازش شكسته است.
تبعيت زن و شوهر و اولاد و پدر در احكام سفر
س 57 - زنى كه همراه شوهرش به شهر ديگر مىرود و اگر به شهرى كه
پدرش در آن زندگى مىكند و خود او هم سابقا در آن شهر زندگى مىكرده بيايد و
قصد ده روز نكند، نماز را قصر بخواند يا تمام؟
ج - با آن كه زن بنا دارد تابع شوهر باشد بايد قصر بخواند.
س 58 - آيا به خانه شوهر رفتن دختر، در حكم اعراض از وطن، محسوب
مىشود و اگر فاصله خانه پدر و منزل شوهر، به حد مسافت شرعى باشد و به خانه پدر
برود و بدون قصد اقامه، چند روزى بماند تكليفش قصر است يا تمام؟.
ج - متعارف، اعراض از وطن اصلى و تبعيت از شوهر در توطن است، مگر
در بعضى موارد مثل آن كه شرط كند با شوهر كه او را از وطن خود خارج نكند.
س 59 - زن و شوهرى در تهران سكونت دارند، زن بچه اصفهان است و
شوهرش بچه شيراز، حالا زن تابع شوهرش مىباشد، يعنى اگر به وطن شوهرش كه
213

شيراز است بروند نمازش را تمام بخواند يا نه؟.
ج - در فرض سؤال اگر زن در شيراز قصد ماندن ده روز نداشته باشد
نمازش قصر است.
س 60 - بنده در تهران و بنده زاده در قم ساكن است، در صورت آمدن ما
به منزل يكديگر و ماندن بدون قصد اقامه ده روز، تكليف نماز و روزه بنده و ايشان
چيست؟.
ج - هر كدام به تكليف خود عمل كنيد و تابع يكديگر نيستيد، مگر اين كه
يكى از اين دو محل، وطن ديگر يكى از شما باشد و از آن اعراض نكرده باشد، در
اين صورت هر وقت به آن محل كه وطن است برويد بدون قصد اقامه ده روز هم بايد
نماز را تمام بخوانيد.
اعراض از وطن
س 61 - معنى اعراض از وطن چيست؟.
ج - اعراض از موضوعات عرفيه است و معنايش ترك وطن به قصد عدم
زندگى در آنجا است.
س 62 - شخصى از وطن اصلى خود اعراض كرده، اما در آنجا املاك
دارد، آيا چنين شخصى با كسى كه ملكى در وطن اعراض شده‌اش، ندارد فرق دارد
يا نه؟ و نيز اعراض از وطن اتخاذى، با اعراض از وطن اصلى فرق مىكند يا نه؟.
ج - به نظر اينجانب با اعراض از وطن، ملك داشتن و نداشتن، فرق
نمىكند و نماز در وطن معرض عنه، قصر است، لكن چون مشهور با داشتن ملك،
حكم به تمام مىفرمايند اگر احتياطا جمع نمايد بسيار خوب است، و در اين جهت،
فرق بين وطن اتخاذى و اصلى نيست.
س 63 - علماء و فقهاء فرموده‌اند، اگر شخصى از وطنش اعراض كرده
وقتى كه به آنجا مىرود حكم مسافر را دارد. اين كلمه (اعراض)، محل گفتگو
واقع شده كه مراد چيست تنفر و انزجار است و يا همين كه بنا ندارد عادة آنجا
زندگى كند همين اعراض است اگر چه علاقه به بودن آنجا داشته باشد.
ج - اعراض از وطن، تصميم به عدم اقامت در آن محل است، خواه،
214

بواسطه انزجار از آن محل باشد يا جهات ديگر.
س 64 - بنده خانه پدريم در اهواز است ولى چند ماهى است كه در سوسنگرد ازدواج كرده‌ام و همانجا منزلى اجاره كرده و ساكن شده‌ام در اين صورت
وقتى به اهواز مىروم نسبت به نمازم چه تكليفى دارم؟.
ج - اگر از وطن سابق خود اعراض كرده باشيد - هر چند به اين نحو باشد
كه چون در مكان جديد، كار و پيشه، اتخاذ كرده‌ايد عرفا شما را اهل آنجا بشمارند
و بازگشت شما به اهواز، مثل انتقال اهالى سوسنگرد به اهواز، محتاج به عروض
عارض باشد - در اهواز، حكم مسافر را داريد.
س 65 - آيا زوجه اگر از مسقط الرأس خود اعراض نكرده و به آنجا سر
بزند، نمازش تمام است؟ و همينطور مسقط الرأس زوج كه از آن اعراض نكرده و
به آنجا سر مىزند، براى زن هم وطن محسوب است يا خير؟.
ج - هر يك از زوج و زوجه اگر از وطن اصلى خود اعراض نكرده‌اند، به اين
معنى كه باز براى توطن دائم يا موقت به آنجا بر مىگردند بايد نماز خود را در آنجا
تمام بخوانند، ولى اگر قصد بازگشت براى توطن ندارند و فقط گاهى براى ديدن
ارحام مىروند، حكم مسافر را دارند كه اگر ده روز با قصد در آنجا نمانند
نمازشان قصر است.
س 66 - در مسأله اعراض از وطن، مراد اعراض قصدى است يا اعراض
عملى را هم شامل مىشود، مثلا زيد، از وطن اصلى خود خارج شده و ملكى هم
آنجا ندارد و در يكى از شهرستانها ساكن شده و عمارت ساخته و هفت هشت سال
است در آنجا زندگى مىكند، بدون اعراض قصدى، فقط اعراض عملى و قهرى
دارد، حال اگر به وطن اصلى مسافرت كند و قصد ماندن ده روز نداشته باشد آيا
بايد نمازش را شكسته بخواند يا تمام؟.
ج - اعراض از وطن تصميم به عدم اقامت در آنجا است و اگر تصميم به
عدم اقامت، نداشته باشد اعراض نيست، هر چند سالها به آن وطن نرود، بلى در
بعض موارد، بواسطه طول مدت و غفلت از وطن اولى، بر حسب عرف، اعراض،
صدق مىنمايد.
215

س 67 - شخصى در قريه‌اى در حدود يكصد كيلو مترى اصفهان متولد شده
و در چهار فرسخى آن قريه، محل ييلاقى داشته كه تابستانها 3 تا 4 ماه در آن محل
ييلاقى زندگى مىكرده است و اكنون متجاوز از بيست سال است كه ساكن تهران
شده ولى در آن قريه خانه دارد و سالى چند مرتبه به آن قريه مىرود و بعضى
اوقات دو يا سه روز و گاهى بيشتر متوقف مىكند و مىگويد اعراض نكرده‌ام، و چند
فرزند دارد كه همه آنها در تهران متولد شده‌اند، آيا نماز اين شخص در آن قريه و آن
محل ييلاقى كه مىرود قصر است يا تمام؟ و همچنين نماز فرزندان او؟.
ج - در فرض سؤال نماز آن شخص در قريه مذكور كه هنوز از آن اعراض
نكرده تمام است، و نسبت به ييلاقى چنانچه سكونت او سه و يا چهار ماه در آنجا
نيز بعنوان وطن بوده و هنوز اعراض ننموده نماز در آن محل نيز تمام است و اما
فرزندان آن شخص كه خود مستقلند و در آنجا ساكن نيستند يا بچه‌هائى كه فعلا
تابعند ولى در منزل تهران هستند و در آن قريه با پدر و مادر زندگى نكرده‌اند بايد
نماز خود را در آن قريه قصر بخوانند.
وطن ثانوى
س 68 - آيا حكم وطن بر كسانى كه در يك مكان معين مدت طولانى
بمانند ولى قصد اقامت دائم در آنجا نداشته باشند و راجع به آينده خود تصميم
روشن ندارند بار مىشود يا خير؟ و تكليف آنان راجع به نماز و روزه چيست؟.
ج - در صورتى كه قصد ماندن و سكونت بطور موقت نداشته باشند و سالها در
شهر يا روستائى زندگى كنند، هر چند قصد اقامت دائم نداشته باشند حكم وطن بر
آنها جارى مىشود و بايد در آنجا نماز را تمام بخوانند و روزه را بگيرند.
س 69 - ما حكم صلوة وصيام المؤمنين المهاجرين من أوطانهم من جهة
الحرب، في البلاد التي سكنوا فيها وبعضهم أشترى دارا و قصد التوطن فيها ما دامت
الحرب قائمة وبعضهم سكن من قبل الدولة فهل يحسب وطنا لهم وإن صلاتهم تمام
وعليهم الصيام أم لا؟.
ج - في فرض المسئلة إن كان قصد هؤلاء، التوطن إلى حين انقضاء الحرب أو
زمان معين فليس هذا البلد وطنا لهم فلا يصح منهم التمام إلا مع قصد إقامة عشرة
216

أيام أو البقاء ثلاثين يوما مترددا.
س 70 - حد توطن ثانوى چيست؟.
ج - توطن ثانوى، گاه به اعراض از وطن سابق و اقامت در محل ديگر
بدون قصد ترك آنجا به نحوى كه اهل آن محل شناخته شود، حاصل مىشود و گاه
به اين كه شخصى با عدم اعراض از وطن سابق، محل ديگر را نيز وطن، قرار دهد كه
سالى مثلا چند ماه، در آن توقف داشته باشد به نحوى كه عرفا او را صاحب دو وطن
بشمارند.
س 71 - شخصى كه وطنش، تهران است و در قم هم عيال اختيار كرده
كه هفته‌اى يك بار مرتب بنا دارد بقم بيايد يك روز يا دو روز بماند و باز برگردد
وظيفه او نسبت به نماز و روزه‌اش چيست؟.
ج - اگر مىخواهد تا آخر، در دو مكان كه تهران و قم است زندگى داشته
باشد بعيد نيست كه واجب باشد در قم هم نماز را تمام بخواند و اگر منزل قم،
دائمى نيست و موقت است احتياطا نماز را در قم، جمع بخواند.
س 72 - قصد توطن تنها در صدق وطن كافى است، يا بايد علاوه بر قصد
توطن، مدت مديدى بدون تخلل سفر، در آن مكان، اقامت كند؟.
ج - قصد توطن دائمى و توقف مقدارى كه عرفا صدق كند كه وطن او
شده كافى است.
س 73 - ملاك وطن هاى متعدده چيست؟ چه مقدارى بايد در هر يك از
آنها سكونت كرد؟ و اگر در يكى از آنها فقط وقتى ضرورت اتفاق مىافتد يك
روز و كمتر از ده روز بماند تكليف در خصوص نماز و روزه چيست؟.
ج - چنانچه انسان تصميم داشته باشد سالى چند ماه در محلى بطور
هميشگى بماند و صدق عرفى هم بكند، وطن او محسوب مىشود ولى با ماندن
چند روز در سال صدق وطنيت نمىكند والله العالم.
حكم بلاد كبيره
س 74 - گفته مىشود كسانى كه قبل از سال 51، ساكن تهران، كه
مىگويند از بلاد كبيره است شده‌اند، تهران، وطن آنها محسوب مىشود، و
217

كسانى كه سكونتشان در تهران بعد از تاريخ مذكور باشد همان محدوده محل
سكونتشان وطن محسوب است، نه همه تهران، حال بفرمائيد در فرض اول كه همه
تهران وطن است، آيا تهران همان تاريخ است يا تهران فعلى؟.
ج - به نظر اينجانب اگر كسى بلاد كبيره را وطن خود قرار دهد، تمام بلاد،
وطن او است، چه قبل از تاريخ مذكور باشد چه بعد از آن، منتهى اگر به مقدار مسافت
شرعيه (چهار فرسخ) در بلاد كبيره برود كه برگردد، در اين رفت و برگشت احتياطا
بين قصر و تمام جمع كند. و نسبت به روزه، آن روز را روزه گرفته و بعدا قضا
نمايد، از جهت اين كه هشت فرسخ را طى كرده است، و چنانچه قبل از ظهر به
منزل برسد و مفطرى به عمل نياورده باشد واجب است نيت روزه كند و روزه‌اش
صحيح است و قضا ندارد.
س 75 - در رساله‌هاى عمليه راجع به حد ترخص در بلاد معمولى مرقوم
است كه از كجا است و در بلاد كبيره از كجا است؟ سؤال اين است كه بلاد
كبيره، به چه بلادى مىگويند، معيار كبيره بودن و صغيره بودن چيست؟ اگر معيار
عرف است، عرف متفاوت است، اگر معيار اندازه جمعيت و ساكنين آن شهر است
جمعيت چه اندازه بايد باشد كه آن شهر جزء بلاد كبيره باشد و چه اندازه بايد باشد
كه آن شهر جزء بلاد صغيره باشد و اگر معيار مسافت و مساحت و عرض و طول
است چه اندازه مسافت و مساحت و عرض و طول باشد تا جزء بلاد كبيره يا صغيره
باشد؟.
ج - هر جائى را كه همه مىگويند از بلاد كبيره است و در عرف مخالفى
ندارد، از بلاد كبيره حساب مىشود و ما بقى را كه شك داريد و نظر عرف در آن
مختلف است از بلاد صغيره حساب نمائيد و هيچ يك از موارد مذكوره در سؤال
معيار شرعى نمىتواند باشد.
س 76 - اگر شهرى با كه طول آن چهار فرسخ و عرض آن هم چهار
فرسخ و اهالى آن شهر براى انجام كارها از اين طرف به آن طرف شهر مىروند و
بر مىگردند آيا بر اين رفت و آمد كسى كه متوطن در آن شهر است صدق مسافرت
مىكند كه نمازش قصر باشد يا نه؟.
218

ج - در فرض مسأله اگر از آخر محلى كه مبدأ حركت او است تا به مقصد،
به مقدار مسافت باشد ولو بنحو تلفيق و بين محلات فاصله‌اى باشد، اگر چه به مقدار
حد ترخص و طورى باشد كه عرفا رفتن از اين محل به محل ديگر را مسافرت گويند
نماز را قصر كند و اگر صدق مسافر، بر او مشكوك است يا اين كه بين محلات
فاصله نيست احتياطا جمع نمايد.
س 77 - در شمال غربى تهران، در حدود سه كيلومترى بالاتر از بناهاى
اصلى شهر، ساختمان‌هائى مجزى از شهر احداث گرديده كه اسما جزء تهران،
محسوب مىگردد بنابر اين حد ترخص از آخرين نقطه‌اى كه اين ساختمان ها ديده
مىشود محسوب مىگردد و يا اين كه بايستى اين ساختمان ها مجزى گردد؟.
ج - اگر در نظر عرف، تهران محسوب است حد ترخص، جائى است كه
آن ساختمان ها ديده نشود و اگر در نظر مردم، تهران محسوب نيست نظير شهر رى،
بايد مجزى شود.
س 78 - طى كردن مسافت (8 فرسخ) يا مسافت ملفق به شرط اين كه رفتن
(4 فرسخ) يا بيشتر باشد در شهر تهران موجب شكسته شدن نماز مىباشد يا خير؟.
ج - اگر از محل خود قصد رفتن به محل ديگرى در تهران نمايد كه
فاصله بين دو محل چهار فرسخ يا زيادتر باشد و قصد اقامت ده روز در مقصد نداشته
باشد احتياط واجب جمع بين قصر و اتمام در نماز و گرفتن روزه و قضاى آنست.
س 79 - به فتواى حضرتعالى تهران از بلاد كبيره است يا نه؟ و در صورتى كه
از بلاد كبيره باشد حد ترخص آن را از كجا بايد حساب كنيم؟.
ج - ظاهرا تهران از بلاد كبيره است ولى احتياط واجب جمع بين قصر و
اتمام در بين حد ترخص محله و بلد است.
س 80 - يكى از شرائط قصر آنست كه مسافر به حد ترخص برسد اكنون
شهرى مانند تهران كه از شمال به جنوبش يعنى از دربند شميران تا حضرت
عبد العظيم در حدود چهل كيلو متر يعنى قريب به هفت فرسنگ ساختمان متصل
است و همچنين از مشرق به مغرب آن در حدود سى كيلومتر ساختمان متصل
مىباشد. در قديم، بين تهران و حضرت عبد العظيم و شميرانات و نارمك و تهران
219

پارس و تهران نو فاصله بوده ولى حالا هيچ فاصله نيست و همه اينها تهران است با
اين وضع حد ترخص كجاست و آيا كسى كه وارد مركز تهران شده و قصد اقامه ده
روز كرده اگر به شميران و حضرت عبد العظيم و نارمك و تهران پارس برود ضرر،
به قصد او وارد مىشود يا نه و اگر كسى از شميران به حضرت عبد العظيم كه سى
كيلومتر است برود چون متصل است نمازش تمام است يا حكم مسافر را دارد و بايد
نماز را شكسته بخواند و اگر كسى از تهران بقم حركت كرد از ميدان شوش كه
دروازه سابق بوده گذشت و صداى اذان را نشنيد مىتواند افطار كند يا بايد صبر كند
تا از حضرت عبد العظيم بگذرد و افطار كند و نماز را شكسته بخواند؟.
ج - اولا اتصال بوسيله جاده‌اى كه در اطراف نزديك آن، مغازه يا
كارخانه مثلا ساخته شده و عقب آنها بيابان باشد كه اتصال فقط از همين جاده
است كافى نيست و ثانيا مثل تهران و شميران و حضرت عبد العظيم هر چند از هر
طرف و بنحو كامل متصل شده باشند محل واحد شمرده نمىشوند اگر چه يك بلد
باشد و قصد اقامه در هر سه اينها يا دوتاى از اينها با هم قاطع سفر نيست لكن در
اين صورت نماز را احتياطا هم شكسته و هم تمام بخواند و در مثل تهران و نارمك و
تهران پارس كه از محلات تهران شمرده مىشود و وسعت تهران موجب آبادانى آنجا
شده و ظاهرا محل واحد است اگر قصد اقامه در هر سه يا دو تا از اين محلها بنمايد
و بنا داشته باشد در بين آنها رفت و آمد كند و به قدر مسافت اگر چه ملفقا باشد
واجب است احتياطا جمع بين قصر و اتمام نمايد ولى اگر كمتر از مسافت باشد،
اقامه، قاطع سفر است و بايد نماز را تمام بخواند و نسبت به حد ترخص نيز كسى كه
از تهران به قم و يا از قم به تهران مىرود حد ترخص او با شهر تهران ملاحظه
مىشود نه با حضرت عبد العظيم، و اگر به شميران مىرود يا از شميران به قم، حد
ترخص او نسبت به خود شميران ملاحظه مىشود.
س 81 - در مثل تهران به طول و عرضى كه در سؤال قبلى ذكر شد آيا
مىتوانيم بگوئيم تا حدودى كه شهردار بعنوان تهران، اجازه ساختمان مىدهد و
اداره برق، برق مىدهد و اداره تلفن، تلفن مىدهد و اداره آب، آب مىدهد، شهر
تهران است و از آن حد كه خارج شد، شهر تهران نيست؟.
220

ج - اين ميزان شرعى نيست.
سفر معصيت
س 82 - حضرتعالى در رساله، مرقوم فرموده‌ايد كه اگر مسافر به قصد
معصيت، به سفر رود نماز او تمام است حال اگر شخصى را به جائى - كه مسافت
شرعى است - براى عروسى، دعوت كنند و او مىداند كه در آنجا لهو و لعب
است و مجبور هم هست كه در آنجا باشد، آيا نماز او قصر است يا تمام؟.
ج - در اين فرض اگر چه مبتلا به حضور در مجلس معصيت مىشود و از
اين جهت، معاقب و مسئول است ولى چون براى معصيت، سفر نكرده بايد نماز را
شكسته بخوانند.
س 83 - كارمند دولت، با ماشينهاى دولتى - كه به جهت مسافرت به منظور
انجام امور دولتى در تصرف دارد - براى انجام امور شخصى خود مانند ديد و بازديد
رفقا يا زيارت مشاهد مشرفه و غيرهما مسافرت مىكند يا غير كارمند را سوار مىكند
آيا اين سفرهاى كارمند موجب تمام خواندن نماز مىباشد يا خير؟.
ج - احتياطا جمع بين قصر و تمام نمايد.
س 84 - اهالى بخشى اطلاع دادند كه اراضى آن بخش تقسيم و تمليك
غير شرعى شده آيا مسافرت آنها در آن اراضى موجب تمام خواندن نماز است يا
خير؟.
ج - احتياط جمع بين قصر و اتمام است لكن بايد نماز را در جاى مباح
بخوانند.
221

مسائل نماز قضا
س 1 - در بعضى از اوقات، ديده شده عده‌اى نماز فريضه را بجاى
نافله مىخوانند مانند اين كه در شبهاى قدر ماه مبارك رمضان بجاى صد ركعت نافله
وارده، شش شبانه روز نماز قضا مىخوانند، اكنون آيا نماز قضاء آنان مجزى از آن
نافله هست يا نه؟.
ج - مجزى از نافله نيست و لكن خواندن نمازهاى قضا اهم است، نماز قضا
را بخواند خصوصا اگر احتمال بدهد كه بعدا توفيق قضاى واجب را پيدا نمىكند.
س 2 - شخصى در سفر، نماز ظهر را شكسته خواند، بعد قصد اقامه نموده و
نماز عصر را تمام خواند. بعد از نماز عصر از قصدش برگشت و از طرفى يقين كرد
كه يكى از آن دو نماز، باطل بوده اكنون تكليفش مادامى كه در آن محل است
نسبت به نمازهاى آينده چيست و وظيفه‌اش نسبت به آن دو نمازى را كه خوانده چه
مىباشد؟.
ج - در فرض سؤال، كه بعد از نماز عصر، عدول از قصد اقامه نموده وظيفه
او در آن محل - به جهت استصحاب حكم تمام، كه به قصد عشره ثابت شد -
اتمام نماز و گرفتن روزه است و احوط جمع است و نسبت به قضاى آن دو نماز
اگر دو ركعت قضا قصرا به قصد ما فى الذمه بجا بياورد كافى است.
س 3 - آيا كافرى كه مشرف به دين اسلام مىگردد، قضاء نماز و روزه
دوران كفرش بر او واجب است يا نه؟.
ج - بر كافرى كه اسلام را اختيار مىكند قضاء نمازها و روزه‌هاى فوت شده
222

وقت كفرش و روزه‌هائى را كه افطار كرده واجب نيست، ولى اگر مسلمان بوده و
بعد كافر شده و دوباره اسلام اختيار كرده بايد قضاء نمازها و روزهائى كه در حال
كفر ترك كرده بجا آورد.
س 4 - شخص مريضى كه سكته كرده و مدتى بسترى بوده و هيچ گونه
قدرت بر حركت نداشته و بعلاوه حواسش هم بجا نبوده، آيا نماز از گردن او ساقط
است يا نه؟ و بعد از او بر ورثه، قضاء نماز او لازم است يا نه؟.
ج - در فرض مسأله اگر مريض، حواس نداشته كه اوقات نماز را تميز دهد
نمازهاى فوت شده، قضا ندارد و اگر ملتفت بوده و مسامحه كرده قضاء نمازها را بجا
بياورند.
س 5 - نماز قضا اذان و اقامه دارد يا نه؟.
ج - واجب نيست و مستحب است و اگر هر مجلسى يك اذان و يك
اقامه بگويد مستحسن است.
س 6 - آيا نماز قضا را مىتوان بدون اذان و اقامه و با يك بار گفتن
تسبيحات اربعه و با يك سلام آخر بجا آورد يا نه؟.
ج - مانعى ندارد و بهتر آنست كه تسبيحات را سه مرتبه و هر سه سلام را
بگويد.
س 7 - كسى نافله شب را به نذر بر خود واجب كرده و شب، خواب رفت تا
صبح بيدار نشد آيا قضا بر او واجب است يا نه؟.
ج - بلى واجب است.
س 8 - كسى كه در اماكن تخيير، نمازش قضا مىشود، در قضا هم مخير
بين قصر و اتمام است يا اين حكم، مختص به حال ادا است؟.
ج - احوط آنست كه قصرا قضا نمايد.
س 9 - كسى كه خودش نماز قضا در ذمه دارد مىتواند براى قضاء نماز، اجير
شود و همراه قضاى نماز خودش بخواند يا نه؟.
ج - بلى مىتواند ولى در قضاى نماز خود، مسامحه ننمايد.
س 10 - كسى كه يقين داشته وقت هست و نماز خوانده، ولى بعد از نماز
223

فهميده كه وقت نبوده بايد قضاء آن را بخواند يا نه؟.
ج - اگر يك ركعت آن در وقت واقع شده قضا ندارد و اگر همه نماز در
خارج وقت واقع شده چنانچه بنحو تقييد، نيت ادا نموده بايد قضاء آن را بخواند ولى
اگر نيت ما فى الذمه كرده و يا بعنوان خطا در تطبيق، نيت ادا نموده قضا ندارد.
س 11 - شخصى از پانزده سالگى تا بيست و پنج سالگى نماز خوانده
ولى در اثر سكونت در بيابان و دسترسى نداشتن به عالم، و جهل به مسئله، ازاله
نجاست از بدن و لباس خود ننموده و به همان حال، نماز خوانده. آيا قضاء نماز اين ده
سال - با اين كه مشقت دارد - بر او واجب است؟.
ج - بنابر احتياط لازم، واجب است نمازهائى را كه با بدن و لباس نجس
خوانده قضا نمايد. تصميم بگيرد و از خداى متعال، استعانت بجويد انشاء الله موفق
مىشود ولى مى توانيد در اين احتياط، به فقهائى مراجعه كنيد كه قضا را لازم
نمىدانند.
س 12 - اگر كسى اغسال واجبه را فراموش كند و نماز بخواند قضا دارد
يا نه؟.
ج - بلى اگر غسل جنابت يا غسل مس ميت يا غسل حيض يا نفاس يا
استحاضه فراموش شود هر چه نماز خوانده بايد قضا نمايد.
س 13 - روايتى از مولاى متقيان صلوات الله وسلامه عليه نقل شده كه به
نظر مبارك مىرسد صحت و سقم آن را مرقوم فرمائيد:
(عن علي بن أبي طالب عليه السلام قال سمعت رسول الله صلى الله عليه وآله
و سلم يقول من ترك الصلاة في جهالته ثم ندم لا يدري كم ترك فليصل ليلة الإثنين
خمسين ركعة بفاتحة الكتاب و قل هو الله أحد مرة فإذا فرغ من الصلاة استغفر الله مأة
جعل الله ذلك كفارة صلوته ولو ترك صلوة مأة سنة لا يحاسب الله صلوة العبد الذي
صلى هذه الصلاة) آيا اين روايت صحيح است يا نه؟.
ج - صحت سند روايت مذكوره، معلوم نيست و بر فرض صحت، چون
به ظاهر آن عمل نشده و معرض عنها است بايد حمل به خلاف ظاهرش شود و ممكن
است نظر داشته باشد به صورتى كه يقين به فوت نماز نداشته باشد و الا نمازهاى
224

فوت شده يقينى را واجب است قضا نمايد و ممكن است اين دستورى براى قبول
شدن توبه او باشد به ملاحظه معصيت ترك صلاة در وقت، و تدارك مصالحى كه
فوت شده و علم به فوت آنها ندارد.
س 14 - شخصى در بيمارستانى كه تا محل خودش، ده فرسخ متجاوز
فاصله دارد يك ماه بسترى است و نمازهاى يوميه خود را، نخوانده اكنون آن نمازها را
قصر قضا كند يا تمام؟.
ج - اگر مردد بوده و نمىدانسته چند روز در بيمارستان مىماند، تا يك ماه
نمازهاى خود را، قصرا قضا كند ولى اگر قصد اقامه ده روز را داشته بايد، تماما
قضا نمايد.
س 15 - اگر انسان كلمه‌اى را صحيح بداند و بعد معلوم شود غلط بوده،
مثلا تشديد (اهدنا الصراط المستقيم) را نمىگفته يا كلمه ديگرى را غلط مىگفته
حال كه مىخواهد قضا كند شك دارد آيا از اول بلوغ دچار اين خطا بوده يا بعدا
عارض گرديده چه مقدار قضا كند؟.
ج - در فرض مسأله كه غلط مىخوانده اقوى اعاده نماز است به مقدارى كه
يقين دارد غلط مىخوانده.
نماز و روزه قضا پدر و مادر
س 16 - پدرم قطعا نماز قضا به ذمه داشت و اگر وصى او هم نيابتا جهت
او انجام داده باشد چيزى در دست نيست، بنده در نظر دارم با استيجار، جبران
فوائت او را بنمايم و لكن مقدار فرائض فائته او را نمىدانم و نيز نوع فوائت را از
حيث صبح و ظهر و غيرهما و از حيث حضر و سفر و هم از حيث ترتيب نمىدانم.
نظر مبارك را مرقوم فرمائيد.
ج - در تعداد قضا، پسر بزرگتر براى انجام وظيفه خود مىتواند به قدر متيقن
اكتفا كند ولى اگر بخواهند ذمه ميت را واقعا برىء نمايند، بايد به اندازه‌اى بخوانند
كه يقين كنند بيشتر از آن بر ذمه ميت نبوده و در نوع فوائت، احتياط، لازم است.
س 17 - اگر پدر و مادر، نمازخوان بوده‌اند ولى غلط مىخوانده‌اند آيا قضاء
نماز آنان بر پسر بزرگ واجب است يا نه؟.
225

ج - در صورتى كه از جهت عدم قدرت، معذور از تصحيح بوده‌اند قضا ندارد.
س 18 - پدرى كه در مدت عمرش تارك الصلاة بوده، آيا بعد از مرگ او
قضاى نماز و روزه‌اش بر پسر بزرگتر واجب است يا نه؟.
ج - به نظر اينجانب، احتياط لازم آنست كه پسر بزرگتر نمازهاى قضا شده
عمدى پدر را هم بجا آورد، ولى مىتواند در اين احتياط، به علمائى مراجعه كند
كه عمل به اين احتياط را لازم نمىداند، با رعايت الاعلم فالاعلم.
س 19 - اگر پسر بزرگتر - كه اداء دين پدر و مادر، بر او واجب است -
مريض باشد و ثروتى ندارد، آيا بر پسر ديگر واجب است يا نه؟.
ج - اگر مقصود از دين پدر، ديون مالى است، كه بايد ورثه، از تركه پدر،
ادا كنند و اگر مقصود، نماز و روزه است كه، بر پسر بزرگتر واجب است و در
صورتى كه او قادر بر قضا نيست و قدرت بر استيجار هم ندارد و شرعا معذور است،
احتياط لازم آنست كه پسر بعدى بجا آورد.
س 20 - شخصى حدود شصت سال عمر كرده و در حدود سى سال آخر
عمرش به اختلال حواس و به عارضه روانى مبتلا بوده به نحوى كه در اوائل سى سال
اخير، فرائض يوميه خود را بطور ناقص، انجام مىداده و در بقيه بر اثر بيمارى
مزبور، ابدا توجهى به انجام فرائض خويش نداشته، حال آيا لازم است كليه نمازها
و روزه‌هاى متروكه در زمان بيمارى مذكور را قضا نمود يا نه؟.
ج - اگر شعور خود را به كلى از دست داده بوده كه اصلا درك تكليف
نمىكرده، نماز و روزه‌اش قضا ندارد، و اگر متوجه تكليف بوده ومع ذلك ترك
كرده، اگر با عذر، ترك كرده بر پسر بزرگ واجب است كه آن را قضا نمايد و اگر
بى عذر ترك كرده احتياط آنست كه قضاء آن مقدار، نماز و روزه را بجا آورد.
س 21 - پسرى كه به تكليف نرسيده مىتواند نماز قضاء پدر و مادر را
بخواند يا نه؟.
ج - اگر مميز باشد و صحيح هم بخواند، اشكال ندارد.
س 22 - اگر شخصى، يكى دو ساعت بعد از ظهر بميرد قضاء نماز ظهر و
عصر او بر پسر بزرگتر، واجب است يا قضاء نماز ظهر تنها؟.
226

ج - اگر پس از مقدارى از وقت كه كافى براى نماز ظهر و عصر بوده فوت
شده، قضاء ظهر و عصر، هر دو واجب است.
س 23 - آيا پسر بزرگ مىتواند در زمان حيات پدر و مادر به آنها بگويد
من نمىتوانم قضاء نماز و روزه شما را بجا آورم و يا بگويد من در برابر قضاء نماز و
روزه شما اجرت مىخواهم؟ و آيا مىشود از تركه ميت به اندازه خرج نماز و روزه را
برداشت يا نه؟ و راستى چگونه ممكن است يك فرزند، به خاطر اين كه بزرگتر است اين تكليف سخت بر او بار باشد؟.
ج - شرط اجرت، براى پسر بزرگ در برابر قضاء نماز و روزه پدر و مادر،
مشكل است. ولى اگر پدر و مادر وصيت كنند كه آنچه نماز و روزه از آنها فوت
شده استيجار كنند و مبلغى را هم در مقابل، تعيين نمايند، در صورتى كه اجير، انجام
دهد از پسر بزرگتر ساقط است.
س 24 - شخصى صوفى بوده و عمدا نماز نمىخوانده، آيا قضاء نمازهاى او
بر پسر بزرگتر واجب است يا نه؟.
ج - اگر منكر وجوب نماز بوده و لذا عمدا نمىخوانده، قضاء نمازهايش بر
پسر، واجب نيست اما اگر منكر نبوده و با اقرار به وجوب، نخوانده احتياط واجب
آنست كه پسر بزرگ قضاء نمايد.
س 25 - مادر اينجانب دو ماه قبل فوت نموده و وصيت كرده كه يك ماه
روزه براى او بگيريم، آيا چون استطاعت مالى نداريم، خود و برادرم مىتوانيم روزه
او را بگيريم يا نه؟.
ج - بلى مىتوانيد روزه او را بگيريد.
س 26 - كسانى كه در اواخر عمر در اثر مرض و حالت اغماء و ضعيف
شدن حواس و يا از دست دادن عقل نمازشان ترك مىشود، آيا بايد پسر بزرگتر
قضاى آنها را نيز بجاى آورد؟.
ج - در صورتى كه در تمام وقت، ديوانه يا مغمى عليه بوده، قضاء آن بر پسر
بزرگ نيست. و اما آنچه در حال مرض فوت شده يا طبق وظيفه انجام نداده، بايد
پسر بزرگتر انجام دهد و چنانچه عمدا ترك نموده احتياط آنست كه پسر بزرگ
227

بخواند، اما در اين احتياط مىتواند با رعايت الاعلم فالاعلم، به غير، رجوع نمايد.
س 27 - پدر اينجانب فوت نموده و مدت 8 سال در خانه مريض بوده البته
از نوع سكته مغزى كه مدت 5 سال اول مىتوانسته راه برود ولى صحبت
نمىتوانسته بكند و 4 سال آخر عمرش به حالت درازا كشيده روى تخت خواب بسترى
بوده، پدرم در اين مدت هوش و حواسش به كلى پرت بوده وحتى زبان سخن گفتن
را هم نداشته كه ما يحتاج اوليه‌اش نظير غذا و آب و... را تقاضا كند درست
همانند كودك يك ساله كه هوش و حواس كامل ندارد و چيزى به ياد نمىآورد و
اكنون سؤال اين است كه بفرمائيد مسأله نماز و روزه پدرم از نظر شرعى چطور
است؟.
ج - در فرض مسأله نمازهائى كه در تمام وقت آن، پدر شما در حال اغماء
و بىهوشى بوده قضا ندارد. و اما آنچه در حال بجا بودن حواس و هوش، به حسب
حال خود، قدرت داشته و نخوانده بايد اكبر اولاد ذكور از طرف او قضا نمايد. و اما
روزه او كه در زمان مرض متصل به موت، ترك شده قضا ندارد ولى بدل هر روزى
يك مد گندم كفاره دارد كه از مال متوفى بايد ادا شود.
س 28 - آيا روزه پدرم و مادرم بر من كه دائما مريض هستم واجب است
يا نه؟ و همچنين نمازشان؟.
ج - نماز و روزه هاى فوت شده از پدر بر پسر بزرگ واجب است. و اگر
قدرت بر انجام آن نداشته باشيد بايد استيجار كنيد. و در مورد مادر نيز احتياط
واجب، رعايت اين حكم است.
س 29 - اگر پسر بزرگ در زمان زندگى پدر بميرد، آيا نماز و روزه فوت
شده، از پدر بعد از پدر بر عهده پسر دوم است، كه عند الموت پدر، پسر بزرگ است
يا نه؟ و با نبودن ذكور آيا دختر بزرگ وظيفه‌اى دارد يا نه؟.
ج - منظور از پسر بزرگ، پسر بزرگ، هنگام فوت پدر است. از پسران زنده
ولى اين حكم با نبودن پسر بزرگ براى دختر بزرگ و اولى به ميراث در هر طبقه،
احوط است.
228

مسائل نماز جماعت
اهميت نماز جماعت
س 1 - مىگويند: حضرت رسول اكرم صلى الله وعليه وآله و سلم فرموده كسانى كه به جماعت،
حاضر نمىشوند و فرادى نماز مىخوانند يهودى هستند و با آنان آميزش نكنيد. آيا
اين حديث درست است يا نه؟.
ج - در امر نماز جماعت و ذم تارك آن در احاديث و اخبار، تأكيد بليغ
شده و در خصوص اين روايت، براى بررسى سند آن مقدارى كه فرصت بود در
بعضى از جوامع معتبره حديث تتبع شد به آن بر خورد نكردم. ولى على الظاهر در
بعضى از كتب، نقل شده است، فعلا راجع به قوت و ضعف سند آن نمىتوانم
اظهار نظر كنم هر چند متن آن خالى از غرابت - باصطلاح حديث - نيست ولى با
توعيداتى كه در ترك جماعت شده صدور اين مضمون هم بعيد نمىباشد.
احكام نماز جماعت
س 2 - شخصى نماز مغرب خود را به نماز عشاء امام اقتدا كرد. در حال
قيام قرائت تسبيحات اربعه، شك كرد كه آيا ركعت سوم است، يا چهارم،
وظيفه‌اش چيست؟.
ج - در فرض مذكور، اگر در حال قيام، رجوع به امام، امكان ندارد در
همان حال قيام، با اشتغال به ذكر بماند تا پس از اين كه امام سر از سجده دوم برداشت
معلوم شود كه ركعت سوم بوده يا چهارم. اگر معلوم شد كه سوم بوده خودش ركوع و
سجود را بجا آورد و نماز را تمام كند و اگر معلوم شد اين ركعت چهارم بوده بنشيند
229

تشهد بخواند و سلام بدهد و بعد براى قيام بى جا سجده سهو بجا آورد.
س 3 - شخصى در صحت قرائت امام، شك دارد، آيا مىتواند اقتدا كند
يا نه؟.
ج - اگر به نحوى باشد كه بتواند حمل بر صحت كند اقتدا، جائز است.
س 4 - اگر مأموم جلوتر از امام، سر از ركوع و يا سجود بردارد و از روى
جهل به مسأله، برنگردد كه متابعت امام را بكند تكليف او چيست؟.
ج - نمازش باطل نيست.
س 5 - تا چه اندازه فاصله بين امام و مأموم عيبى ندارد؟.
ج - بايد بين امام و مأموم فاصله زياد نباشد ولى فاصله تا اندازه يك متر،
اشكال ندارد.
س 6 - شخصى نمازهاى گذشته خود را صحيح انجام نداده و يا اصلا
نخوانده است و مىخواهد قضا نمايد آيا مىتواند قضاء نماز را به امام جماعت اقتدا
نمايد يا خير؟.
ج - در صورتى كه اصلا نخوانده و يا باطل خوانده جائز است به جماعت
بخواند و با شك هم نماز خودش اشكال ندارد. لكن فاصله بين مأمومين قرار
نگيرد.
س 7 - اگر مأموم بداند كه امام در ركعت اول يا دوم، ركوع نكرد يا يكى
از ركنهاى ديگر را فراموش نمود يا زيادى انجام داد، چنانچه مأموم، نيت فرادى
نكند نمازش باطل است يا نه؟ و اگر در ركعت سوم و چهارم براى امام، چنين
امرى پيش آمد تكليف مأموم چيست؟.
ج - در هر جائى از نماز، مأموم فهميد كه نماز امام، باطل شده نماز مأموم،
فرادى مىشود و بايد بوظيفه فرادى عمل كند و فرق بين ركعات نيست و اگر بعد
بفهمد كه نماز امام باطل بوده اگر مأموم بوظيفه فرادى عمل نموده و فقط قرائت را
ترك كرده نمازش صحيح است و اگر در شك، رجوع به امام كرده يا ركن را جهت
متابعت، تكرار نموده نمازش باطل است.
س 8 - مسجدى است سه طبقه و وسط سقف طبقه بالا، يك پنجره بزرگى
230

است و همچنين وسط سقف طبقه دومى هم به مقابل پنجره طبقه بالا، پنجره است و
در طبقه سومى نماز جماعت منعقد مىشود و مأمومين طبقه بالا را مأمومين طبقه
دومى و مأمومين طبقه پائين مىبينند آيا در اين صورت مأمومين طبقه بالا و مأمومين
طبقه دومى مىتوانند اقتدا به امام جماعت طبقه پائين كنند يا نه؟ و بر فرض كه اقتدا
كرده باشند نماز جماعت آنها صحيح است يا نه؟.
ج - در فرض سؤال مىتوانند اقتدا نمايند به شرط آن كه اتصال صفوف
محفوظ باشد به اين معنى كه اگر صف فوقانى در جاى خود در طبقه تحتانى قرار
بگيرد زيادتر از فاصله دو صف، ما بين آن و صف جلو نباشد و صف اول طبقه دوم
و سوم مقدم بر پنجره نباشد.
س 9 - آيا محاذاة يا تقدم زن را بر مرد در حال نماز با فاصله كمتر از ده
ذراع مكروه مىدانيد يا خير؟ و در اين حكم آيا فرقى بين جماعت و فرادى هست
يا نه؟ و ديگر اين كه اگر صفوف مأمومين زن، جلو مردها باشند جماعت صحيح
است يا خير؟.
ج - محاذاة زن و مرد در حال نماز بدون فاصله مذكوره مكروه است چه در
جماعت باشد چه در فرادى و صفوف زن جلو مرد مانع نيست به شرط آن كه صف از
يمين يا يسار به مرد متصل باشد و زن در اتصال براى مرد كافى نيست.
س 10 - شخصى نماز واجب خود را در اول وقت، ادا مىنمايد. پس از
آن، جماعت بر پا مىشود و او به جماعت استحبابا اعاده مىكند در صورتى كه در
صف اول باشد و بين او و مأمومين طرفين او تقريبا يك ذراع فاصله باشد آن كسانى كه
طرف آخر صف هستند نمازشان صحيح است و يا چون نماز او استحبابى است
نمازشان قطع مىشود؟.
ج - نمازشان صحيح است.
س 11 - مسجدى است در كراچى، كه در آن نماز جماعت بر پا مىشود
و داراى چهار طبقه و طبقه هم كف است. حالت نمازگزاران در طبقات به شرح زير
است: (الف) بعضى از نمازگزاران، در طبقه اول، مىتوانند امام جماعت و بعضى
از نمازگزاران طبقه هم كف را ببينند.
231

(ب) بعضى از نماز گزاران طبقه دوم و طبقه سوم مىتوانند بعضى از
نمازگزاران طبقه هم كف را ببينند، ولى هيچ كدام از آنان نمىتوانند امام جماعت
را كه در طبقه هم كف است، ببينند.
(ج) نمازگزاران طبقه چهارم نمىتوانند هيچ كدام از نمازگزاران طبقه
هم كف و طبقه اول را ببينند آنها فقط مىتوانند بعضى از نمازگزاران طبقه دوم و
طبقه سوم را ببينند.
در اينجا اضافه مىكنم كه در هر طبقه صفهاى نمازگزاران بر پا است و
هيچ طبقه‌اى تماما خالى نمىباشد. آيا نماز جماعت در طبقات اول و دوم و سوم و
چهارم در مسجد فوق صحيح است يا خير؟.
ج - در جماعت لازم نيست تمام مأمومين امام را ببينند، بلكه واجب است
يا امام را ببينند و يا متصل به امام باشند. مثل كسى كه پشت سر امام ايستاده
باشد، كه بوسيله او به امام اتصال دارند، بنابر اين اگر يك نفر پشت سر امام ايستاده
و اقتدا كرده دو طرف او در صف اول، نماز آنها صحيح است هر چند تمام صف
نتوانند امام را ببينند و همچنين صفهاى پشت سر، اگر هر مأمومى مأموم ديگر را كه
بوسيله او اتصال به امام دارد و فاصله بين آن دو، زائد بر يك قدم نيست ببيند
نمازش صحيح است، خواه اتصال از جلو باشد يا از طرف راست و چپ. بلى اگر
در صف اول طبقات بالا از آن صفى كه اگر هم كف بودند اتصال حاصل بود
كسى را نبينند نماز آنها باطل است و اگر يك نفر از صف پائين را كه بواسطه او
اتصال حاصل است ببينند نماز صحيح است و همچنين است حكم در ساير
طبقات.
س 12 - آيا براى مأموم، جائز است كه در ركعت دوم وقتى امام، سوره
(قل هو الله احد) را تمام كرد (كذلك الله ربى) بگويد يا نه؟.
ج - اگر امام سوره (قل هو الله احد) را بلند بخواند و مأموم بشنود و (كذلك
الله ربى) بگويد، نماز باطل نيست لكن احتياطا قصد ورود نكند و فرقى بين
ركعت اول و دوم هم نيست.
س 13 - در نامه قبلى عرض كردم: از ظواهر روايات، استفاده مىشود كه
232

هر كس سوره توحيد را قرائت كند جائز است (كذلك الله ربى) بگويد و لكن بحث و
سؤال بنده در اين بود كه مأموم هم مىتواند بگويد يا نه؟ جنابعالى مرقوم فرموديد
كه بعنوان مطلق ذكر اشكال ندارد و به عنوان ورود نگويد فرمايشى بسيار متين
است اما اين جمله، ورودش فقط بعد از سوره توحيد، براى قارى سوره است و
بمناسبت حكم و موضوع و بمناسبت معنى ذكر مزبور، استفاده مىشود كه مطلق
ذكر، شامل آن نمىشود. مضافا كه اگر بعنوان مطلق ذكر، جائز باشد لازمه‌اش
اين است كه در هر موضع از مواضع نماز، جائز باشد و حال آن كه بلا شبهه جائز نيست
و مسلما حضرتعالى هم جائز نمىدانيد پس آنچه در ذهن قاصر حقير خلجان مىكند
اين است كه ذكر ذكور، از مصاديق مطلق ذكر نيست و ظاهر معنى طورى است كه
نمىشود استفاده ملاك، از آن نمود تا در همه مواضع سريانش بدهيم و تعدى هم
ممكن نيست (لان التعدى من مورد الى مورد يحتاج الى دليل او الى احراز الملاك) و
مقام، فاقد هر دو است اما فقد دليل، چون روايات وارده، ظهور بلكه صراحت دارد
در قارى توحيد، و مأموم خارج است و رفع يد از ظهور يا صراحتش صحيح نيست و
اما فقد ملاك، چون ذكر مذكور، لازمه‌اش آنست كه مسبوق به جمله‌اى باشد كه
مربوط به هم و مناسبتى بين سابق و لاحق باشد و اين مناسبت هم كه نيست عليهذا
دست ما از همه جا كوتاه است ناچار بايد تمسك بذيل احتياط بجوئيم، فالظاهر
للمأموم بر سبيل احتياط، ترك ذكر مزبور است اكنون نظر مبارك را بيان فرمائيد.
ج - آنچه در جواب، عرض شده بيش از اين نيست كه: امام و منفرد چون
قارى سوره توحيد، هستند مىتوانند به قصد ورود بخوانند، و اما مأموم اگر به قصد رجاء
بگويد مانعى ندارد و لازمه اين بيان اين نيست كه در هر موضع از نماز اگر اين
جمله را بخوانند صحيح باشد بلكه در اينجا كه امام، سوره توحيد را مىخواند مأموم
به قصد ذكر و اشاره بما قرء الامام، (كذلك الله ربى) بگويد اشكال ندارد. چنانچه
فرضا اگر امام يا ديگرى آيه (الله لا إله الا هو الحى القيوم) خواند مأموم به قصد مطلق
ذكر بگويد (كذلك الله ربى) نيز اشكالى به نظر نمىرسد. مع ذلك، اين نظر حقير
است و جنابعالى بخواهيد احتياط كنيد مختاريد.
س 14 - نظر به اين كه حضور در نماز جماعت، بر كسى كه نمىتواند حمد و
233

سوره صحيح بخواند واجب است تكليف زن در اين خصوص، با در نظر گرفتن اين كه
شوهر، اجازه حضور به جماعت ندهد چيست؟.
ج - با فرض عدم تمكن از ياد گرفتن نماز صحيح، احتياط لازم آنست كه
نماز را به جماعت بخواند و در اين صورت، اطاعت شوهر، لازم نيست.
س 15 - شخصى امام جماعت را در حال تشهد مىديد ظن يا علم پيدا
كرد كه تشهد آخر است لذا جهت درك ثواب، اقتدا كرد و نشست و بعد معلوم شد
كه تشهد اول بوده تكليف او چيست؟ و اين فرع را در رسائل عمليه از عربى و
فارسى پيدا نكردم؟.
ج - اگر قصد اقتدا كرده، با امام جماعت، برخيزد و در ركعت سوم امام،
بدون اعاده تكبيرة الاحرام، متابعت از او بنمايد و به وظائفى كه دارد عمل كند.
س 16 - اگر در نماز جماعت، زن و مرد، در عرض هم قرار گيرند، مردى
كنار پرده صف زنانه قرار گرفته كه حمد و سوره‌اش صحيح نيست آيا نماز زنها
باطل است يا نه؟.
ج - چون حمد و سوره را امام مىخواند ضررى به نماز صف زنان، وارد
نمىشود.
س 17 - در نماز جماعت اگر ما بين صفوف مرد و زن پرده نباشد جماعت
آنان باطل است يا مكروه؟.
ج - اگر زنها پشت سر مردها باشند نه باطل است و نه مكروه و اگر صف
مرد و زن محاذى باشد بدون حائل و فاصله ده ذراع، مكروه است.
س 18 - مأموم، در نماز، متوجه مىشود كه امام جماعت، قرائت حمد را
فراموش كرده و اين مأموم، نه امام را متوجه ساخته و نه خودش قرائت را جبران
نموده، نماز را با امام، تمام كرده است. اولا وظيفه اين مأموم چه بوده و ثانيا آيا
نمازى را كه با اين وضع، تمام كرده صحيح است يا نه؟.
ج - اگر در حال قرائت، متوجه شده نه او را ملتفت كرده، و نه خودش
قرائت حمد نموده نمازش باطل است و اگر بعد از دخول در ركوع، متوجه شده
نمازش صحيح است.
234

س 19 - سقوط القرائة عن المأموم رخصة ام عزيمة؟.
ج - في الاخفاتيه رخصة فان الاقوى فيها جواز القرائة مع الكراهة وفي
الجهرية اذا سمع صوت الامام ولو الهمهمة، فسقوطها عزيمة فلا يجوز القرائة و اذا لم
يسمع حتى الهمهمة جاز بل استحب له القرائة.
س 20 - وجوب متابعة المأموم هل هو وجوب شرطى او تعبدي وعلى الاول
لو لم يتابع في فعل عمدا فهل يوجب ذلك بطلان جماعته رأسا وعلى الثاني هل يوجب
ذلك بطلان صلوته او الاثم فقط؟.
ج - وجوبها تعبدي يوجب تركها العمدي الاثم فلو لم يتابع عمدا لا تبطل
الجماعة اذا لم يكن مصرا على ترك المتابعة في الافعال الآتية و لم يصدق عليه به مجرد
تركه المتابعة الكذائية الخروج عن الجماعة.
س 21 - اگر در نماز جماعت، مكبر نباشد آيا مىشود يكى از مأمومين،
به قصد ذكر، تكبيرات نماز خود را بلند تر بگويد كه ساير مأمومين، استفاده كرده و به
اشتباه نيفتند؟.
ج - اشكالى ندارد.
س 22 - آيا نرده‌هاى آهنى كه در بالكن مساجد هست حايل بين صفوف
نماز جماعت محسوب مىشود يا خير؟.
ج - در صورتى كه نرده مشبك باشد جماعت آنهائى كه در بالكن نماز
مىخوانند چه مأمومين زن باشند چه مرد صحيح است و اگر مشبك نباشد و مانع از
ديدن امام باشد اقتداء زنها صحيح و اقتداء مردها غير صحيح است.
س 23 - در مساجدى كه نماز جماعت اقامه مىشود و افراد نمازگزار
پشت سر امام جماعت، صف كشيده و به هم اتصال دارند، اگر مسجد، طبقه فوقانى
داشته باشد كه زنها در آنجا نماز جماعت مىگزارند، اتصال صف جماعت آنها،
به صف طبقه پائين به چه كيفيت است؟.
ج - اتصال آنها به اين است كه اگر بالا نبودند و محاذى همان مكان بالا
در طبقه پائين قرار داشتند اتصال برقرار بود.
س 24 - در نماز جماعت در صف اول يك نفر بنحو فرادى مشغول نماز
235

است آيا حائل به آن صدق مىكند كه مضر به اتصال باشد يا خير؟.
ج - بوجود يك نفر، صدق حائل نمىكند چون مانع از ديدن امام يا مأمومى
كه امام را ببيند نيست.
شرائط امام جماعت
س 25 - آيا جايز است كسى كه در جبهه يا غير جبهه است براى وحدت
و ترغيب افراد به نماز، امام جماعت شود يا خير؟ در صورتى كه خود را لايق نمىداند
و گناهكار است ولى براى حفظ نماز و مسئوليتى كه به عهده دارد جلو مىايستد.
ج - در صورتى كه واجد شرائط امامت جماعت نيست احوط آنست كه
خود را در معرض امامت قرار ندهد ولى اقوى جواز است.
س 26 - شخصى كه كمرش مقدارى خميدگى داشته باشد به نظر
حضرتعالى مىتواند امام جماعت شود يا خير؟.
ج - اگر صدق انتصاب نكند، به نظر حقير اقتدا، مشكل و احوط ترك
است.
س 27 - اجرتى كه بعضى از دوائر دولتى به بعضى از روحانيون كه در آنجا
اقامه نماز مىكنند و يا مسأله مىگويند مىدهند چه صورت دارد؟.
ج - اجرت گرفتن صحيح نيست ولى اگر مبلغى قربة الى الله بدهند و او
هم قربة الى الله نماز بخواند اشكال ندارد.
س 28 - اگر عده‌اى امام جمعه يا امام جماعتى را عادل ندانند آيا شرعا
جايز است كه بى عدالتى او را در بين مردم منتشر نمايند؟.
ج - جايز نيست.
س 29 - كسى كه بطور دائم يا موقتا در اثر كسالت، قادر بر خواندن نماز
بطور جهر نيست، آيا براى شخص قادر، اقتدا به او جائز است يا نه و همچنين
كسى كه مقدارى از پا و دستش را قطع كرده‌اند كه قادر به سجده كامل نيست اقتدا
به او جائز است يا نه؟.
ج - در مفروض سؤال، احوط ترك است.
س 30 - در تمام رساله‌هاى عمليه، ذكر شده كه مكروه است اقتداء مسافر
236

به حاضر و حاضر به مسافر، آيا مقصود، اين است كه مطلقا فرادى از جماعت بهتر است و
يا اين اقتدا و اختلاف نماز امام و مأموم نسبت به اقتداء حاضر به حاضر، اقل ثوابا
است؟.
ج - مقصود، اين است كه اگر مسافر به حاضر اقتدا كند با اختلاف نماز امام و
مأموم ثواب اين اقتدا و جماعت كمتر است از اقتداء حاضر به حاضر و مسافر به مسافر
و در هر حال مزيت جماعت بر فرادى محفوظ است.
س 31 - امام جماعت در مسجد براى شنواندن مأمومين، نماز را با بلندگو
مىخواند در اين صورت نماز مأمومين اشكال دارد يا نه؟.
ج - نماز آنان اشكال ندارد.
س 32 - امام جماعت مسجدى كه عدالتش بر ما ثابت شده براى روضه
خواندن، در مجالس زنانه، شركت مىكند و در خصوص حجاب و ساير امور مذهبى
هم به آنان تذكراتى مىدهد، آيا اقتدا به او جائز است يا نه؟.
ج - بلى جائز است.
س 33 - شخصى امام جماعت است و از روى اجتهاد يا تقليد نماز
با اغسال مستحبى را بدون وضو، جايز مىداند، آيا كسى كه مقلد مجتهدى است كه
غسل مستحبى را براى نماز، كافى نمىداند به آن امام جماعت، اقتدا كند يا نه؟
و اگر اين مأموم كه مقلد مجتهد ديگر است شك كرد كه آيا امام، بعد از غسل
مستحبى، وضو هم گرفته است يا نه مىتواند به او اقتدا كند؟.
ج - جواز اقتداء شخص مذكور، به اين امام، موقوف به احراز طهارت او
مطابق فتواى مقلد خودش مىباشد.
س 34 - اگر امام جماعت، بعلتى نمازش باطل بوده، آيا لازم است كه به
مأمومين اطلاع بدهد تا آنان نماز خود را اعاده كنند و يا لازم نيست اظهار نمايد؟.
ج - اگر بعد از نماز فهميد كه نمازش باطل بوده نماز مأمومين صحيح، و
اظهار امام، لازم نيست.
س 35 - اگر شخص بخواهد، امام جماعت شود، بايد از مجتهد، اجازه
بگيرد يا همان توجه و اعتماد مردم كافى است؟.
237

ج - اجازه داشتن امام جماعت، از مجتهد، معتبر در صحت جماعت
نيست، همين قدر كه مأمومين، او را عادل بدانند مىتوانند به او اقتدا كنند.
س 36 - اقتدا به شخص فاسق شيعه به ملاحظه بعض جهات مانند
خويشاوندى و رفاقت و نظائر اينها - با توجه به اين كه اقتدا موجب حفظ وحدت
است و بدين جهت، قصد مأموم، جنبه دينى و معنوى پيدا مىكند و ضمنا مندوحه
هم دارد - چگونه است؟ البته از مرحوم همدانى رضوان الله عليه در مصباح الفقيه
استفاده مىشود كه مشكل است.
ج - اقتداء حقيقى، به امام جماعت فاسق، جائز نيست ولى جواز اقتداء
صورى به او بطورى كه موجب اشتباه ديگران نباشد و مفسده ديگرى مثل ترويج
باطل، بر آن مترتب نگردد دائر مدار ضرورت است.
س 37 - اگر كسى يكى از گناهان كبيره را كه موجب حد شرعى است
انجام دهد و پيش از اطلاع حاكم شرع، توبه كند مىتواند امام جماعت شود؟.
ج - اشكال ندارد.
س 38 - آيا امامت و اقامه جماعت را براى بنده - با در نظر گرفتن اين كه
مردم اظهار تمايل به اين موضوع مىكنند - تجويز مىفرمائيد يا نه؟.
ج - امام جماعت علاوه بر عدالت بايد مسائل نماز را خوب بداند. حال
اگر شما مسائل نماز را خوب مىدانيد و مردم هم شما را عادل مىدانند و مى توانند
به شما اقتدا كنند و اگر كاملا وارد مسائل امامت نيستند امامت شما مشكل است.
س 39 - اگر حالى به امام جماعت، دست دهد كه قادر بر ادامه جماعت
نباشد تكليف مأمومين چيست؟.
ج - در صورتى كه براى امام، حالى پيش آيد كه فاقد شرط جواز اقتدا بشود
مأمومين مىتوانند يكى از خودشان را - كه واجد شرائط امامت و در صف اول
باشد - جلوتر ببرند و در اقتدا، عدول به او كنند و مىتوانند نماز خود را فرادى
نمايند.
س 40 - اگر مأموم، در ركعت آخر امام، اقتدا كند آيا جائز است كه پس
از پايان اين نماز، امام نماز ديگر خود را به همين مأموم، اقتداء كند يا نه؟.
238

ج - در فتاوى فقهاء عظام، به اين فرع بر خورد نكرده‌ام ولى به حسب ظاهر
عمومات، مانع ندارد اگر چه احوط، ترك است.
س 41 - شخصى در حين خواندن حمد، اكثر اوقات، بين (غير المغضوب
عليهم) و (ولا الضالين) فاصله زيادى مىدهد، البته ايجاد اين فاصله، و وقف
زياد، براى اين شخص، غير اختيارى است بطورى كه اراده مىكند اما نمىتواند
كلمات مذكور را بدون وقفه ادا كند، كه اين حالت شايد وسواس باشد، آيا چنين
شخصى مىتواند امام جماعت شود يا نه؟ و در صورتى كه گاهى اوقات مى تواند نماز
را خوب بخواند باز به اميد خوب خواندن، امامت جايز است يا نه؟.
ج - اگر فاصله منافى با موالات نباشد نماز صحيح است و مىتواند با
وجود سائر شرائط امامت جماعت، نماز جماعت بخواند و اگر منافى با موالات
باشد امامت او صحيح نيست.
س 42 - مىگويند دعاهاى روزهاى ماه مبارك رمضان، كه در مفاتيح ذكر
شده، توسط صوفيها تحريف گرديده، آيا اين گفته، صحيح مىباشد و ضمنا اگر اين
گفته‌ها را امام جماعتى بگويد، و قبول هم داشته باشد، مىتوان به آن امام جماعت
اقتدا نمود يا خير؟.
ج - خواندن دعاهاى مورد سؤال، به قصد رجا مانع ندارد، و نسبت مذكوره،
مسلم نيست، و اگر امام جماعت، عقيده‌اش تحريف آن دعاها باشد، مضر به عدالت
نيست.
س 43 - شخص عالم اعمى، از جهت شبهه در كيفيت تطهير بدن و
لباسش، آيا جايز است امام جماعت باشد يا خير؟. و نيز اعمى بودن مانع امامت
هست يا خير؟.
ج - در صورتى كه واجد شرائط امامت جماعت باشد، اشكال ندارد و بينائى
شرط نيست.
س 44 - اگر امام جماعت دندانهاى خود را كشيده و بواسطه نداشتن
دندان، بعضى از حروف را نمىتواند صحيح ادا كند، آيا در چنين حالى مىتواند
امامت كند يا واجب است دندان مصنوعى بگذارد، و براى نماز شخص خودش چه
239

صورت دارد؟.
ج - در فرض سؤال براى اشخاص صحيح القرائه امامت او صحيح نيست
ولى براى خود او تا وقتى دندان ندارد مجزى است، و چنانچه با دندان گذاشتن
بتواند نماز را صحيح بخواند واجب است دندان بگذارد.
س 45 - شخص غريبى در شهرى وارد شد و براى اداء نماز به مسجد رفت و
ديد جماعت بر پا شده ولى اين شخص، امام جماعت را نمىشناسد آيا مىتواند
به آن امام جماعت، اقتدا كند يا نه؟.
ج - تا احراز عدالت امام جماعت را نكند اقتدا جائز نيست لكن اگر از
اقتداء جمعى از مؤمنين ظاهر الصلاح، اطمينان به عدالت امام پيدا كرد جائز است.
س 46 - نماز خواندن پشت سر آقايان اهل علم و روحانيونى كه از طرف
اوقاف به حج مىروند چه صورت دارد؟.
ج - دخالت اداره اوقاف، در امور دينى، غير مشروع است و كسى كه
معلوم باشد كه مزدور اوقاف است و از آن اداره، ارتزاق، مىكند به او اقتدا نكنيد 1.
س 47 - در حاشيه عروة الوثقى راجع به امامى كه خود را عادل نمى داند
فرموده‌ايد: در صورتى كه در شك رجوع به مأمومين نمايد، احتياط به اعاده نماز، ترك
نشود، بفرمائيد وجه اين احتياط چيست و نيز بفرمائيد آيا احتياط مذكور در صورتى
هم كه امام خود را معرض قرار نداده باشد لازم الرعاية است يا خير؟.
ج - وجه احتياط اين است كه جماعت بودن نماز امام غير عادل، مسلم
نيست و محتمل است فرادى باشد، هر چند نماز مأمومين، محكوم به جماعت باشد و
منفرد بايد در شك، بوظيفه خود عمل نمايد و جايز نيست به ديگرى رجوع كند و در
احتياط مذكور فرقى بين معرض قرار دادن يا ندادن نيست.
س 48 - آيا زنى كه مستحاضه نيست مىتواند به زنى كه مستحاضه است و
خونش بند نمىآيد اقتدا كند يا نه؟.
ج - احوط، ترك اقتدا است.
س 49 - امام جماعتى در اثر تصادف با ماشين يا حادثه ديگرى يك
پايش شكسته، حال در اثر شكستگى، يك پاى او درست جمع نمىشود كه براى
240

سجود و تشهد و سلام، زانو بزند و بايد آن پاى شكسته را در سجود و تشهد، كمى
بكشد ولى شرائط ديگر، موجود است آيا جايز است كه با اين حال، امامت نمايد يا
نه؟.
ج - اگر وظيفه او نماز مختار است و مثلا سر انگشت پا را در سجود به
زمين مىگذارد هر چند پاها محاذى با يكديگر نباشند اقتدا به او صحيح است و اما
اگر مثلا نمىتواند سجده مختار را بجا آورد احوط، عدم اقتدا به او است.
س 50 - ما هو رأيكم في عالم يصلي صلوة الجماعة وعنده عدة بنات غير
متزوجات وقد أدركن الشبب وهو مع ذلك يتحلى بروح الإيمان، والعدالة فهل في
ذلك إشكال - مع العلم بأن البنات لهن رغبة في الزواج - أم لا؟.
ج - مجرد كون البنات له وعدم إقدامه على تزويجهن لا ينافي العدالة وليس
بمعصية نعم لو وجد الكفو وللبنات رغبة في الزواج و لم يأذن الوالد سقط حقه في الإذن
ولهن الزواج بدون إذنه.
س 51 - آيا دانشجوى دانشگاه مختلط، كه مؤدب به آداب و اصول دينى و
اسلامى است مىتواند متصدى مقام امامت بشود و براى مردم در محيط دانشگاه و
يا مساجد، نماز بخواند و تشكيل جماعت بدهد يا نه؟.
ج - شرائط امام جماعت همان است كه در رساله عمليه نوشته شده است.
اگر شخص عدالت هر مؤمن صحيح الاعتقادى را احراز كرد، مىتواند به او اقتدا
نمايد.
س 52 - با شخص وسواسى - كه مثلا كلمه‌اى را چند مرتبه تكرار
مىكند - مىشود نماز جماعت خواند يا نه؟.
ج - با علم به اين كه تكرار، از جهت وسواس است احتياط، ترك اقتدا به
او است.
س 53 - شخصى كه بعضى از مواضع سجده‌اش مانند انگشت ابهام پايش
مقطوع و بريده است مىتواند امام جماعت بشود يا نه؟ و آيا مىتواند نماز
استيجارى بخواند يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، احوط آنست كه امامت نكند و براى قضاى نماز غير
241

نيز اجير نشود و لكن مىتواند در هر دو مورد رجوع به ديگرى نمايد.
س 54 - يك نفر از اهل علم وارد شهر يا قريه‌اى مىشود اهالى كه او را
نمىشناسند آيا مىتوانند به او اقتدا كنند يا نه؟.
ج - در صحت اقتداء، وثوق و اطمينان به عدالت لازم است و ممكن است
با همان معاشرت با او اطمينان، حاصل شود و يا تحقيق نمايند.
س 55 - امام جماعت مسجدى هنگام غيبت يا مسافرت، كسى را براى
امامت در آن مسجد بجاى خودش تعيين نمىكند ولى شخصى بدون اجازه و اطلاع
امام، در مسجد مذكور، امامت و نيابت مىكند، آيا اقتداء مردم به او صحيح است يا
نه؟.
ج - بلى چنانچه عادل باشد امامت او جايز و اقتدا به او صحيح است.
عادل به چه كسى گفته مىشود
س 56 - عادل به چه اشخاصى مىگويند؟.
ج - كسى كه روية، از گناهان كبيره و از اصرار بر صغيره، اجتناب كند
و از آنچه منافى با مروت است پرهيز نمايد، عادل است.
س 57 - معنى منافيات مروت چيست؟.
ج - يعنى هر چيزى كه ارتكاب آن دلالت بر پستى نفس و كمى حياء و
بى مبالاتى در دين مىكند.
س 58 - اصرار بر گناهان صغيره بطورى كه مضر به عدالت و داخل در
كبيره شود يعنى چه؟.
ج - اصرارى كه موجب دخول صغيره در كبيره است مداومت بر معصيت
بدون تخلل توبه است و بعيد نيست كه عزم بر عود به معصيت بعد از ارتكاب آن
نيز، اصرار بر صغيره باشد هر چند خود معصيت را مرتكب نشود خصوصا اگر عزم بر
عود در ارتكاب معصيت اولى باشد بلكه بعيد نيست اگر عزم بر عود هم نداشته
باشد ولى از معصيت اولى توبه نكرده باشد، نيز، اصرار بر صغيره محسوب شود.
امام راتب
س 59 - در محلى يك مسجد است و امام جماعتى، هر سال در ماه
242

مبارك رمضان و غير آن در مسجد مزبور، نماز جماعت مىخواند ولى تمام سال را
در آنجا نمىماند و هر وقت به آن محل آمده اقامه جماعت نموده، آيا اين شخص،
امام راتب آن مسجد، محسوب مىشود يا نه؟ و تا اعراض نكرده ديگرى مىتواند در
آن مسجد، اقامه جماعت بكند و اگر ديگرى اقامه جماعت نمود نماز امام و
مأمومين، چه صورت دارد؟.
ج - در فرض مسأله، اگر امام مفروض، هميشه ماه مبارك رمضان، در آن
مسجد، اقامه جماعت، مىكند، امام راتب ماه مبارك رمضان است و امام راتب، از
غير راتب، اولى است و لكن حرام نيست كه امام ديگر نماز بخواند و اگر با وجود
امام راتب، امام ديگر نماز خواند نماز امام و مأموم هر دو صحيح است.
س 60 - مسجدى در محلى ساخته شده، اهالى، هر كدام به نوبه خود در
ساختمان و زمين مسجد، شركت كرده‌اند و عالمى كه مورد وثوق همه مراجع تقليد.
وقت است انتخاب كرده‌اند و پنج سال است در آن مسجد نماز مىخواند، اخيرا
چند نفر كه كمك كرده‌اند مىگويند، ما به سهم خود راضى نيستيم اين عالم در مسجد
نماز بخواند و امام راتب باشد، آيا اين اشخاص مىتوانند مانع شوند يا نه؟.
ج - كمك به مسجد موجب حق ممانعت از نماز خواندن عالم عادل نيست
(أعاذنا الله من شر الشيطان).
س 61 - مسجدى مشرف به خراب شدن بود، يك نفر از آقايان روحانيون
متصدى شد كه مسجد را تعمير نمايد، پولى را جمع آورى و مسجد را بطور كامل بنا
كرده و مدتى هم خودش در آنجا اقامه جماعت نموده است و بعد از مدتى به علتى
جماعت او تعطيل شد، شخص ديگر ى بدون اجازه و اطلاع امام راتب، در آن
مسجد، تشكيل جماعت داد حال آيا با وجود امام راتب كه متصدى امور ساختمان
مسجد هم بوده تشكيل جماعت، براى شخص دوم جايز است يا نه؟.
ج - امام راتب، اولويت دارد. بالخصوص در اين مورد كه زحمت
ساختمان مسجد را هم متحمل شده باشد و ممانعت كردن از او خلاف اخلاق
است. لكن اولويت در اين مقام، به معناى عدم جواز امامت غير، نيست و بسيار
مناسب بلكه لازم است كه اين گونه تشاح ها اگر براى كسب ثواب بيشتر حاصل
243

مىشود طبق اولويت هاى مذكور در عروه، مرتفع سازند و اگر خداى نخواسته براى
غرض دنيوى باشد يا مأمومين براى غرض دنيوى يكى را بر ديگرى مقدم بدارند بايد
از خشم خداى بترسند و نماز و عبادت را به غرض دنيائى آلوده نسازند (قال الله
تعالى: ولا تنازعوا فتفشلوا وتذهب ريحكم).
اگر امام جماعت يك نماز را در دو محل به جماعت بخواند
س 62 - امام جماعت، مقلد مرجعى است كه جايز مى داند امام، نمازى
را كه در مسجدى خوانده همان نماز را در مسجد ديگر با جماعت ديگر بخواند ولى
مأمومين مسجد دوم، مقلد مرجع ديگرند كه جائز نمىداند، حال آيا مأمومين مسجد
دوم، مىتوانند به آن امام، اقتدا كنند يا نه؟.
ج - اگر مرجع مأمومين دوم، جايز نمىداند، اقتدا جايز نيست و اما اگر
فتوا نداده بلكه احتياط، كرده جايز است. در اين احتياط، به مرجعى كه اقتدا را
جايز مىداند رجوع كنند.
س 63 - امام جماعتى در دو محل نماز مىخواند، آيا شخصى كه هميشه
ملازم او است مىتواند به همين امام، در هر دو محل، اقتدا كند يا نه؟.
ج - شخص همراه، مىتواند نماز قضا را به نماز معاده امام، اقتدا نمايد و
نيز اگر همان نمازى را كه به جماعت خوانده بار دوم رجاءا اقتدا كند مانعى
ندارد. بلى اگر به قصد استحباب اعاده، همان نماز را بخواند جايز نيست مگر آن كه
احتمال خللى در نماز اولش بدهد كه در اين صورت، اعاده آن نماز، احتياطا - چه
فرادى باشد چه جماعت - جايز است.
نماز فرادى در محلى كه نماز جماعت منعقد است
س 64 - هنگامى كه نماز جماعت، منعقد است كسانى فرادى نماز
مىخوانند، آيا نماز آنان صحيح است يا نه؟.
ج - اگر نماز فرادى خواندن، تفسيق عملى امام باشد نماز، باطل است.
س 65 - فرادى خواندن نماز در محلى كه جماعت منعقد مىباشد چطور
است؟
ج - صحت نماز فرادى در محلى كه نماز جماعت منعقد و فرادى خواندن،
244

موجب يا موهم تفسيق امام جماعت باشد مورد اشكال است.
س 66 - زيد المحترم لدى الناس دخل مسجدا، فصادف إنعقاد جماعة بإمامة
من يعتقد زيد بعدم عدالته أو عدم صحة قرائته أو بأي موجب لعدم جواز الإيتمام به
والناس تعتمد على رأي زيد فإذا صلى هو تقية أو شكليا خلف الشخص المذكور فإن
المؤمنين سيعتبرون ذلك توثيقا و إثباتا لجواز الإيتمام فهل يجوز لزيد حينئذ الإيتمام؟
و إلا فهل يخرج أم يصلي منفردا مع أثر الإهانة المترتب على ذلك.
ج - الخروج من المسجد في الصورة بحيث لا يستند إلى وجود الإمام أولى، إذ
الإنفراد يوجب تفسيق الإمام والإقتداء ترويج للباطل بنظره هذا إذا كان الإمام به نظر
المأمومين جامعا لشرائط الإمامة.
س 67 - اگر در صف جماعت نماز، شخصى قصد نماز خود كند، و در
قيام و قعود با جماعت هم آهنگ باشد اشكال دارد يا خير؟.
ج - در فرض سؤال، اگر اين عمل از جهت تقيه و واجد نبودن امام، شرائط
امامت را باشد، عيبى ندارد، و در غير اين صورت، ترويج باطل و نفاق است و بعد
در صورت تمكن نماز را اعاده نمايد.
س 68 - در محلى كه اقامه جماعت شده است، شخصى فرادى نماز
مىخواند و قصد توهين به امام را هم ندارد، لكن توهين قهرى است، آيا در
اين صورت، شخص منفرد فقط گناه كرده يا نمازش نيز باطل است؟.
ج - در صورتى كه توهين قهرى باشد جايز نيست و نماز باطل است. بلى اگر
شخص، جاهل يا غافل باشد نماز صحيح است.
س 69 - اگر شخصى امام جماعت مسجدى را عادل نداند و وارد مسجد
شود و ببيند كه نماز جماعت مىخوانند آيا به جهت فضليت اول وقت يا تقيه مىتواند
در صف جماعت ايستاده و نماز خود را فرادى بخواند، ولى با جماعت به ركوع و
سجود رود يا نه و اگر جايز باشد مىتواند قرائت نماز مغرب و عشا را آهسته
بخواند يا خير؟.
ج - هر گاه امام جماعت را عادل نمىداند نمىتواند اقتدا كند و اگر بنحو
انفراد هم بخواند و مردم متوجه شوند و عمل او ظاهر در تفسيق امام باشد نمازش
245

اشكال دارد و قرائت نماز مغرب و عشا را در مورد سؤال نمىشود آهسته خواند.
نماز جماعت با عامه
س 70 - نماز واجب را با جماعت عامه خواندن - با توجه به اين كه علاوه
بر عدم عدالت، شرائط ديگر را هم رعايت نمىكنند، مثلا اتصال را شرط ندانسته و
شنيدن صداى امام را بوسيله بلندگو كافى مىدانند - جايز و مسقط تكليف است يا
نه؟.
ج - شركت در جماعت عامه، در حال اختيار، خوب است، ليكن نماز را
اعاده نمايند و در حال اضطرار و تقيه - با مراعات شرائطى كه مورد تقيه نيست -
نماز خواندن با آنان كافى و بى اشكال است.
س 71 - در رساله شريفه فرموده‌ايد كه امام جماعت بايد دوازده امامى
باشد اكنون كسى كه در حال تقيه و ضرورت، اقتدا به امام جماعت اهل سنت
مىكند چرا نبايد نمازش را اعاده نمايد؟.
ج - در حال تقيه اگر مندوحه دارد بايد اعاده كند و اگر مندوحه ندارد
نمىتواند اعاده نمايد و مجزى است و دليل آن اخبار تقيه است.
246

مسائل نماز جمعه
وقت نماز جمعه
س 1 - وقت نماز جمعه را بيان فرمائيد.
ج - وقت آن از اول ظهر است به مقدارى كه مكلف تمكن داشته باشد آن را
بجا آورد با در نظر گرفتن تحصيل شرائط مانند طهارت و اجتماع مردم و غير اينها
به حسب عادت در حالى كه تمامى اين كارها با رفاهيت انجام شود بدون سستى و
مسامحه و بدون تعجيل و اگر وقتى كه امور مذكوره، در آن محقق شود بگذرد و نماز
جمعه را نخوانده باشد وقت آن گذشته است و واجب است نماز ظهر بخواند.
س 2 - آيا نماز جمعه، قضا دارد؟.
ج - نماز جمعه قضا ندارد و اگر وقت آن بگذرد بايد نماز ظهر را بخواند.
پس اگر وقت نماز ظهر باقى است ظهر را به نيت ادا مىخواند و اگر خارج وقت
است به نيت قضا.
اذان و خطبه و قنوت در نماز جمعه
س 3 - اذان جمعه، قبل از خطبه است يا بعد از آن؟ و همچنين اذان
اعلامى و صعود خطيب بر منبر، شرط است يا نه؟.
ج - آنچه كه در تفاسير و تواريخ ذكر شده اين است كه وقتى رسول الله
صلى الله عليه وآله و سلم - براى خطبه جمعه - روى منبر مىنشستند بلال بر در
مسجد، اذان مىگفت و هنگامى كه از منبر فرود مىآمدند بلال اقامه نماز مىگفت
و روايت شده كه هر زمان آن حضرت براى نماز جمعه، بيرون مىآمدند روى منبر
247

مىنشسته تا مؤذن از اذان فارغ شود. (ولكم في رسول الله اسوة حسنة).
س 4 - اذانى كه در نماز جمعه، بدعت و حرام مىباشد، كدام است؟.
ج - ذكر في بعض الأخبار و كلمات بعض الأصحاب إن الأذان الثالث
من يوم الجمعة محرم وفي بعض آخر، الثاني والظاهر إن الزائد على الوارد إذا أتى به قصد
التوظيف فهو بدعة محرمة من غير فرق بين الجمعة وغيرها ولعل ما في الأخبار للتنبيه
على إن ما تداول من زمان الثالث من أحد مصاديق البدعة.
س 5 - اقل واجب خطبه، در صلوة جمعه چيست؟.
ج - در صلوة جمعه، دو خطبه، واجب است - و بايد مانند سائر عبادات،
به قصد قربت، خوانده شود - و بدون آن، نماز جمعه، صحيح نيست و واجب است
در هر يك از آنها حمد خداوند متعال، و احوط آنست كه به لفظ (الحمد لله) باشد و
واجب است در خطبه دوم صلوات بر پيغمبر و آل پيغمبر (صلوات الله عليهم
اجمعين) بلكه احوط در خطبه اول نيز وجوب آن است و واجب است موعظه در
خطبه اول، و در خطبه دوم نيز احتياطا ترك نشود و واجب است قرائت سوره خفيفه
در خطبه اول و در دومى نيز ترك نشود و احوط، اضافه صلوات بر ائمه مسلمين و
استغفار براى مؤمنين و مؤمنات در خطبه دوم است. و در آنچه ذكر شد مسمى
كفايت مىكند و احوط آنست كه عربى باشد بلى اگر عدد افرادى كه استماع خطبه بر
آنها واجب است غير عرب باشند و عربى را نفهمند، احوط تكرار موعظه بلسان خود
آنها است، بلكه لزوم خالى از قوت نيست به جهت عدم صدق وعظ و وصيت به
تقوى، بلسانى كه مستمعين، معناى آن را نفهمند.
س 6 - استماع خطبه، بر مأمومين واجب است يا نه؟ و آيا در حال خطبه
خواندن امام جمعه، جائز است مأمومين ذكر بگويند يا نه؟ و هر گاه كسى در اثناء
خطبه امام، نماز مستحبى يا واجبى را بخواند صحيح است يا نه؟.
ج - احوط در حال خطبه ترك ذكر و نماز مستحبى است بلكه احوط
اصغاء و استماع است.
س 7 - آيا جايز است خطبه نماز جمعه قبل از ظهر خوانده شود يا خير؟.
ج - اظهر جواز آن است بطورى كه وقتى امام از خطبه فارغ شد ظهر شده
248

باشد، لكن احوط تأخير آن است تا ظهر.
س 8 - هر گاه امام، نسيانا نماز جمعه را قبل از خطبه ها بخواند چه صورت
دارد؟.
ج - در فرض سؤال نماز جمعه باطل است.
س 9 - هر گاه امام نماز جمعه را قبل از خطبه ها بخواند و پس از اتمام
خطبه‌ها، متوجه اشتباه خود شود، آيا اعاده نماز جمعه كافى است يا بايد خطبه‌ها را
نيز اعاده نمايد؟.
ج - چنانچه موالاة به هم نخورده باشد اعاده نماز جمعه مجزى است.
س 10 - آيا در حال قرائت خطبه هاى نماز جمعه طمأنينه واجب است يا
خير؟.
ج - واجب نيست.
مسأله 11 - مستحب است امام جمعه وقتى به طرف مردم برگشت و مىخواهد
خطبه بخواند به مردم سلام كند و احتياط مستحب آن است كه مستمعين در اثناء
خطبه تكلم نكنند.
مسأله 12 - هر چيزى كه ماحى صورت خطبه باشد اگر در اثناء خطبه واقع شود
خطبه را باطل مىكند مانند خوردن يا راه رفتن متعد به يا فعل كثير.
س 13 - آيا لازم است خطبه هاى نماز جمعه، ايستاده انجام گيرد يا در
حال نشسته هم خواندن آن اشكال ندارد؟.
ج - واجب است خطبه ها در حال ايستاده خوانده شود.
س 14 - در صلوة جمعه، قنوت در ركعت اول قبل از ركوع و در ركعت
دوم، بعد از ركوع، واجب است يا نه؟.
ج - اصل قنوت، مستحب است لكن جاى آن، در ركعت اولى قبل از ركوع
و در ركعت ثانيه بعد از ركوع است.
س 15 - هل يلزم التحدث بلغة للنصيحة بالتقوى يفهم المستمعون في الخطبة
الأولى فقط أم في الخطبتين؟.
ج - الأحوط أن تكون الخطبتان، باللغة العربية، إلا إذا كان المستمعون غير
249

عارفين باللغة العربية فالإحتياط البدء بالعربية ثم بلغة المستمعين ولا يترك الإحتياط
بالنصيحة بالتقوى في كلتا الخطبتين.
س 16 - إذا كان الإمام مشغولا بخطبة الجمعة فسلم عليه شخص قاصدا إياه
دون غيره، فهل يكفي رد الغير عن الإمام؟.
ج - لا يكفي ذلك.
س 17 - قصد القربة الذي يجب تحققه في كل أجزاء الصلاة و حركاتها
و طريقة إدائها، هل يشترط في خطبتي الجمعة بكلماتها وحروفهما وطريقة القائهما
وسائر ما يتعلق بهما؟.
ج - خطبة الجمعة من العبادات المعتبر فيها قصد القربة به تمام أجزائها.
شرائط امام جمعه
س 18 - شرائط امام جمعه با امام جماعت، تفاوت دارد، يا خير؟.
ج - لازم است كه امام جمعه، واجد شرائط امام جماعت باشد بعلاوه
محتمل است لزوم اذن (ممن له الأذن) و قدرت داشتن بر خطبه خواندن بلسان
عربى.
س 19 - إذا كان إمام الجمعة مسافرا فهل تصح جمعته وجمعة من يأتم به من
المتممين أو المقصرين؟.
ج - نعم يجوز للمسافر إقامة صلوة الجمعة إماما أو مأموما وتصح منه.
زيادى ركن در نماز جمعه از امام و مأموم
س 20 - اگر امام، در ركعت دوم نماز جمعه كه پس از قنوت بايد به سجده
رود فراموش كند و به ركوع رود فرموده‌اند نمازش - از جهت زيادى ركن - باطل
است، حال وظيفه مأمومين را بيان فرمائيد و همچنين اگر مأموم غافلا به قصد متابعت
امام به ركوع رفته وظيفه‌اش چيست؟.
ج - زيادى ركن، چه از امام و چه از مأموم عمد باشد يا سهو موجب بطلان
نماز است. بلى در موردى كه امام در حال ركوع واجب باشد و مأموم، قبل از او سر
بردارد، مىتواند به قصد متابعت امام به ركوع برود. و بناءا عليهذا اگر امام ركوع را زياد
نموده نمازش باطل شده و مأمومين اگر بتوانند بايد ديگرى را براى امامت در بقيه
250

نماز، مقدم بدارند و اقتدا به او بكنند و الا جمعه را تمام نموده و نماز ظهر را بخوانند.
س 21 - اگر در نماز جمعه در ركعت دوم، پس از قنوت، مأموم اشتباها
به ركوع رود و به اشتباه خود پى برده، و فورا برخيزد، نماز صحيح است يا باطل؟.
ج - نماز باطل است.
نماز جمعه مجزى از نماز ظهر هست يا نه؟
س 22 - مختار حضرتعالى در باب نماز جمعه در اين زمان مخصوصا در آن
بلاد و شهرها كه اقامه اين نماز، در آنجاها از قديم الايام معمول مىباشد چيست؟.
ج - بر حسب اختيار اينجانب: با خواندن نماز جمعه، به احتياط واجب،
خواندن نماز ظهر ترك نشود.
س 23 - آيا اقتدا به نماز عصر امام جمعه، صحيح است يا نه؟.
ج - اقوى اين است كه اقتدا به نماز عصر كسى كه نماز ظهر را نخوانده و
اكتفا به نماز جمعه كرده صحيح نيست. بلى اگر بعد از خواندن نماز جمعه،
احتياط كرد و نماز ظهر را هم خواند جايز است كه نماز عصر را به او اقتدا كند.
احكام نماز جمعه
س 24 - در نماز جمعه اگر مأموم به ركعت دوم امام رسيد مىتواند اقتدا
كند يا نه؟ و بر فرض اقتدا در ركعت دوم خودش مىتواند هر سوره‌اى را بخواند يا
بايد سوره منافقون را بخواند؟.
ج - در ركعت دوم اقتدا كند و سوره منافقون مستحب است و واجب
نيست.
س 25 - در صورت اقامه جمعه، جايز است ديگران نماز ظهر را بجاى آن
به فرادى يا به جماعت بخوانند يا نه؟.
ج - بلى به نظر حقير جايز است.
س 26 - تلاوت حمد و سوره در نماز جمعه بايد جهرا باشد يا اخفات هم
جايز است؟
ج - احوط جهر است.
س 27 - آيا لازم است كسى كه نماز جمعه را نمىخواند و مىخواهد نماز
251

ظهر بخواند خواندن ظهر را تأخير بيندازد تا وقت ظهر نماز جمعه بگذرد يا خير؟.
ج - لازم نيست ولى اولى و احوط است.
س 28 - اگر كسى نماز جمعه را خوانده و مىخواهد احتياطا نماز ظهر را
هم بخواند آيا شخصى كه نماز جمعه نخوانده و مىخواهد نماز ظهر بخواند مىتواند به
شخص مذكور، در نماز ظهر اقتدا كند يا خير؟.
ج - بنابر احتياط نمىتواند.
س 29 - در يك مسجد، نماز جمعه، منعقد مىشود، آيا جايز است در
جاى ديگرى كه با آن مسجد، يك فرسخ، فاصله ندارد نيز اقامه نماز جمعه كنند؟.
ج - در كمتر از يك فرسخ، دو نماز جمعه، صحيح نيست و هر كدام بعد از
ديگرى شروع كنند، باطل است.
مسأله 30 - نماز جمعه در احكام شك و سهو و غير اينها در ركعات و
اجزاء ركنيه و غير ركنيه و شرائط و موانع مانند ساير نمازهاى واجب است.
س 31 - اقتداء نماز ظهر به جمعه ابتداء يا در ركعت اخير چه صورت
دارد؟.
ج - به نظر حقير، احوط عدم جواز اقتداء ظهر به جمعه است.
252

مسائل نماز آيات
س 1 - باران شديدى كه موجب خوف اكثر مردم باشد، نماز آيات دارد يا
نه؟.
ج - اگر موجب خوف غالب مردم باشد نماز آيات، واجب مىشود.
س 2 - در موقع حدوث زلزله يا بادهاى شديد كه اكثر مردم مىترسند و اگر
شخصى جنب باشد و آن موقع دسترسى به آب نداشته باشد تكليفش چيست و براى
گرفتن ماه و خورشيد، شخص جنب چه تكليفى دارد؟.
ج - در زلزله موقعى كه به آب رسيد غسل كند و نماز بخواند و در خسوف و
كسوف اگر متمكن از غسل و وضو نباشد، قبل از انقضاء وقت، واجب است تيمم
كند و نماز آيات بخواند.
س 3 - در نماز آيات، جهر و اخفات معتبر است يا هر طور بخواند صحيح
است؟.
ج - مخير است بين جهر و اخفات.
س 4 - شخصى از ابتداء تكليف تا حال نماز آيات نخوانده، مثلا چهل سال
جاهل به حكم و يا عالم بوده ولى مسامحه كرده، اگر اين شخص بخواهد نمازهاى
آياتى را كه در مدت مذكور، به ذمه او آمده تدارك نمايد چند نماز آيات بخواند كه
ذمه‌اش برئ شود؟.
ج - چنانچه علم به مقدار فوت شده داشته و بعد فراموش نموده و يا احتمال
بدهد كه مىدانسته و فراموش كرده، واجب است احتياطا مقدارى بخواند كه يقين
253

كند زياده بر آن در ذمه ندارد ولى اگر از اول، غفلت داشته و نمىداند چه مقدار
به ذمه‌اش آمده به مقدارى كه يقين دارد بخواند كافى است.
254

مسائل نماز عيد فطر و قربان
س 1 - اگر عيد فطر، بعد از ظهر، ثابت شد جايز است فرداى آن روز قضاءا و
يا رجاءا نماز عيد را بجا آورد يا نه؟.
ج - قضا ندارد لكن رجاءا جايز است.
س 2 - شخصى كه در دو محل، امام جماعت است، آيا مىتواند روز عيد
فطر نماز عيد را در دو محل امامت كند يا نه؟.
ج - در نماز عيد فطر نمىتواند در دو محل امام، واقع شود.
س 3 - يقين به بطلان نماز عيد پيدا كرديم دوباره خواندن آن، لازم است
يا نه؟
ج - نماز عيد در زمان غيبت مستحب است و اگر علم به بطلان آن حاصل
شود وقت آن باقى جايز است اعاده نمايد.
س 4 - در نماز عيدين اگر در ركعت اول به قنوت چهارم امام مثلا برسيم
وظيفه چيست؟.
ج - در فرض سؤال سه تكبيرى كه با امام نبوده با سه قنوت ولو با يك
صلوات بگويد و در ركوع به امام ملحق شود صحيح است.
س 5 - اگر به ركعت دوم نماز عيدين برسيم وظيفه چيست؟.
ج - پس از سلام، ركعت دوم را خود به صورت فرادى بخواند.
255

مسائل نماز و روزه استيجارى
س 1 - اينجانب مقدارى قضاى روزه بگردنم هست و فعلا به علت بيمارى
قدرت بر روزه ندارم و نسبت به آينده هم مأيوس هستم، آيا مجوزى براى استيجار
روزه هست يا خير؟. چون اطمينان دارم بر فرض وصيت، ورثه موفق به انجام
نخواهند شد؟.
ج - نيابت از زنده در قضاى نماز و روزه جايز نيست و مىتوانيد به شخص
مورد اطمينان پولى را صلح نمائيد و در ضمن صلح شرط كنيد كه بعد از فوت براى
شما نماز و روزه استيجار نمايد.
س 2 - آيا به وصيت مفقود الاثر مىتوان عمل نمود يا خير؟ و نيز مىشود
براى او روزه و نماز استيجار كرد يا نه؟.
ج - به وصيت مفقود الاثر تا مرگ او معلوم نشده نمىتوان عمل نمود و
استيجار نماز و روزه هم تا زمانيكه مفقود الاثر است و هنوز مرگش معلوم نشده
صحيح نيست.
س 3 - دو نفر خواهر يكى بنام صفيه و يكى بنام زليخا هر دو وفات
نموده‌اند، بنام صفيه وجهى براى يك سال نماز داده شده ولى اشتباها بنام زليخا
بمحضر شريف شما تقديم نموده‌اند. بعد از مدتى مديدى فهميده‌اند وجه نماز صفيه
بنام زليخا داده شده آيا اين چه نحو خواهد بود بنام صفيه محسوب خواهد بود يا
خير؟.
ج - اگر دهنده پول، پول را واقعا براى منوب عنه داده و اشتباه در اسم
256

كرده و عمل نماز هم براى صاحب پول انجام شده عيبى ندارد و اگر گفته باشد
براى صاحب نام و بنام او عمل انجام شود مجزى نيست.
س 4 - زيدى در نماز استيجارى سهوا چيزى بخورد چه صورت دارد؟.
ج - اگر چيز كمى بوده و سهوا خورده مبطل نيست.
س 5 - كسى كه نماز استيجارى به ذمه دارد و در عين اين كه عقيده به وجوب
نماز يوميه دارد تصميم به نخواندن نماز يوميه خود مىگيرد، آيا مىتواند نماز
استيجارى كه بر ذمه ادا كند يا نه؟.
ج - (نعوذ بالله من ذلك) فرض بعيد الوقوعى است ولى اگر چنين كسى
پيدا شود نماز استيجارى او صحيح است هر چند به ترك نماز خود، مرتكب گناه
عظيم شده است.
س 6 - كسى كه اجير شده نماز استيجارى بخواند اگر به ترتيب نخواند
مثلا در يك مجلس، سى نماز ظهر و عصر و در مجلس ديگر سى نماز مغرب و عشا
بخواند صحيح است يا نه؟.
ج - اگر چه ترتيب، به نظر اينجانب لازم نيست لكن اشخاصى را كه
استيجار مىكنم براى نماز قضاء مؤمنين، هيچ گاه اجازه نمىدهم بدون ترتيب
بخوانند.
س 7 - شخصى پير شده و قادر بگرفتن روزه نيست و روزه قضا بر ذمه
دارد و از كسان و بازماندگانش اميدوار نيست كه بعد از موت او روزه‌هايش را قضا
نمايند و يا جهت او اجير بگيرند، در اين صورت در حال حيوة خود مىتواند براى
خود اجير بگيرد كه روزه‌هاى او را قضا نمايد يا نه؟.
ج - در زمان حيوة نمىتواند براى خود روزه، استيجار نمايد.
س 8 - شخصى متقبل شده كه براى چند نفر، صوم استيجارى بگيرد و
فعلا در اثر گرفتارى و ضعف، قدرت بر گرفتن آن روزه ندارد، آيا اجازه مىفرمائيد
كه به ديگرى واگذار نمايد يا بايد خودش مباشرت نمايد؟ ضمنا بعضى از ورثه
منوب عنه، غائبند و بعضى ديگر از ايشان از اين موضوع اطلاع ندارند، تكليف اين
شخص را بيان فرمائيد؟.
257

ج - راجع به روزه، از هر يك از ورثه كه ممكن است به قدر سهم الارث
استيذان نمايد و با اذن حاكم شرع روزه را استيجار نمايد و احتياطا به مقدار آن
مبلغ، بعنوان مظالم، رد كند.
س 9 - آيا فرزند و همسر اينجانب كه واجب النفقه من هستند مىتوانند
براى كسى كه فوت شده نماز، و روزه استيجارى در مقابل اجرت انجام دهند يا
خير؟.
ج - در فرض سؤال مىتوانند اجير شوند، ولى اگر اجير شدن زوجه، منافى
با حق استمتاع زوج باشد از زوج، اذن بگيرد.
س 10 - موصى وصيت كرده كه از ثلث مالش در راه خير خرج كنند، آيا
وصى مىتواند از ثلث به يكى از ورثه دهد، تا براى ميت نماز و روزه استيجارى
انجام دهد، احتياطا (در حالى كه معلوم نيست نماز و روزه قضا داشته باشد)؟.
ج - مانعى ندارد.
س 11 - شخصى جهت نمازهاى ميتى اجير شده ولى از وضو گرفتن در
اثر جراحت دست، معذور بوده، يك سال گذشت و هنوز عذرش ادامه دارد، مىتواند،
عمل استيجارى را با تيمم انجام دهد يا نه؟.
ج - احوط ترك آن است و در صورت عدم تمكن، احوط تراضى با موجر
است به اقاله اجاره.
س 12 - شخصى ملكى را معين نموده است كه بعد از فوت او همه
نمازهاى از ابتداء تكليف تا آخر عمرش را استيجار كنند. پس از استيجار نماز،
مقدارى از وجه، زياد آمد در اين صورت باز استيجارش را مكرر كنند و يا به ورثه
برگردانند و بنابر وجوب رد به ورثه، آيا به ورثه زمان فوت ميت، برگردانند يا به وارث
زمان استيجار؟.
ج - در فرض مسئلة با احتمال عقلائى كه اشتغال ذمه او باقى است،
نماز، جهت او استيجار كنند و پس از آن اگر آن ملك را ثلث خود قرار داده صرف
در امور خيريه بنمايند و اگر وصيت، جهت استيجار صلوة بوده به ورثه حين الموت
مىرسد.
258

س 13 - زن مىتواند نماز وحشت بخواند، و همچنين براى بجا آوردن نماز
و روزه، جهت غير، اجير شود يا نه؟.
ج - بلى مىتواند نماز وحشت بخواند و براى نماز و روزه قضا، اجير شود.
س 14 - پسر غير بالغ مثلا سيزده ساله كه اعتقاد او هم كامل است
مىتواند روزه استيجارى بگيرد يا نه؟.
ج - احوط عدم اكتفاء به روزه او است چون (اصالة الصحة) در عمل او
جارى نيست. هر چند روزه او صحيح است.
س 15 - شخصى كه روزه قضا از خودش دارد مىتواند روزه استيجارى
بگيرد يا نه؟.
ج - بلى در وسعت وقت، مىتواند.
س 16 - شخصى كه روزه كفاره، در گردن دارد و بايد متواليا بگيرد و
براى او مقدور نيست آيا جايز است روزه استيجارى بگيرد يا نه؟.
ج - بلى جايز است.
س 17 - كسى كه از پدر و مادر نماز و روزه قضا به عهده دارد آيا
مىتواند براى خواندن نماز و روزه ديگرى اجير شود يا نمىتواند؟.
ج - با فرض وسعت وقت مىتواند براى ديگران اجير شود والله العالم.
س 18 - شخصى شغلش روزه گرفتن است، در سال 1359 قرار شد كه
چهار ماه روزه بگيرد، يك ماه آن را گرفت، و گفت يك ماهى كه گرفتم، يك هزار و
سيصد تومان مىشود و سه ماه ديگر هم هر ماهى يك هزار و پانصد تومان مىشود، و
روزه گير با واسطه اين صحبت را مىنمايد، و واسطه هم پنج هزار و هشتصد
تومان را از طرف دريافت مىنمايد، شخص روزه گير ماه دوم را هم مىگيرد، و به
واسطه مىگويد كه شما دو ماه صبر كنيد روزه شما را در ماه رجب و شعبان
مىگيرم، چون فضيلتش بيشتر است، موقعى كه مىخواهد دو ماه را شروع نمايد، به
واسطه مىگويد روزه گران شده، واسطه مىگويد كه معامله ما تمام شده، شما
مشغول روزه گرفتن باش، و اگر خواستى از حاكم شرع مسأله آن را سؤال
مىنمائيم، توضيحا اين كه اجير با حرف و صحبت قبول كرده كه سه ماه را با هر
259

ماهى يك هزار و پانصد تومان روزه بگيرد نه صيغه به عربى خوانده شده و نه وجه آن
دو ماه را دريافت نموده، وجه پيش واسطه، امانت بوده، حكم شرعى را بيان
فرمائيد؟.
ج - در فرض سؤال اگر بين اجير و مستأجر صيغه عقد اجاره، چه به فارسى
چه به عربى جارى نشده بر اجير لازم نيست روزه را به اجرت مذكور بگيرد، و دو
ماه باقيمانده بايد با رضايت طرفين انجام شود، و اگر صيغه عقد به فارسى يا به عربى
جارى شده، اجير بايد مورد اجاره را انجام دهد.
260

مسائل روزه
رؤيت هلال و موارد ثبوت اول ماه
س 1 - اگر در يك جا از پاكستان هلال شوال ديده شود و به طريق شرعى،
ثابت گردد آيا لازم است كه همه مردم پاكستان، آن روز را عيد، قرار دهند يعنى
در رؤيت هلال و ثابت شدن اول ماه، اتحاد افق لازم است يا نه؟.
ج - رؤيت هلال شوال در قسمت مشرق زمين براى مغرب زمين حجت
است و در مغرب زمين اگر رؤيت شود براى مشرق زمين، حجت نيست مگر آن كه
قريب الافق باشند.
س 2 - اگر رؤيت هلال در شهرى ثابت شود، آيا براى شهرهاى ديگر
هر كجا كه باشد - با آن كه بين امصار و ممالك از 1 ساعت و گاهى تا 12 ساعت
اختلاف است - كفايت مىكند يا نه و خلاصه آيا توافق افق لازم است يا نه؟.
ج - اگر متوافق در افق باشند - بطورى كه اگر در شهرى ديده شود در شهر
ديگر نيز قابل رؤيت باشد - بى اشكال كافى است و اما كفايت رؤيت در يك
مكان براى تمامى اماكن، معناى صحيح آن اين است كه رؤيت هلال در يك
مكان، براى اماكنى كه بعد از آن، روز مىشود چه در افق موافق باشند چه
مختلف، كافى است و در شهرهائى كه حين رؤيت هلال، در اماكن ديگر، روز
باشد رؤيت هلال، براى آنجاها كه در آن حين روز بوده كافى نيست بلكه روز
بعد در آن گونه جاها روز اول ماه است و اين معنى را حقير هم قبلا بعيد
ندانسته‌ام، مع ذلك احتياط بايد رعايت شود مگر در بلادى كه بعد از رؤيت
261

- هلال در جائى - شب مىشود كه قطعا كافى است هر چند قريب الافق نباشند.
س 3 - در سالهائى كه ماه رمضان، سلخ ندارد يعنى سى كم مى باشد در
بعضى از قراء، شب اول شوال، هلال، رؤيت نمىشود و دسترسى هم به شهر ندارد
كه استفسار بنمايند در اين صورت به خبر منجم و اخبار راديو مىتوانند اكتفا كنند
يا نه؟ ضمنا بعضى قائلند كه بوسيله اينها براى ما علم حاصل مىشود، بفرمائيد كه
آيا اينها دليل شرعى براى افطار، و اثبات عيد مىشود يا نه؟.
ج - در صورت حصول علم يا اطمينان كه در نظر عرف، علم، محسوب
مىشود اشكال ندارد و در غير اين صورت بفرستند به شهر و استفسار نمايند و با عدم
تمكن، استصحاب كنند.
س 4 - در وسائل كتاب صوم أبواب أحكام شهر رمضان كه سى و هفت
باب است در باب سوم مىفرمايد: باب إن علامة شهر رمضان وغيره رؤية الهلال
فلا يجب الصوم إلا للرؤية أو مضي ثلاثين ولا يجوز الإفطار في آخره إلا للرؤية أو
مضي ثلاثين وإنه يجب العمل في ذلك باليقين دون الظن، آنگاه بيست و هشت
حديث به عين همين مضمون نقل مىفرمايد كه براى نمونه اين يك حديث را عرض
مىكنم: محمد بن الحسن بإسناده عن علي بن مهزيار عن محمد بن أبي عمير عن أبي
أيوب وحماد عن محمد بن مسلم عن أبي جعفر عليه السلام قال إذا رأيتم الهلال فصوموا
وإذا رأيتموه فأفطروا وليس بالرأي ولا بالتظني و لكن بالرؤية وخلاصه، مدلول همه
اين روايات اين است كه روزه ماه رمضان واجب نمى شود مگر به يقين به ماه
رمضان بنابر اين اگر در يكى از بلاد متباعد رؤيت هلال شود براى مردم ساير بلاد
از كجا يقين، حاصل مىشود كه در آن بلد، هلال، طالع شده و وجوه استحسانيه‌اى
كه بعضى از بزرگان در بعضى از رسائل عمليه بيان كرده‌اند اجتهاد در مقابل نص
است، غرض حقير اين است كه در برابر اين اخبار متواتره، چطور مىشود فتوى داد
كه اگر در يكى از بلاد متباعده، رؤيت هلال شود براى مردم ساير بلاد، كفايت
مىكند؟ مستدعى است نظر مباركتان را مرقوم فرمائيد تا مورد استفاده قرار گيرد.
ج -... لا إشكال ولا نزاع في إنه لا يجب الصوم إلا بعد رؤية هلال شهر
الصيام، أو مضي ثلاثين يوما من شعبان ولا يجب بل لا يجوز الإفطار إلا بعد رؤية هلال
262

شوال كما في الروايات الكثيرة أو مضي ثلاثين من شهر رمضان إنما الكلام في إن
الرؤية الموجبة للصوم في أول الشهر والموجبة للإفطار في آخره هل هي الرؤية في كل
بلد بالنسبة إلى أهله بحيث لو رأينا الهلال في قم مثلا لا يكفي لساير البلاد توافق أفقها
أم تخالف أم يكفي الرؤية في بلد لموافقه في الأفق ومتضاربه دون غيرهما كما أختاره
في العروة أو يكفي الرؤية في بلد لما توافق أو تضارب معه في الأفق ولكل بلد يكون
بالنسبة إلى بلد الرؤية غربيا كما أختاره جمع من الأعاظم أو يكفي الرؤية في بلد له
ولكل بلد وإن تخالف أفقه مع أفق بلد الرؤية كما أختاره العلامة في بعض كتبه و بعض
آخر على ما هو ببالي وأصر عليه في المستند، والمقصود من هذا القول إن الهلال إذا
خرج من تحت الشعاع وصار قابلا للرؤية ورآه الناس في آخر شعبان فهذه علامة
خروج شعبان و دخول رمضان ففي كل بلد تكون هذه الساعة ليلا تكون هذه اليلة ليلة
رمضان وفي كل بلد تطلع الشمس بعد هذه الساعة يكون ذلك اليوم يوم رمضان و
صاحب هذا القول حمل اخبار الرؤية على الرؤية في مكان ما في العالم دون رؤية نفس
المكلف أو بلده، هذا في مرحلة الثبوت وأما في مرحلة الإثبات ففي جميع الأقول يحتاج
إلى حصول اليقين أو قيام إمارة معتبرة شرعا وبدونها لا يحكم بوجوب الصوم أو الإفطار
ولعل ما أخرجه الوسائل في باب 15 من أحكام شهر رمضان حديث 1 تدل على ذلك
لأن السائل سئل عن قول أهل الحساب برؤية الهلال في الأندلس والأفريقا فيجيب
عليه السلام بأنه لا صوم مع الشك ولا يجيب بأن الرؤية في البلاد البعيدة لا تكفي و
كذا ما أخرجه في باب 12 حديث 2 من قوله عليه السلام: فإن شهد أهل بلد آخر
فاقضه، فإنه مطلق يشمل البلاد البعيدة، والله سبحانه و تعالى هو العالم.
س 5 - در تعيين اول ماه رمضان و شوال و محرم اگر طريقى كه قابل
اعتماد باشد نبود چه بايد كرد؟.
ج - اگر اطمينان حاصل نشود اول ماه رمضان را پس از گذشتن سى روز
از رؤيت هلال شعبان و اول ماه شوال را پس از گذشتن سى روز از رؤيت هلال
رمضان و اول محرم و ماه‌هاى ديگر را نيز پس از گذشتن سى روز از رؤيت هلال
ماه قبل، دهند.
س 6 - اگر شخصى روى اشتهار اين كه روز عيد فطر است روزه خود را
263

بخورد و پس از رؤيت ماه در شب اول به قرائن و نشانه‌هائى يقين كند كه روز
گذشته از ماه مبارك رمضان بوده تكليف او چيست؟ آيا قضا و كفاره دارد يا فقط
قضا بر او واجب است؟
ج - در فرض سؤال اگر از شهرت رؤيت هلال، علم حاصل كند كه مثلا
امروز عيد فطر است و افطار كند و بعد هم علم پيدا كند كه روز عيد نبوده بايد آن
روز را قضا نمايد و كفاره ندارد و اگر از شهرت، علم حاصل نكرده و افطار نموده و
بعد علم به خلاف حاصل كند بايد علاوه بر قضا، كفاره نيز بدهد.
س 7 - اگر حاكم شرع، حكم نكرده ولى به يقين حاكم شرع، روزه خود
را خورده چه صورت دارد؟.
ج - در صورتى كه از ثبوت نزد حاكم و علم حاكم، علم پيدا كرده كه
اول شوال است و افطار كرده و بعد كشف خلاف شده فقط قضا دارد.
س 8 - اگر به حكم حاكم شرع روزه خود را خورده، تكليفش چيست؟.
ج - به نظر اينجانب، حكم حاكم نافذ است و قضا و كفاره ندارد، مگر
آن كه بعد، علم به خطاء مستند حاكم، حاصل كند كه در اين صورت فقط قضا دارد.
س 9 - آيا مىشود به علم موسميات و هواشناسى، در تعيين وقت و اول
ماه، اعتماد كرد يا نه؟.
ج - اگر سبب اطمينان شود و استفسار، ممكن نباشد، جايز است،
مع ذلك رعايت احتياط، خوب است.
مبطلات روزه
س 10 - سيدنا ما تقول في هذه المسئلة: اذا كان رجل صائم يدرس القرآن
غلطا وعدة من الصائمين حاضرون يستمعون كلامه، فهل يبطل صومه وصوم
المستمعين ام لا؟ شكر الله سعيكم واطال الله عمركم ودمتم حراسا وامناء لديننا
الحنيف.
ج - أما القاريء إذا أخبر بأن ما قرئه قرآن وقرأ غلطا عمدا وعلما، يبطل
صومه وأما إذا قرأ غلطا من دون أن يخبر بأن هذا قرآن فبطلان صومه محل إشكال ولا
يترك الإحتياط بتركه وأما إذا قرأ غلطا بزعم الصحة فلا يبطل صومه، وأما المستمعون
264

فلا يبطل صومهم إلا إذا إخبروا بأن ما قرأت قرآن مع علمهم بأنه غلط.
س 11 - در عروة الوثقى و ساير رساله‌هاى عمليه احتياط شده به الحاق
بخار غليظ به غبار، در بطلان صوم، آيا مراد از بخار غليظ، بخار متراكم است يا
بخار بعضى از ادويه كه از عين دوا تبخير مىشود؟.
ج - ظاهرا همان بخارى است كه شبيه دود است و از نزديك، مرئى و
مشتمل بر اجزاء صغار آب مىباشد.
س 12 - قصد افطار، مفطر است يا نه و بر فرض مفطر بودن، كفاره دارد يا
نه؟ اگر كفاره داشته باشد پس بايد سائر مفطرات عمدى، كفاره نداشته باشد زيرا
سهوا كه مفطر نيست عمدا هم به مجرد قصد افطار، صوم، باطل مىشود. پس مفطر
بودن اكل عمدى يعنى چه؟.
ج - نيت افطار و همچنين نيت مفطر، موجب بطلان روزه هست، ولى از
مفطرات نيست، و كفاره وقتى بر مكلف به روزه، واجب مىشود كه مرتكب يكى
از مفطرات شود هر چند - از جهت اين كه قبل از طلوع فجر، قصد روزه نداشته يا در
اثناء روز، نيت مفطر يا افطار را كرده - روزه دار نباشد.
س 13 - بنده با اين كه از معلومات عربى بهره‌اى ندارم، چون به حضرت
ابا عبد الله الحسين عليه السلام علاقه شديدى دارم مرثيه و مصيبتى مىخوانم و
نمىدانم راست است يا دروغ، روزه‌ام در ماه مبارك رمضان با اين وضع، چگونه
است؟.
ج - مرثيه و مصيبت، در صورتى كه مشكوك باشد، نسبت دادن آن به امام
عليه السلام جايز نيست و موجب بطلان روزه است مگر آن كه نسبت به كتابى - كه
در آن نوشته شده است - بدهيد.
س 14 - درباره باطل شدن روزه با رسيدن غبار غليظ به حلق، اجمال و
نقطه ابهامى وجود دارد كه آيا حتى شامل موردى مىشود كه غبار غليظى هست و
انسان دهان خود را مىبندد ولى جلوى بينى را نمىگيرد و از راه بينى نفس مىكشد
و غبار داخل حلق مىشود، آيا در اين صورت هم روزه باطل است؟.
ج - احوط آنست كه از راه بينى هم غبار غليظ را به حلق نرساند.
265

س 15 - در روزه غير معين، شخص بيدار شد و فهميد كه پيش از طلوع،
محتلم بوده تكليف روزه او چيست؟.
ج - روزه، صحيح است مگر در قضاء رمضان.
س 16 - روضه خوان بعنوان زبان حال در مثل ماه مبارك رمضان اشعارى
مىخواند و يا قضايائى نقل مىكند كه مطابق با واقع نيست، آيا اين كار سبب
بطلان روزه است يا نه؟.
ج - اگر اشعار، بعنوان زبان حال، در مورد مصائب واقع شده، ذكر شود و
مناسبت هم داشته باشد عيب ندارد، لكن نقل قضايائى كه اصلا واقع نشده جايز
نيست، و اگر به امام نسبت دهند مبطل روزه است.
س 17 - غلط خواندن قرآن، در ماه مبارك رمضان روزه را باطل مىكند يا
نه؟.
ج - روزه را باطل نمىكند.
س 18 - شخصى ماه مبارك رمضان را روزه گرفته و در بين روز، كارى
را كه احتمال مىداده مضر به روزه‌اش باشد انجام داده و بعد از ماه رمضان، فهميد
كه مضر نبوده حال روزه او چه حكمى دارد؟.
ج - اگر با احتمال مفطر بودن، تحقيق نكرده مرتكب شده، روزه‌اش باطل
است و قضا دارد و كفاره ندارد.
س 19 - حديث شريف كساء معروف كه از حضرت زهرا عليها سلام نقل
شده به نظر مبارك، مورد اعتبار است و در حال روزه‌دارى مىتوان نسبت داد يا نه؟.
ج - در بعضى روايات، وارد شده و اگر بعنوان اين كه در بعض كتب،
روايت شده، صائم بخواند مانعى ندارد.
س 20 - اگر در شب روزه، مسكرى را مانند شراب، بخورد آيا واجب
است كه در روز قى كند يا نه؟.
ج - اگر علم ندارد كه در روز براى او، سكر حاصل مىشود قى كردن،
جايز نيست و چنانچه اتفاقا سكر حاصل شد آن روز را اتمام و قضاى آن را نيز بجا
آورد و اگر علم دارد كه در صورت قى نكردن سكر حاصل مىشود و با قى كردن
266

سكر حاصل نمىشود قى كند و آن روز را امساك نموده و قضاى آن را نيز بجا آورد.
س 21 - اگر انسان مكرها و اجبارا در جايى مشغول كار باشد كه تصادفا
در آنجا با گرد و خاك روبرو است و به هيچ وجه نتواند خود را از آنجا دور و حفظ
كند روزه او صحيح است و يا قضا و كفاره دارد؟.
ج - اگر اجبارى باشد رافع تكليف است و نيز اگر اجبارا نگذاشتند كه
مثلا جلو دهان و بينى خود را بگيرد، و غبار غليظ وارد حلق شد، روزه او صحيح
است و اما اگر خود او مسامحه در حفظ از غبار نموده روزه او باطل و قضا و كفاره
دارد.
ابطال روزه با حرام
س 22 - اگر كسى بداند كه استمناء، روزه را باطل مىكند و عمدا اين
عمل را انجام دهد كفاره جمع بر او لازم مىشود يا نه؟.
ج - بلى كفاره جمع بر او واجب مىشود.
س 23 - شخصى در ماه مبارك رمضان بعد از خوردن سحرى، خوابيده و
محتلم شده بعد كه بيدار شده - چون مسأله را نمىدانسته - استمناء كرده اكنون
حكم او را بيان فرمائيد؟.
ج - اگر قبل از فجر، استمناء كرده و قبل از فجر نيز غسل كرده، روزه او
صحيح است و قضا و كفاره ندارد و اگر قبل از فجر، غسل نكرده و عمدا در حال
جنابت صبح نموده روزه‌اش باطل و قضا و كفاره دارد و اگر بعد از فجر، استمناء
كرده قضا و نيز كفاره جمع - آزاد كردن بنده و شصت مسكين را طعام دادن و
شصت روز روزه گرفتن - بر او واجب است بلى بنده آزاد كردن، چون ممكن
نيست ساقط مىشود.
س 24 - شخصى بعد از خوردن سحرى، خوابيده و استمناء كرده ليكن
- با علم بوقوع اين عمل بعد از فجر - نمىداند كه در خواب، اين كار را كرده و يا
در بيدارى، اكنون وظيفه او چيست؟.
ج - در فرض سؤال، كفاره و قضاء لازم نيست.
س 25 - اگر فردى افطار به حرام نمايد و كفاره جمع را هم بدهد (مثلا در
267

حال روزه زنا يا لواط كند) آيا حكم جلد يا تعزير از وى ساقط مىشود يا خير؟.
ج - در فرض سؤال كفاره مسقط حد يا تعزير نيست مگر آن كه قبل از
رجوع به حاكم توبه كند.
احكام جنب در ماه رمضان
س 26 - هر گاه در شب ماه رمضان مرد با عيال خود در حال خواب جماع
كند و زن بيدار نبوده و مرد به او اطلاع نداده تكليف نماز و روزه آن زن چيست و آيا
مرد، معصيت كرده كه به زن اطلاع نداده يا نه؟.
ج - در صورتى كه زن، قبل از طلوع فجر صادق، بيدار نشود و يا اگر بيدار
شود نفهمد كه مرد با او جماع كرده روزه او صحيح است و بر مرد واجب نيست
قبل از طلوع، اطلاع دهد بلى براى نماز به او اطلاع دهد كه نمازش بدون غسل،
باطل است هر چند نداند جنب است.
س 27 - اگر شخصى در ماه مبارك رمضان با آب نجس، غسل كند پس
از يك هفته متذكر شود كه آب، نجس بوده نمازهاى اين مدت و روزه‌اش چه صورت
دارد؟.
ج - بايد نمازهايش را قضاء كند و روزه‌اش صحيح است.
س 28 - كسى كه فاقد آب است يا اعذار ديگرى غير از تنگى وقت، كه
حكم آن، معلوم است دارد كه نمىتواند غسل كند آيا جايز است كه در شب ماه
مبارك رمضان، خود را جنب كند يا نه؟.
ج - گرچه محتمل است كه جنب شدن براى ذوى الاعذار با تمكن از
تيمم، جايز باشد چنان كه ارتكاز متشرعه بر اين است و دعواى اجماع نيز بر آن شده
و از اطلاق روايات تجويز جنب شدن در سفر، براى فاقد الماء نيز ممكن است
استفاده شود، ليكن چون محتمل است كه تشريع تيمم، در صورت عدم قدرت بر تحصيل
طهارت مائيه باشد چنان كه ظاهر آيه شريفه (ان لم تجدوا ماءا فتيمموا) اين است و
حفظ قدرت هم در تكاليف، لازم است لذا احوط آنست كه در ساير اعذار نيز اگر
به طهارت مائيه طاهر از حدث اكبر است آن را نقض نكند و ليكن اگر نقض كرد
تيمم و روزه او صحيح است.
268

س 29 - شخصى در ماه مبارك رمضان بواسطه نگاه كردن به منظره
تهييج كننده‌اى جنب شد آيا روزه او باطل مىشود يا نه؟.
ج - اگر مطمئن بوده كه با نظر مذكور، مبتلا به جنابت نمىشود يا غفلت
داشته و اتفاقا جنب شده فقط غسل بر او واجب است و قضا و كفاره ندارد و اما
اگر با چنين نظرى در معرض جنب شدن بوده و مع ذلك نظر كرده و جنب شده قضا
و كفاره هر دو واجب است.
س 30 - كسى در حال روزه بى اختيار، در خواب و بيدارى منى از او
خارج مىشود تكليفش براى نماز و روزه چيست؟.
ج - خروج منى، بدون اختيار، موجب بطلان روزه نيست و قبل از صبح،
اگر وقت غسل دارد غسل كند كه عمدا با جنابت، صبح نكند و اگر وقت براى
غسل نباشد تيمم كند و روزه او صحيح است ولى نماز به خروج منى، باطل مىشود
بايد غسل كند و نماز را دوباره بخواند و اگر غسل، ممكن نيست تيمم كند.
س 31 - شخصى علم دارد كه در اثر ملاعبه، منى از جاى خود حركت
مىكند اما قصد دارد از بيرون آمدن آن جلوگيرى كند، آيا جايز است كه ملاعبه كند
يا نه و بر فرض جواز، اگر منى، قهرا خارج شد حكم روزه او چيست و بر فرض
عدم جواز، اگر مرتكب شد و همان طورى كه قصد كرده جلوى خروج منى را بگيرد،
گرفت و خارج نشد روزه‌اش چگونه است و اگر نتوانست جلوگيرى كند و خارج
شد حكمش چيست؟.
ج - اگر يقين دارد كه تا موقع افطار، منى خارج نمىشود، روزه‌اش
صحيح است هر چند بدون اختيار، خارج شود.
س 32 - اگر كسى در ماه مبارك رمضان سه غسل جنابت كرده مثلا
بيستم ماه و بيست و پنجم و بيست و هفتم بعد يقين پيدا كرد كه يكى از سه غسل
را باطل انجام داده و نمىداند كداميك از سه غسل است، وظيفه او نسبت به روزه
و نماز چيست؟.
ج - در فرض مرقوم چون تعمد بر بقا نداشته روزه‌هاى او، صحيح است و
نسبت به نماز، آنچه را يقين تفصيلى دارد كه بدون طهارت بجا آورده قضا كند.
269

قضاء روزه
س 33 - در شرع مقدس اسلام كه دختر، در نه سالگى بالغ مىشود اگر
روزه گرفتن برايش مشكل باشد و افطار كند بعد، قضا لازم است يا خير؟.
ج - در صورتى كه روزه، مشقت و حرج باشد افطار نمايد ولى بعدا در
صورتى كه متمكن شد احتياط لازم آنست كه قضا نمايد.
س 34 - شخصى در ماه مبارك رمضان بدون توجه به اين كه ميزان بلوغ،
سال قمرى است و بايد از ابتداء تولد تا روز بلوغ به حسب سال قمرى حساب شود،
طبق تاريخ شناسنامه، خيال مىكرده كه بالغ نشده و لذا روزه‌اش را خورده و بعد
متوجه شده كه ميزان، سال قمرى است و طبق سال قمرى مدتى قبل، بالغ و روزه
بر او واجب بوده است حال آيا قضا و كفاره بر او واجب است يا نه؟.
ج - در فرض مرقوم، وجوب كفاره بر او معلوم نيست، ولى قضاى
روزه هائى را كه افطار كرده بايد بگيرد.
اگر در روزه قضا يا مستحبى سهوا مبطلى بجا آورد
س 35 - اگر در قضاء روزه واجب، در وقت موسع، سهوا مبطلى بجا آورده
شود روزه چه صورت دارد؟.
ج - اشكالى ندارد.
س 36 - اگر انسان، در روزه مستحبى سهوا مبطلى را بجا آورد، روزه او
چه صورت دارد؟.
ج - روزه او صحيح است.
كفاره روزه و موارد وجوب يا عدم وجوب آن
س 37 - اينجانب در سن جوانى بين 16 تا 21 سالگى به علت جاهل بودن،
احترام ماه مبارك رمضان را درست نمىدانستم و مدت 6 سال روزه نگرفته‌ام و
به حمد الله قضاء مدت 6 ماه را گرفته‌ام ولى معيل و از جهت مالى فوق العاده ضعيف
هستم، آيا كفاره هم تعلق مىگيرد يا خير؟.
ج - بلى، كفاره تعلق مىگيرد و فعلا در صورت تمكن بايد براى هر روز، يا
270

دو ماه پى در پى روزه بگيريد يا شصت چارك گندم به شصت فقير غير سيد بدهيد
و چنانچه هيچ يك فعلا مقدور نباشد استغفار كنيد و اگر بعدا قدرت حاصل شد
يكى از دو قسم كفاره را ادا نماييد.
س 38 - شخصى كه اجير براى قضاء روزه ماه رمضان شده اگر بعد از ظهر
افطار كند كفاره دارد يا خير؟.
ج - كفاره ندارد.
س 39 - در كفاره روزه (60 روز روزه يا اطعام 60 مسكين) اگر فرضا
قبل از قضاء روزه، كفاره آن را ادا نمايد آيا بى اشكال است؟ آيا در اين مورد اولويتى
نيست كه اول قضا باشد يا كفاره؟.
ج - ترتيبى بين قضا و كفاره نيست.
س 40 - در كفاره 2 روز و بالاتر آيا لازم است 60 فقير با 60 فقير ديگر
متفاوت باشد؟.
ج - لازم نيست، بلى نسبت به كفاره افطار عمدى يك روز، حتما بايد به
شصت فقير داده شود و اگر به كمتر از شصت فقير بدهد، مجزى نيست.
س 41 - شخصى در ماه رمضان چند روزى روزه خود را با حرام باطل
كرده و بعد جهت اتيان كفاره، شروع به روزه گرفتن كرده و سى روز روزه گرفته و
ديگر براى او مقدور نيست كه روزه بگيرد و قدرت مالى هم ندارد، تا اطعام
مسكين كند، حال آيا مىتواند براى هر روز مبلغ شصت ريال مثلا با شخصى،
مصالحه كند يا نه؟.
ج - در صورتى كه قدرت روزه و صدقه نداشته باشد به هر اندازه كه مىتواند
صدقه بدهد و اگر عاجز بود احتياطا هر اندازه‌اى كه مىتواند روزه بگيرد و استغفار
هم بنمايد و اگر قدرت بر روزه گرفتن (حتى يك روز) هم نداشت استغفار،
كفايت مىكند.
س 42 - شخصى روزه ماه رمضان را چون جاهل به مسأله بوده افطار كرده
و قدرت بر هيچ يك از كفارات ندارد، اكنون مىخواهد جهت عروسى فرزندش
وليمه بدهد، آيا مىتواند اطعام مدعوين را كه اشخاص فقير در بين آنهاست در
271

مقابل كفاره روزه حساب كند؟ چه آن كه اطعام بعنوان وليمه، مرسوم است؟.
ج - در فرض مسأله چنانچه آنان را به قصد اعطاء كفاره دعوت كند و آنان را
سير گرداند، بجاى كفاره، محسوب مىشود.
س 43 - مريضى در اثر اين كه بيمار بوده و طبيب تشخيص داده كه روزه
برايش ضرر دارد روزه نگرفته لكن بعد از چند سال فهميده كه روزه برايش ضرر
نداشته و طبيب در تجويز افطار، خطا كرده آيا قضا و كفاره بر مريض واجب است
يا نه؟.
ج - كفاره بر او واجب نيست لكن قضاء آن را بجا آورد.
س 44 - بر زنى كه كفاره شصت روز، روزه واجب مىشود و بايد 31
روز آن را متواليا بگيرد، با حادث شدن بيمارى ماهيانه، تكليف او چيست؟.
ج - فاصله شدن زمان حيض، مضر نيست و بعد از پاك شدن بلا فاصله
روزه بگيرد، توالى لازم، حاصل مىشود.
س 45 - كسى كه در اثر عذر مثل مرض، ماه رمضان را افطار كرده ولى
كفاره مد را پول داده آيا دوباره واجب است جنس بدهد؟.
ج - ظاهرا واجب است طعام بدهد و پول، مسقط تكليف، نيست.
س 46 - زنى كه در ماه مبارك رمضان مريض بوده و مرض او تا ماه
رمضان بعد استمرار داشته و چند روز از ماه رمضان عادت بوده آيا كفاره چند روز
ايام عادت را نيز بايد بدهد؟.
ج - در فرض مذكور كه مرضش تا ماه رمضان، مستمر شده براى ايام
عادت نيز كفاره بدهد.
س 47 - آيا همچنان كه قضاء نماز و روزه پدر و مادر، بر پسر بزرگتر است
كفاره روزه‌هاى ماه رمضان كه عمدا افطار كرده‌اند نيز بر پسر بزرگتر واجب است يا
نه؟.
ج - كفاره افطار صوم، بر پسر بزرگتر واجب نيست، و اگر ميت، تركه‌اى
دارد بايد از آن ادا شود. بلى چنانچه كفاره متعين در صوم شده باشد بنابر احتياط بر
پسر بزرگتر واجب است.
272

س 48 - كسانى كه مانند " مرضعه قليلة اللبن " بايد يك مد از طعام
بدهند آيا حتما بايد گندم و جو بدهند و يا نان هم كفايت مىكند؟ در رساله مرحوم
آية الله آقاى بروجردى قدس سره نقل شده كه نان را يك كيلو بايد داد اكنون اصل
جواز اعطاء نان و مقدار آن را بيان فرمائيد.
ج - گندم و جو، بى اشكال است و نان، يك كيلو به جهت آنست كه
آردش يك چارك باشد در اين صورت انشاء الله مجزى است.
س 49 - آيا وجوب اداء مد فورى است يا تأخير آن تا آخر ماه مبارك
رمضان و يا تقديم آن و بعنوان قرض دادن و بعد حساب كردن جايز است؟.
ج - وقت وجوب اداء آن ماه رمضان سال آينده است و در آن وقت وجوب
آن فورى است و تأخير اداء آن به مقدارى كه تسامح، در عمل به تكليف نشود جايز
است و اگر قرض، طعام باشد مىتوان آن را بعنوان فديه، محسوب داشت.
س 50 - آيا كفاره روزه را مىتوان به واجب النفقه داد يا نه؟.
ج - اگر فقير باشند براى غير نفقه واجبه، مانعى ندارد.
س 51 - آيا مىشود مقدارى كفاره روزه رمضان را از ميت به نوه فقير او
داد؟.
ج - بلى جايز است.
س 52 - شخصى مريض است و اصلا نمىتواند روزه بگيرد معلوم است
كه بايد براى هر روزى را كه از ماه رمضان، افطار مىكند يك مد طعام، كفاره
بدهد. حال اگر همين شخص در ماه رمضان مسافرت كرد كه اگر بيمار نبود كفاره
مد واجب نبود آيا الان كه بيمار است و مسافر، كفاره مد از او ساقط است يا نه؟.
ج - اگر تا ماه رمضان ديگر بهبود يافت و متمكن از قضا شد، اقوى وجوب
قضا است، و با استمرار مرض تا ماه رمضان ديگر، اداء كفاره مد، واجب است.
س 53 - كسى كه در ماه رمضان، با عذر شرعى افطار كرده و مىخواهد
كفاره مد بدهد آيا مىتواند قيمت گندم را به فقير بدهد و او را وكيل كند كه گندم
بخرد يا نه؟.
ج - بلى مىتواند فقير را وكيل كند كه براى موكل، گندم بخرد و از طرف
273

او به قصد كفاره، به خودش بدهد ولى اگر فقير، اين كار را نكند، ذمه موكل، از
كفاره، برىء نمىشود.
س 54 - چوپانى مىخواهد به گله چرانى برود و از اين جهت نمىتواند
روزه بگيرد و چنانچه نرود گله از گرسنگى از بين مىرود وظيفه شرعى چيست؟.
ج - رفتن همراه گله مجوز افطار نيست و ممكن است كسى را كمك
بگيرد و به نوبت استراحت كنند و اگر افطار كرده باشد كفاره عمد بر او لازم است.
س 55 - زن و مردى كه جاهل مقصر باشند و در ماه مبارك رمضان با هم
جماع نمايند و يا مرد استمناء كند در حالى كه احتمال ندهند اين كارها مبطل روزه
است، آيا كفاره بر آنها واجب است يا خير؟.
ج - در فرض سؤال، مبطل روزه است ولى كفاره ندارد.
س 56 - كفاره را بعد از ماه رمضان مىدهند يا قبل از ماه رمضان؟.
ج - كفاره تأخير قضاء روزه ماه رمضان را در رمضان سال بعد بايد داد.
س 57 - دانش جوئى روزه نمىگيرد و مىگويد كه با حال روزه نمىتوانم
درس را حاضر كنم و در امتحان مردود مىشوم و نتيجه چهار سال يا هشت سال يا
بيشتر زحمتم هدر مىرود. آيا اين عذر شرعا مسموع است يا خير؟.
ج - درس خواندن و اشتغال به امتحان مجوز افطار نيست و هر چند روز كه
روزه خورده است بايد كفاره آن را براى هر روز شصت روز روزه بگيرد يا شصت
مسكين را اطعام نمايد و مىتواند شبها درس بخواند و روز روزه خود را بگيرد.
س 58 - شخصى مدعى است، با اين كه دائم در مجالس مذهبى شركت
مىكردم، كسى به من نگفت اگر روزه نگرفتيد، كفاره دارد اخيرا اين مسأله را
فهميدم آيا قاصر است يا مقصر؟.
ج - در فرض سؤال اگر حرمت روزه خوردن را مىدانسته هر چند وجوب
كفاره را نمىدانسته بايد كفاره را بدهد.
س 59 - اگر كسى مريض بوده و روزه خود را افطار كرده بعدها وظيفه او
چيست؟
ج - اگر در همان سال كه مريض بوده سالم شود قضاى روزه خود را
274

بگيرد و فديه ندارد و اگر تا ماه رمضان ديگر قضاى آن را نگيرد بايد علاوه بر قضا،
براى هر روز، يك مد - يك چارك - طعام مثل گندم و جو بدهد و اگر بخواهد
نان بدهد قدرى بيشتر بدهد و دادن پول نان، كافى نيست و مصرف آن، فقير غير
سيد است. و اگر مرضش تا ماه رمضان آينده طول كشيد قضا ساقط است ولى بايد
براى هر روزى يك مد طعام بپردازد.
س 60 - در كفاره جمع كه دسترسى به عبد نيست بدل آن وارد است و يا
اصلا ساقط مىشود؟.
ج - بدل ندارد و ساقط مىشود.
س 61 - زنى به علت بيمارى، از گرفتن روزه معذور است و تا ماه مبارك
آينده قدرت به انجام آن ندارد در اين صورت كفاره به عهده شوهر است يا زن، در
صورتى كه كه خود زن داراى مستغلات و در آمد ساليانه است؟.
ج - به عهده زن است و فرق نمىكند كه داراى مال باشد يا نباشد.
س 62 - شخصى ده روز قضا ماه رمضان به ذمه دارد، از بيستم شعبان
شروع بگرفتن روزه مىكند در اين صورت عمدا قبل از ظهر يا بعد از ظهر مىتواند
روزه را افطار نمايد يا نه و هر گاه افطار كرد كفاره آن قبل از ظهر و يا بعد از ظهر
چه مقدار است؟.
ج - قبل از ظهر، افطار روزه قضاء ماه رمضان كفاره ندارد اگر چه وقت هم
تنگ باشد لكن در اين صورت معصيت كرده است ولى بعد از ظهر، كفاره دارد و
كفاره آن، اطعام ده مسكين است كه به هر مسكينى يك مد طعام بدهد و با عجز از
آن بايد سه روز روزه بگيرد.
س 63 - در سفر معصيت چنانچه روزه‌دار روزه خود را عمدا افطار نمايد
آيا فقط قضا و كفاره لازم است يا كفاره جمع، در هر صورت حكمش را بيان
فرمائيد.
ج - افطار عمدى در سفر معصيت، مثل افطار عمدى در حضر است و قضا
و كفاره هر دو لازم است و كفاره جمع بر او نيست بلى اگر به چيز حرامى افطار
كند كفاره جمع لازم مىشود.
275

روزه مسافر
س 64 - اگر روزه‌دار صبح از وطن خود، مسافرت نمايد و قبل از زوال هم
به وطن برگردد مىتواند نيت روزه كند يا نه و به عبارت ديگر، با مسافرى كه از روزهاى
قبل در سفر بوده و قبل از زوال، به وطن برگردد و مفطرى به عمل نياورده باشد، كه بايد
نيت روزه كند يكسان است يا نه؟.
ج - اگر چه در كلمات علماء اعلام، به فرض مذكور بالخصوص بر خورد نكردم
لكن بر حسب اطلاقات اخبار و اطلاق بعض فتاوى مسافرى كه قبل از ظهر، مراجعت
كند و به وطن يا محل اقامه، برسد و مفطر به عمل نياورده باشد واجب است نيت روزه
نمايد و روزه او صحيح است و سفر كردن و در سفر بودن هر دو با صحت صوم،
منافى است از جهت عدم امر و عدم قصد، و مطابق اخبار، هر دو قسم مسافر اگر
قبل از ظهر برسند امر دارند و قصد اين وقت، كافى است.
س 65 - شخصى در ماه مبارك رمضان، صبح از منزل حركت مىكند و از
حد مسافت مىگذرد و قبل از ظهر بر مىگردد البته گاهى، از شب، تصميم مسافرت
را دارد و گاهى در روز، اين تصميم را مىگيرد، اكنون حكم هر دو فرض را بيان
فرمائيد.
ج - در هر دو فرض، بعد از مراجعت به وطن، اگر در سفر، مفطر بجا
نياورده قصد روزه نمايد و روزه او صحيح است.
س 66 - اگر انسان، در ماه مبارك رمضان، بعد از ظهر، از وطن خودش
حركت كرده و مسافرت نمايد و بعد از انجام كار، در همان روز به وطنش مراجعت
كند روزه‌اش صحيح است يا نه؟
و آيا قضا دارد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، روزه، صحيح است و قضا، واجب نيست و لكن اگر
از شب، قصد سفر داشته احوط، قضاء آنست هر چند مراعات آن، لازم نيست.
س 67 - شخصى بعد از ظهر از جائى كه قصد اقامه نموده، به سوى وطن
حركت كرده ولى در همان روز به وطن اصلى نرسيده روزه اين شخص، چه صورت
دارد؟.
276

ج - در فرض مسأله، كه بعد از ظهر از محل اقامه خود حركت كرده، روزه او
صحيح است و اگر روز بعد، مفطر به عمل نياورده باشد و قبل از ظهر به وطن خود برسد
بايد قصد روزه كند و روزه او صحيح است.
س 68 - شخصى در ماه مبارك رمضان بعد از ظهر، مسافرت مىكند كه
روزه‌اش صحيح باشد در اين صورت مىتواند قبل از ظهر از منزل حركت كند و
خروج از حد ترخص، بعد از ظهر باشد يا اين كه لازم است بعد از ظهر از منزل حركت
كند؟.
ج - در صورتى كه شروع به مسافرت قبل از ظهر باشد و خروج از حد ترخص
بعد از ظهر، احتياط لازم جمع بين گرفتن روزه و قضاى آن است.
س 69 - آيا مراد از ظهر كه اگر مسافر قبل از ظهر حركت كند روزه‌اش
باطل و اگر بعد از ظهر حركت كند روزه‌اش صحيح است ظهر حقيقى است؟.
ج - بلى مقصود ظهر حقيقى است يعنى زوال شمس از دائره نصف النهار.
س 70 - اگر روزه‌دار از كشورى به كشور ديگر مسافرت نمايد كه كاملا از
نظر افق، تفاوت دارند مثل اين كه از ايران دو ساعت يا كمتر به افطار مانده حركت
كند اما وقتى كه در آمريكا پياده مىشود ده ساعت يا كمتر مثلا به وقت افطار مانده
است البته امكان دارد كه در بين راه به جائى برسد كه تساوى افق با ايران يا شهرى
كه از آنجا به قصد آمريكا حركت نموده داشته باشد در موقع ورود به آمريكا وظيفه اين
مسافر چيست؟.
ج - شخص مذكور بايد رعايت محلى را كه وارد آنجا شده، بنمايد و قبل
از مغرب آنجا افطار نكند مگر آن كه در بين راه به جائى برسد كه مغرب شده باشد.
س 71 - در رساله عمليه، تذكر فرموده‌ايد (هر گاه مسافر، قبل از ظهر به
وطن خود مراجعت كرد و مفطرى به عمل نياورده بود بايد نيت روزه كند) حال آيا
اين روزه، مجزى است و يا بايد بعد قضاء آن را هم بگيرد؟.
ج - قضا ندارد.
س 72 - افراد ييلاق نشين، در سابق مسافت بين ده و ييلاق را با اسب و
شتر مىآمدند و در بين راه چندين روز بلكه گاهى مىشد كه يك ماه در يك جا
277

منزل مىنمودند و در نتيجه، روزه‌شان را مىگرفتند ولى اكنون همين مسافت را در
مدت خيلى كم با ماشين، طى نموده و چندين ساعته، به مقصد خود مىرسند آيا
تكليف آنان در بين راه، تمام است يا قصر؟.
ج - با وضع فعلى هم در بين راه بايد نماز را شكسته و روزه را افطار
نمايند.
س 73 - شخصى به قصد مسافرت به هشت فرسخ و يا بيشتر، حركت
مىكند از حد ترخص كه خارج شد نماز را شكسته مىخواند و حدود سه فرسخ كه
مىرود از قصد خود بر مىگردد و مراجعت به وطن مىكند و هنوز وقت، باقى است
آيا بايد دوباره نمازش را (تماما) بخواند يا نه و بر فرض اگر تكليف او ساقط شده
باشد پس با آن مطلب - كه مىفرمائيد شخص مسافر نبايد در بين مسافت، از قصد
خود برگردد - چگونه جمع مىشود؟.
ج - نمازى را كه قبل از برگشتن از قصد، شكسته خوانده صحيح است و
اعاده، لازم ندارد و اين كه نوشته شده كه بايد در بين مسافت، از قصد برنگردد
مقصود اين است كه در صورتى مىتواند نمازش را شكسته بخواند كه از قصد مسافت،
برنگشته باشد و بعد از برگشتن از قصد مسافت، ديگر نمىتواند شكسته بخواند.
س 74 - بنده در شهرستان كرج سكونت دارم و محل كارم، بين راه كرج
و تهران است و مىدانم كه از كرج تا تهران نمازم قصر است ولى از كارخانه كه
مىروم تهران آيا شكسته بخوانم يا تمام و از كرج كه مستقيم به تهران از پهلوى
كارخانه مىروم نمازم قصر است يا تمام؟.
ج - اگر از كارخانه تا تهران چهار فرسخ باشد كه رفت و آمد شما هشت
فرسخ بشود و در تهران هم قصد اقامه ده روز نداشته باشيد، مسافر هستيد و نماز،
شكسته است و اگر از كرج به قصد تهران سفر كنيد هر چند از مقابل كارخانه
بگذريد. باز هم نماز شكسته است و روزه را بايد افطار كنيد.
س 75 - مسافرى به مقصد سه فرسخى سفر مىكند ولى از اول، قصد دارد
كه در اثناء راه به جاده فرعى كه يك فرسخ است به جهت كارى برود و از همان راه
به جاده اصلى برگردد و سفر خود را ادامه دهد، نماز اين مسافر، حكمش چيست؟.
278

ج - در فرض مسأله، نماز را احتياطا جمع بخواند.
روزه نذرى يا مستحبى در سفر
س 76 - شخصى نذر كرده كه تمام روزهاى جمعه را روزه بگيرد اتفاق
افتاد كه مسافرت كرد، آيا در مسافرت، واجب است عمل به اين نذر شود، يا نه؟.
ج - اگر نذر كرده روز معينى را حتى در سفر، روزه بگيرد بايد در سفر نيز
بگيرد و الا بايد قصد اقامه كند و روزه نذرى را بجا آورد و چنانچه ناچار بوده از
مسافرت و قصد اقامه نيز براى او ممكن نبوده قضاى تنها كافى است و بدون عذر،
كفاره خلف نذر نيز بر او واجب است.
س 77 - آيا مىشود روزه مستحبى را در سفر گرفت يا نه؟.
ج - نمىشود مگر آن كه نذر كرده باشد در سفر، روزه بگيرد يا نذر كرده
باشد روز معين را چه در سفر و چه در حضر، روزه بگيرد.
احكام روزه نذرى
س 78 - شخصى ده روز روزه نذر كرده و در موقع عمل به نذر، يك روز
را عمدا خورده، آيا كفاره نذر بر او واجب مىشود و تكليف نه روز باقى چه
مىشود؟.
ج - اگر نذر او مطلق بوده به اين معنى كه ده روز متوالى هر وقت شد يا ده
روز متفرق روزه بگيرد در فرض اول ده روز ديگر روزه بگيرد و در فرض دوم بجاى
آن روز يك روز روزه بگيرد و در هر دو صورت كفاره ندارد و اگر نذر ده روز متوالى
در مدت معين و مشخص مثلا از اول تا دهم فلان ماه بوده در اين صورت بايد كفاره
بدهد و آن يك روز را قضا نمايد.
هر گاه قبل از تمام شدن ماه رمضان مريض يا مسافر فوت نمايد
س 79 - شخص مسافر كه چند روز در راه بوده و روزه‌هاى خود را افطار
كرده و هنوز به مقصد نرسيده فوت نمود، آيا واجب است بازماندگان ميت، اين چند
روز روزه را براى او اجير بگيرند يا نه؟.
ج - بلى قضاء آن، واجب است.
279

روزه در مورد خوف ضرر
س 80 - چه مىفرمائيد درباره شخصى كه داراى صحت و سلامت بدن
هست و از نظر بدن كوچكترين ناراحتى ندارد ولى از نظر چشم ناراحتى شديد دارد
و دكترهاى متخصص چشم، اين شخص را از گرفتن روزه منع كرده‌اند و گفته‌اند اگر
روزه بگيرى به ديد چشم خود زيان مىرسانى تكليف اين شخص چيست؟
ج - در صورتى كه خوف ضرر روزه بر چشم خود داشته باشد روزه‌اش
صحيح نيست.
س 81 - اگر نامبرده روزه ماه مبارك رمضان را به جهت سلامتى چشمش
افطار كرد تكليف قضاى روزه‌اش چيست؟.
ج - اگر در مواقع ديگر روزه برايش ضرر ندارد بايد قضاى آن را بگيرد و اگر
اين عذر ادامه داشته باشد تا ماه رمضان بعد، قضا ساقط است ولى عوض هر روز
ده سير گندم به فقير بدهد.
س 82 - بعضى از اطباء چون خودشان روزه نمىگيرند به مريضهائى كه به
آنان مراجعه مىكنند مىگويند روزه نگيريد كه براى شما ضرر دارد، آيا قول اطباء
در صورتى كه خودشان اهل روزه نيستند حجت است يا نه؟.
ج - اگر از قول آنها خوف ضرر حاصل شود مىتواند روزه نگيرد، بلكه اگر
ضرر قابل تحمل نباشد مثل خوف هلاكت يا نقص عضو مثل كورى يا گنگى و
امثال آن، روزه حرام و باطل است.
س 83 - زنى مىگويد كه چهار ماه است حامله هستم و نمىدانم كه
روزه براى بچه ضرر دارد يا نه؟ آيا بايد روزه بگيرم يا نه؟.
ج - با خوف ضرر هر چند شك داشته باشد نبايد روزه بگيرد.
س 84 - شخصى است مىخواهد روزه بگيرد، مىگويد در وقت روزه
گرفتن چشمم خيلى سياهى مىكند و موجب مىشود كه چشمم به درد آيد آيا بايد
روزه بگيرد يا نه؟.
ج - بلى بايد روزه را بگيرد و ضعف چشم از جهت روزه كه شب بر طرف
280

مىشود مجوز افطار نيست مگر اين كه خوف ضرر داشته باشد.
روزه بر مريض واجب نيست
س 85 - شخصى هميشه مبتلا به مرضى است كه نمىتواند از خوردن و
آشاميدن، خوددارى نمايد لذا روزه گرفتن در ماه مبارك رمضان براى او مشكل
است و سبب زيادى مرضش مىشود حال اگر مختصرى در روز، اكل و شرب كند
و بعد امساك نمايد و نيت روزه كند روزه‌اش صحيح است يا نه؟ و در صورتى كه
صحيح نباشد ثواب روزه‌دار را دارد يا نه؟.
ج - در فرض مذكور، روزه او صحيح نيست و اگر مرض او تا ماه رمضان
ديگر ادامه پيدا كند قضا نيز بر او واجب نيست و بايد براى هر روز يك مد طعام
به فقير بدهد و اميد است كم خوردن او خالى از ثواب نباشد.
س 86 - بر اثر بيمارى و نقاهت، سحرى نخوردم و گفتم امروز را
نمىتوانم روزه بگيرم اتفاقا در روز حالم بهتر شد و روزه گرفتم، آيا روزه‌ام صحيح
است يا نه؟
ج - احتياطا قضاى آن روز را نيز بجا آوريد.
س 87 - مريضى كه به بيمارى آپانديس مبتلا است و بايد در وقت معين،
عمل شود و دكتر اظهار مىدارد در صورتى كه روزه بگيرد، دو ماه عمل، به تأخير
مىافتد در اين حال بايد روزه بگيرد يا نه؟.
ج - در فرض مسأله، اگر روزه، ضررى جز تأخير عمل نداشته باشد مجوز
افطار ندارد. بلى جايز است قبلا عمل نمايد، به نحوى كه در ماه مبارك رمضان از
جهت عمل، نتواند روزه بگيرد.
هر گاه روزه گرفتن مشقت يا ضرر داشته باشد
س 88 - شخصى كه ضعيف البنيه مىباشد و نمىتواند موقعى كه ماه
رمضان مصادف با ايام تابستان و بهار است كه روزها طولانى است روزه بگيرد،
ولى در ايام زمستان و پائيز كه روزها كوتاه است مىتواند روزه بگيرد، آيا واجب
است در ايامى كه مىتواند روزه بگيرد قضاء روزه را بجا آورد؟ و در صورت وجوب
قضا در ايام پائيز يا زمستان آيا براى تأخير قضاء روزه كفاره هم بايد بدهد يا خير؟.
281

ج - در صورت مفروضه اگر روزه گرفتن در تابستان مضر به حال او باشد و
سبب مريض شدن شود مىتواند قضاى آن را در پائيز يا زمستان بگيرد و چنانچه قبل
از رسيدن رمضان بعد، قضاى آن را گرفتن كفاره ندارد و اگر تا رمضان بعد قضاى
آن را بجا نياورد بايد براى هر روز يك مد كفاره بدهد.
س 89 - شخصى تقريبا نه سال پيش از اين، طورى فقير بوده كه اگر
كارگرى نمىكرده عائله‌اش گرسنه مىمانده و از بيچارگى در ماه رمضان روزه خود
را مىخورده و به عمله‌گى مىرفته حال چند سال است كه غنى شده و هر سال هم
حساب نموده و وجوهات خود را داده مستدعى است بطور روشن تكليف اين شخص
را معين بفرمائيد وجوهاتى كه تا به حال داده چطور است و بعد از اين چه كند؟.
ج - در فرض سؤال چنانچه شما مازادى در آخر سال از كار كرد خود داشته
و خمس آن را به اهلش پرداخته‌ايد ذمه شما از بابت خمس برىء شده و اما نسبت
به خوردن روزه اگر واقعا چنين بوده كه اگر روزه مىگرفتيد قادر به كار نبوديد و با
كار نكردن عائله شما گرسنه مىماندند و چاره‌اى جز افطار و كار كردن و اداره
عائله نداشته‌ايد در اين صورت بعيد نيست كه فقط قضاى روزه بر شما واجب باشد
و كفاره واجب نباشد و در غير اين صورت كفاره هر روزى شصت مد طعام بر ذمه
شما آمده كه به شصت فقير بايد داده شود و توبه نمائيد.
س 90 - روزه گرفتن در هواى گرم تابستان در ماه مبارك رمضان بطورى
كه قدرت و توانائى را از انسان سلب مىكند واجب است يا نه؟.
ج - اگر روزه مضر به بدن باشد واجب نيست و لكن مجرد ضعف و كم نور
شدن چشم مثلا كه بعد از يكى دو ساعت از وقتى كه افطار مىكند بطور كلى عوارض
آن بر طرف مىشود ضرر، محسوب نيست.
س 91 - اگر شخص با روزه گرفتن ماه رمضان به هيچ وجه نتواند كسب
معاش كند و اگر بخواهد روزه بگيرد يا بايد دست به گدائى بزند و يا عائله‌اش
گرسنه بمانند آيا روزه از وى ساقط است يا نه؟.
ج - واجب است روزه را بگيرد مگر آن كه حرجى باشد كه ساقط مىگردد.
بلى در صورتى كه خوف از مرض داشته باشد روزه، واجب نيست.
282

س 92 - كارگران مناطق حاره كه روزه براى آنان مشقت دارد و حتى
گاهى به حالت غشوه مىافتند آيا واجب است روزه بگيرند يا نه؟.
ج - اگر احتمال عقلائى بدهند كه روزه براى آنها مضر و موجب مرض
است مىتوانند افطار نمايند ولى غالبا اين احتمال، عقلائى نيست، و اين حكم را
نمىتوان بطور عموم، در مناطق حاره گفت بلكه ميزان، احتمال عقلائى ضرر و
مرض است خواه منطقه شخص، معتدله باشد يا حاره و لازم است كار را ترك كنند
يا تخفيف دهند كه بتوانند روزه بگيرند.
س 93 - الزارع الذي يعيش من طريق الزرع أو العامل الذي يعيش من
العمل المخصوص إذا توقف حصاد الزرع والإشتغال في ذلك العمل على إفطار شهر
رمضان المبارك فهل يجوز لهما الإفطار أم لا؟.
ج - لا يجوز الإفطار في شهر رمضان لغير من وردت الرخصة من الشرع في
إفطاره كالمريض والمسافر والشيخ والشيخه وغيرهم.
س 94 - كاركنان نانوائى مىگويند كه با آن حرارتى كه از تنور نانوائى
ايجاد مىشود تحمل روزه گرفتن را نداريم تكليفمان چيست؟.
ج - كار كردن مجوز ترك روزه نيست. بلى مىتوانند هر روز صبح به
چهار فرسخى سفر كنند و در سفر افطار نمايند و به محل كار برگردند و بعدا قضاى
روزه را بگيرند و الا بايد تا وقتى كه قدرت دارند روزه بگيرند.
س 95 - اينجانب در منطقه جنگى هستم و نظر به اين كه ايام ماه مبارك
رمضان مصادف و مقارن است با برداشت گندم و از طرفى مدت مرخصى كه از
جانب مقامات مسئول به بنده داده مىشود بسيار كوتاه مىباشد با توجه به اين كه
برداشت و درو كردن گندم در ايام ماه مبارك در زير آفتاب سوزان طاقت فرسا و
مشكل مىباشد، ضمنا اگر برداشت گندم در موقع معين صورت نگيرد امكان از بين
رفتن محصول هست از حضرتعالى تقاضا دارم بفرمائيد برداشت گندم مقدم است يا
اداى فريضه روزه؟
ج - جمع آورى زراعت فى نفسه مجوز خوردن روزه نمىشود. بلى با فرض
مشقت، مىتوانيد همه روزه بعد از طلوع فجر به چهار فرسخى سفر نموده و در سفر
283

افطار كرده و برگرديد و در حالى كه روزه نيستيد زراعت را جمع آورى كنيد ولى
قضاى آن را بعد بايد بگيريد و اگر مسافرت نكرديد واجب است روزه بگيريد تا
وقتى كه اتمام آن حرج باشد و قدرت نداشته باشيد آن را تمام نمائيد.
بر پير مرد و پير زن روزه واجب نيست
س 96 - ما تقول يا سيدي في الشيخ والشيخة، إفطارهما رخصة أو عزيمة
وهل يشترط في الجواز قيد المشقة أو لا فلو تحملا المشقة وصاما صح صومهما أم لا لأنه
عزيمة وفي التكفير لا بد ان يكون المد عينا أو يكفي القيمة وهل يجوز الدفع إلى الفقير
بدون إظهار كونه بعنوان الإطعام فلو صرف الفقير في غير الطعام من حوائجه وعياله
يكفي أم لا وهل يجوز إداء كفارة الأيام المتعددة إلى فقير واحد أم لا؟
ج - الظاهر إن إفطارهما رخصة لا عزيمة فلو صاما صح صومهما ويكفي في
جوازه المشقة الملازمة للهرم بحسب الغالب وإن لم يبلغ حد الحرج الرافع للتكليف ولا
يكون المد إلا عينا ولا يلزم أن يصرف في الطعام بل للفقير أن يفعل فيه ما شاء ويجوز
إعطاء كفارة الأيام المتعددة إلى فقير واحد.
كسى كه به جهت اعتياد نمىتواند روزه بگيرد.
س 97 - شخصى تقريبا شصت سال دارد و در اين مدت، هميشه مريض و
معتاد به ترياك و در روز به وقت معين، بايد ترياك بكشد و از اين كار خود نادم
و پشيمان است چون از فرائض دينيه عقب مانده و در ماه مبارك رمضان هم هيچ
قادر بر روزه گرفتن نيست، تكليف اين شخص چيست؟.
ج - در فرض مسأله كه نمىتواند ترك كند تكليف او اين است كه از
مفطرات، غير از كشيدن ترياك امساك كند و آن را هم به مقدار ضرورت، اكتفا
كند و در اين صورت انشاء الله چيزى بر او نيست.
س 98 - شخصى چنان معتاد به سيگار است كه ترك سيگار او را مانند
ديوانگان مىسازد، تكليف اين شخص راجع به روزه چيست؟.
ج - تصميم بگيرد سيگار نكشد و روزه را هم بگيرد.
اگر زن براى جلوگيرى از حيض، دارو، مصرف نمايد
س 99 - اگر زن در ماه مبارك رمضان قرص بخورد كه جلوى عادت را
284

بگيرد و افطار نكند جايز است يا نه؟.
ج - در صورتى كه ضرر بدنى نداشته باشد جايز است و اگر خون نبيند
روزه و نماز او صحيح است.
س 100 - اخيرا عده‌اى از بانوان، براى گرفتن روزه ماه مبارك رمضان،
از داروهائى استفاده مىكنند كه مانع از خروج خون حيض مىگردد اما گاهى از
اوقات، در حين استعمال دارو و يا قبل از آن، خون مىبينند كه طبق اطمينان نوعى
و عادت هميشگى اطمينان به بقاء خون به مدت سه روز، دارند. در اين صورت،
مسائل زير، حادث شده مستدعى است حكم آنها را بيان فرمائيد. آيا به مجرد رؤيت
دم، در حين استعمال دارو، به قاعده امكان مىتواند روزه خود را افطار نمايد؟ و آيا
كون الدم ثلاثة ايام شرط واقعى است يا اماره؟ و روى اين جهت اگر پس از يك
روز، خون قطع شد، حكم آن خون چيست؟ و اگر روزه خود را به خيال اين كه وظيفه
او افطار است افطار نمود چه حكمى دارد؟.
ج - به حسب ظاهر اخبار، (كون الدم ثلاثة ايام) شرط واقعى است، عليهذا
اگر رؤيت دم در ايام عادت است يا اين كه خون، واجد صفات حيض است و
تصميم دارد كه علاج و استعمال دارو نكند تا مانع جريان دم شود به مجرد رؤيت،
مىتواند افطار كند و در اين صورت، اگر اتفاقا در كمتر از سه روز، قطع شد فقط
قضا، واجب است و كفاره ندارد و اگر تصميم دارد با خوردن قرص، جلوگيرى نمايد
و علم دارد كه در كمتر از سه روز، قطع مىشود افطار جايز نيست و موجب كفاره
است و اغسال استحاضه را احتياطا بجا آورد.
س 101 - اگر به مجرد ديدن خون در ايام عادت، طبق قاعده، و عمل
هميشگى، افطار نمود و بعد استعمال دارو كرد و در اثر استعمال دارو، سه روز
نشده خون، قطع گرديد حكم اين خون و حكم افطار روزه او را بيان فرمائيد.
ج - اگر تصميم جلوگيرى از حيض به علاج و استعمال دارو نداشت و افطار
كرد و بعد بدون تصميم قبلى دوا خورد كفاره ندارد و اگر بعد از رؤيت، تصميم
جلوگيرى را داشت و نيز مىدانست كه خون - بوسيله علاج - در كمتر از سه روز
قطع مىشود و مع ذلك افطار كرد، افطار، حرام و كفاره هم واجب است.
285

مسائل متفرقه روزه
س 102 - اگر رئيس يا كارفرماى كارخانه‌اى پيش خدمت و مستخدم خود
را مجبور كند كه در روز ماه مبارك رمضان براى او غذا بياورد و اگر هم خوددارى
نمايد ممكن است او را از كار بر كنار كند، آيا اين عمل، براى آن مستخدم،
مسئوليت شرعى دارد يا نه؟.
ج - تا مضطر نشوند اين كار را نكنند.
س 103 - استعمال عطر و بوى خوش در حالت روزه چگونه است؟.
ج - بوئيدن گياه خوشبو مكروه است و لكن استعمال بوى خوش، مانعى
ندارد.
س 104 - شخص روزه‌دار، در ماه رمضان چاى و خوراكى را به اشخاصى
كه مسلمانند ولى روزه‌دار نيستند بفروشد، چگونه است و آيا اين معامله، صحيح و
در آمد آن حلال است يا نه و اگر حرام است به چه مصرفى برساند؟.
ج - اگر خوردن روزه بر آن اشخاص، حرام باشد چاى و خوراكى نزد آنان
گذاشتن - براى اين كه بخورند - حرام و اعانت بر اثم، و معامله هم باطل است.
لكن با خوردن، ضامن قيمت، مىشوند. پس اگر قيمت واقعى را، گرفته بر او
حلال است و اگر زيادتر گرفته زيادى را به صاحبانش رد كند و اگر نمىشناسد با
اذن حاكم شرع براى آنها به فقير غير سيد، صدقه بدهد.
س 105 - اگر زن، در حال روزه نذر معين، حيض شود بعد چه تكليفى
دارد؟.
ج - احتياط لازم آنست كه عوض آن را - نه به قصد قضا بلكه به قصد
مطلوبيت مطلقه - بجا آورد.
س 106 - كسى توبه كرده و قسم مىخورد يا نذر مىكند به اين نحو كه
(لله على) كه اگر ديگر مرتكب گناه شوم (مثلا اگر ديگر شراب بخورم يا زنا كنم)
يك ماه پشت سر هم روزه بگيرم، حال عمدا مخالفت نكرده ولى بى اختيار، مرتكب
شده و دوباره توبه كرده تكليف اين شخص چيست؟.
286

ج - اگر اجبارى و اكراهى كه رافع حكم باشد در بين بوده حنث نذر و
قسم نشده است و الا لازم است روزه بگيرد.
س 107 - در ادعيه دهه آخر صيام است كه (هب لى يقينا تباشر به قلبى)
معناى آن چيست؟.
ج - بلى اين دعا، در ادعيه ماه مبارك رمضان، وارد است مثل (اللهم انى
أسئلك ايمانا تباشر به قلبى) و در دعاهاى ديگر نيز هست، و معناى آن اين است كه
خدايا ايمانى از تو مىخواهم كه آن را بقلب من تماس بدهى.
س 108 - شخصى مدت زمانى از روى جهالت، ترتيب را در غسل
جنابت، رعايت نكرده، به اين معنى كه اول طرف راست بدن و بعد طرف چپ و بعد
سر و گردن، را غسل داده آيا هيچ راهى براى تصحيح اعمالش هست يا خير؟.
ج - در فرض مسأله غسل باطل و نمازهائى كه با اين نحو غسل انجام داده
نيز باطل و اعاده آنها لازم است. بلى روزه‌هايش قضاء و كفاره ندارد.
287

مسائل خمس
اصل وجوب خمس ضرروى اسلام است
س 1 - اگر شخص شيعه، منكر خمس شود كافر مىشود يا نه؟.
ج - اصل وجوب خمس، اجمالا ضرورى اسلام و انكار آن موجب كفر
است.
در اداء خمس قصد قربت لازم است
س 2 - شخصى با اين كه خمس و زكات بر او واجب است از اداء آن امتناع
دارد ديگرى در مقام امر به معروف بر آمده و حتى به مرتبه ضرب هم رسيده و آن
شخص، خمس و زكات خود را از ترس پرداخته است، حال با اين كه قصد قربت، با
اين گونه، پرداخت، متمشى نمىشود، آيا مجزى هست و ذمه او برىء مىشود يا
نه؟.
ج - اگر او را امر به معروف نمايد و او در اثر ترس و تهديد، خمس و زكات
را بدهد ولى قصد قربت او مورد شك باشد، محمول بر صحت است و اگر عدم
قصد قربت، معلوم باشد، مجزى بودن، محل اشكال است. بلى اگر با اذن حاكم
شرع، به اجبار از او بگيرند مجزى است.
س 3 - وكالت در اداء خمس و زكات - يعنى كسى را وكيل كند كه
خمس و زكات او را بدهد - چگونه است؟.
ج - با قصد قربت وكيل، در موقع اداء، اشكالى ندارد. و احتياط آنست
كه هم وكيل و هم موكل قصد قربت نمايند.
288

خمس سرمايه و آلات مورد حاجت در كسب
س 4 - كسى كه سرمايه و مستغلات اوليه او متعلق خمس بوده و يا سرمايه و
مستغلات اوليه او متعلق خمس نبوده ولى آنها را از چيزى كه متعلق خمس بوده زياد
كرده و خمس آنها را نداده و با آنها كسب كرده و چند سال به اين طريق گذشته و
بعض اشيائى كه مؤنه محسوب مىشود و بعض ديگر كه مؤنه محسوب نمىشود از
كسبش تهيه كرده تكليف او چيست؟.
ج - سرمايه، خمس دارد مگر آن كه از چيزى تهيه كرده باشد كه متعلق
خمس نيست و زياد كردن سرمايه نيز مثل اصل سرمايه است، و چيزهائى كه تهيه
نموده اگر از مؤنه است و يقين ندارد به اين كه قيمت آن متعلق خمس بوده اداء خمس
آن، واجب نيست بلى احتياط، به اداء خمس آن يا مصالحه با مستحقين آن، خوب
است و آنچه زائد بر مؤنه است بايد خمس آن داده شود.
س 5 - شخص زارع، مقدارى زمين زراعتى و تعدادى اصله نخل خرما
حدود پانزده هزار تومان در مدت چند سال تدريجا از در آمد همان زمين و نخل و
بعضى اوقات از وام گرفتن از بانك دولتى خريده و نقدى هم نداشته كه يك سال بر
آن گذشته باشد و سال خمس هم نداشته و از در آمد كشت زمين و محصول نخل،
در اين مدت، بطور متوسط امرار معاش مىكرده در اين صورت آيا به زمين و نخل و
منزل مسكونى و اثاثيه خانه - كه تدريجا در سالهاى گذشته بطور قرض و نقد
خريده و اكنون اگر بخواهد از قيمت زمينها و نخلها و منزل مسكونى و اثاثيه خانه،
خمس پرداخت كند ممكن است لطمه به زندگيش برسد - خمس تعلق مىگيرد يا
نه؟.
ج - در فرض سؤال، منزل مسكونى و اثاثيه خانه و لوازم مورد احتياج
زندگى، خمس ندارد ولى زمين زراعتى و نخل ها و اثاث زراعت، از سرمايه،
محسوب است و بايد خمس آن داده شود. بلى آنچه از وجه آنها كه قرض است تا
اداء نشود مقابل آن خمس ندارد.
س 6 - ماشين و موتور سيكلت و يا دوچرخه كه جهت سوارى و يا براى
289

كسب، خريدارى شده متعلق خمس است يا جزء مؤنه؟.
ج - اگر براى كسب باشد جزء سرمايه است و خمس آن را بايد بدهد و
اگر براى سوارى است جزء مؤنه است و خمس ندارد.
س 7 - آيا مقصود فقهاء كثر الله امثالهم از وجوب يا احتياط در دادن
خمس سرمايه و مستغلات و آلات كسب اين است كه از ابتداء شروع به كسب بايد
خمس آنها را بدهد يا بعد از گذشتن سال؟ و بر فرض اين كه مقصود، ابتداء سال
باشد اگر كسى تا آخر سال، خمس آن را نداده باشد تكليفش چيست؟.
ج - سرمايه و آلات كسب، حكم سائر ارباح را دارد چنانچه يك سال بر آن
گذشته بايد خمس آن را بدهد و تأخير نياندازد و تأخير اداء خمس آن نيز مثل تأخير
اداء خمس سائر ارباح است.
س 8 - زمينى كه از اراضى موات بوده، شخص، حيازت كرده مخارج
زيادى هم نموده و آن را آباد كرده آيا منافع آن زمين متعلق خمس است يا خير؟ و
در صورت فروش اين زمين بايد خمس آن را بدهد يا نه؟ و همچنين مخارج آباد
كردن را بايد كسر نمايد يا نه؟.
ج - اگر زمين مذكور را به صورت باغ در آورده تا از ميوه آن خود و
خانواده‌اش مصرف نمايند و منظور فروش ميوه نبوده و زائد بر حاجت او نيز نباشد
خمس ندارد. بلى چنانچه آن را بفروشد، زائد بر قيمت اولين سالى كه به صورت باغ
در آمده و مورد استفاده قرار گرفته، از منافع سال فروش محسوب است كه اگر تا آخر
آن سال صرف در مؤنه نشود، خمس دارد و اگر زمين را به منظور زراعت آباد كرده چه
بفروشد و چه نفروشد خمس آن واجب است و مخارجى را كه براى آباد كردن
زمين نموده اگر از مال خمس داده بوده مىتواند آن مبلغ را كسر نمايد.
س 9 - شخصى طلا فروشى دارد، در سال 1360 مقدار طلا هزار و ششصد
مثقال بوده، كه به قيمت روز (مثقالى 500 تومان) خمس آن را داده و
در سال 1361 وزن طلا كم شد و به 750 مثقال رسيد، و قيمت، مثقالى 1300
تومان بود يعنى وزن طلا كم و قيمت بالا بود ولى خمس آن را داده، و در سال
1362 وزن طلا 670 مثقال شد و قيمت، مثقالى 1650 تومان و چون خانه مسكونى
290

بنا كرده بود و از طرفى هم، وزن طلا كم بود، خمس نداده و در سال 63 وزن طلا
710 مثقال شد و قيمت مثقالى 2353 تومان كه اضافه طلا فقط 40 مثقال بوده
و خمس آن را داده و در سال 64 وزن طلا 728 مثقال شد و قيمت
مثقالى 1920 تومان كه مبلغ 302 هزار تومان، قيمت، از سال قبل كمتر و طلا از
جهت وزن 18 مثقال، اضافه بوده، يعنى يك بار طلا كمتر و قيمت بالا بوده و گاهى
عكس آن، آيا اجازه مىفرمائيد اصل سرمايه را فعلا وزن طلا قرار دهم چون قيمت
تابع سياست دولت و مراعات مصالح مملكت است؟.
ج - در فرض مسأله نظر به اين كه در موقع حساب، سرمايه به حسب قيمت
ملاحظه مىشود و خمس نيز به حسب قيمت از غير سرمايه داده مىشود و علاوه، عين
سرمايه تبديل به عين ديگرى مىشود، بايد سرمايه در موقع حساب به حسب قيمت
ملاحظه شود و چنانچه از سال گذشته چيزى اضافه بر قيمت سال سابق دارد خمس
اضافى را بايد بدهد گرچه به حسب وزن كمتر باشد و اگر اضافه نشده، چيزى بر ذمه
او نيست گر چه به حسب وزن اضافه داشته باشد.
س 10 - بنده از در آمد ساليانه تقريبا يك هزار متر مربع زمين جهت كارگاه و
محل كسب و توسعه آن خريدارى نمودم، اكنون سال خمس بنده رسيده است و از
طرفى هم زمين مذكور در مسير خيابان واقع شده، و دولت نمىگذارد كه در آن
تصرف نمايم. با توجه به اين كه ممكن است كل زمين را خيابان بگيرد، يا مقدارى از
آن باقى بماند، ولى فعلا اصل زمين موجود است، در اين صورت آيا پول اوليه زمين
كه تقريبا چهار صد هزار تومان مىباشد بايد الان تخميس شود يا خير؟.
ج - در صورت مفروضه اگر تمام زمين خيابان شد در حكم تلف است و
خمس ندارد و اگر چيزى باقى ماند خمس باقيمانده به قيمت فعلى لازم است.
س 11 - شخصى با 25 هزار تومان سرمايه كه خمس آن را نداده، چند سال
معامله نموده و در اين مدت، سرمايه و سود 200 هزار تومان شده، 100 هزار تومان
آن را خرج منزل مسكونى خود نموده و 100 هزار تومان، باقى مانده، چقدر خمس
به اين شخص واجب است؟.
ج - در فرض مسأله اگر تمام دويست هزار تومان سال بر آن گذشته و بعد
291

مقدارى از آن را صرف منزل كرده، همه‌اش خمس دارد، و اگر در بين سال دخل،
صرف منزل شده آن مقدار كه صرف منزل شده خمس ندارد.
س 12 - موزائيك نمودن مغازه يا خريد لوازم آن از قبيل صندوق و تلفن و
غير آن - از چيزهائى كه لازم است - در وسط سال، جزء سرمايه حساب مىشود و
خمس دارد يا نه؟.
ج - صندوق و تلفن و نظائر اينها كه اعيان آنها باقى است جزء سرمايه محسوب
و بايد خمس آنها را داد اما تعمير مغازه اگر طورى باشد كه در ازاء آن چيزى نماند
و از بين رفته، حساب شود از مخارج كسب، محسوب است و خمس ندارد. لكن
اگر موجب افزايش قيمت مغازه يا زيادى مال الاجاره آن گردد كه نفع آن عائد
خرج كننده شود خمس مقدارى را كه به قيمت مغازه از جهت تعميرات و غيرها
افزوده شده - نه از جهت قيمت سوقيه - بايد بدهد.
س 13 - زمينى است كه در آن تلمبه نصب كرده‌اند. شخصى يك دانگ از
آن تلمبه را به مبلغ پانزده هزار تومان مىخرد و سه هزار تومان هم بابت ده يك
به مالك مىدهد. آيا اين سه هزار تومان، از پانزده هزار تومان كم مىشود يا خمس
همه پانزده هزار تومان را بايد بدهد؟.
ج - اگر پولى كه به مالك داده و مصرف خريد چاه نموده متعلق خمس بوده
است بايد خمس تمام آن پول را بدهد و اگر از عوائد بين سال بوده بايد خمس قيمت
فعلى چاه و تلمبه را بپردازد.
س 14 - زمينهاى غير مزروعى و بلا مالك (اراضى موات) كه شخص،
آنها را جهت زراعت، احياء كرده خمس به آن تعلق مىگيرد يا نه و على فرض تعلق
خمس، آيا خمس قيمت قبل از احياء را بايد بدهد يا خمس قيمت بعد از احياء
را؟.
ج - بلى خمس، به آن تعلق مىگيرد و خمس بعد از احياء را بايد بدهد.
س 15 - تصرف و نماز در زمينهاى خالصه كه دولت در اختيار مردم
گذاشته يعنى به آنها فروخته كه به اقساط، وجه را از آنها دريافت بدارد چه صورت
دارد؟ چون سابقه اين زمينها براى اكثر مردم مجهول است و اقساطى كه بعنوان
292

قيمت زمين، پرداخته مىشود خمس دارد يا نه؟.
ج - اگر مسبوق بمعلوم الغصبيه نباشد مجازند در تصرف، و هر مقدارى كه
بعنوان قيمت آنها از عوائد خود پراخته‌اند خمس معادل آن از زمين را بايد بدهند.
س 16 - شخصى ملكى را خريده كه در آن، زراعت گندم و جو براى
مصرف خانوادگى مىكند و چيزى از محصول آن را نمىفروشد آيا خمس اين ملك را
بايد بدهد يا نه؟.
ج - بلى، خمس آن را بايد بدهد.
س 17 - زارع مقدارى زمين زراعتى را مىخرد تا از منت غير، نجات يابد
آيا اين زمين، جزء مؤنه است يا بايد آن را تخميس نمايد؟.
ج - زمين زراعت، جزء سرمايه است و به نظر حقير خمس سرمايه، واجب
است.
س 18 - موتور آلاتى را انسان، معامله مىكند. پيش قسط آن از مال مخمس
و بعد بقيه قيمت آن را مىپردازد. آيا قسط هاى بعدى را كه پرداخت مىكند بايد
خمس آن را بدهد يا نه؟.
ج - در فرض مسأله، اقساط بعد را اگر از مال خمس نداده بدهند خمس
معادل آن از موتور آلات را بايد بپردازند نهايت هر مقدار تا موقع اداء قسط از موتور
كسر شد جزء مؤنه است كه خمس آن مقدار لازم نيست.
س 19 - شخصى است كه قنات آبش خشك شده و براى شدت احتياج
به آب، چاه عميق زده و در ضمن، داراى حساب سال هم هست. آيا اين چاه
كه بوسيله موتور يا غير موتور، آب مىدهد، جزء سرمايه، محسوب است يا از مؤنه و
اگر جزء سرمايه باشد بايد روز خريد را حساب كند يا روز سال را؟.
ج - جزء سرمايه، محسوب است و بايد خمس قيمت سر سال را بدهد.
س 20 - شخصى است كاسب و جهت نگاهدارى اجناس و لبنيات،
يخچال و لوازم ديگر مىخرد، آيا اين لوازم، جزء مؤنه است و يا جزء سرمايه؟.
ج - اشياء مذكوره كه براى لوازم كسب، خريده شده جزء سرمايه محسوب
و تخميس آن، واجب است.
293

س 21 - شخصى در يك قطعه زمين به مقدار دويست متر، با ديگرى
شريك است و مشتركا مشغول بناء ساختمان شدند و فعلا هم در آن، ساكن
مىباشند و مبلغ بيست و هشت هزار تومان مشتركا خرج كرده‌اند و هنوز سهام
مخارج ايشان معلوم نشده و در اين ساختمان، دو اطاق و يك آشپزخانه و پنج باب
دكان احداث و به اجاره داده شده، آيا به اين مغازه‌ها و مخارج خانه مسكونى،
خمس، تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - بايد خمس قيمت فعلى مغازه‌هائى را كه احداث نموده‌اند بدهند و
نسبت به مخارجى كه براى خانه مسكونى كرده‌اند اگر احتمال مىدهند سال بر آن
نگذشته چيزى واجب نيست.
س 22 - زارعين بعنوان كارافه يا حق طبر تراشى، املاكى را در تصرف
دارند و همه ساله - اين زمين را زراعت بكنند يا نكنند - بايد بهره مالكانه به مالك
بدهند و رسم است كه حق مزبور را به غير مىفروشند حال اين خريد و فروش، شرعا
به چه عنوان صحيح است و ديگر اين كه خمس هم به آن تعلق مىگيرد يا نه؟ و
همچنين اگر زارع، فوت كرد اين حق به ورثه، منتقل مىشود و زن هم از اين حق
ارث مىبرد يا نه؟.
ج - واگذار كردن اين حق، بعنوان مصالحه، صحيح و خمس به آن تعلق
مىگيرد و اگر زارع، فوت شد اين حق به ورثه منتقل مىشود و زن هم از اين حق،
ارث مىبرد.
س 23 - آغل گوسفندان و جايگاه حيوانات، جزء سرمايه است يا جزء
لوازم زندگى و ما يحتاج مىباشد؟.
ج - اگر گوسفند، سرمايه است آغل هم جزء سرمايه است و اگر براى
مصارف شخصى خانه است جزء مؤنه مىباشد.
س 24 - چهل سال قبل مقدارى زمين مباح بلا معارض اطراف آبادى را
به قصد تصرف، تحجير و حيازت نموده سپس به ثبت رساندم و امروز مالك آن
هستم. پولى كه بابت اجرت تحجير و حفر چاه و هزينه ثبت پرداخته‌ام مخمس بوده
اكنون زمين گران شده و خيلى بيش از مبلغى كه خرج كرده‌ام ارزش دارد. آيا ترقى
294

قيمت سوقيه آن، خمس دارد يا نه؟ و در صورت تعلق خمس، پس از فروش،
پرداخت نمايم يا هم اكنون ارزيابى نموده خمس آن را بپردازم؟.
ج - در فرض مسأله اگر اراضى مزبوره را به قصد تملك احيا كرده‌ايد فعلا
خمس به آنها تعلق گرفته و بايد هم اكنون ارزيابى نموده و خمس آن را بدهيد و اگر
قبل از فروش خمس آن را بپردازيد بايد خمس ثمن را بپردازيد و در اين صورت بايد
حاكم شرع فروش مقدار خمس را اجازه نمايد و در هر دو صورت مقدارى را كه
بابت اجرت تحجير و غيره از پول مخمس داده‌ايد كسر نمائيد.
موارد تعلق يا عدم تعلق خمس به خانه
س 25 - كسى خانه‌اى دارد، قسمتى از آن را اجاره داده و قسمت ديگر
را خودش ساكن است آيا اين قسمت مورد اجاره، خمس دارد و يا چون اصل خانه،
مورد احتياج بوده اصلا خمس ندارد؟.
ج - اگر مقدارى كه اجاره داده زائد بر احتياج باشد خمس دارد و اگر مورد
احتياج است خمس ندارد.
س 26 - در صورت وجوب خمس، فقط قيمت اطاقهائى كه اجاره داده
حساب كند يا به سهم اطاقها از قيمت حياط و حوض و برق و سائر لوازم منزل هم
بايد خمس داده شود؟.
ج - بايد دو اطاق را با توجه به حق استفاده از اشياء مذكوره در سؤال
حساب كند.
س 27 - شخصى خانه‌اى دارد كه والده‌اش دو دانگ آن را به او صلح كرده و
او هم يك دانگ آن را مهريه عيالش قرار داده و نيز يك دانگ ديگر را والده‌اش به او
صلح كرده مشروط بر اين كه تا خودش زنده است اختيار فسخ داشته باشد. پس از
فوت والده‌اش آن يك دانگ ديگر هم به او رسيده و در اين خانه با برادرش شريك
بوده و چون برادرش حاضر به تفكيك يا تعمير نشده و از اين نظر در زحمت بوده
خانه ديگرى خريدارى نموده و نصف پول آن را از منافع سال جارى پرداخته و بقيه
آن را قرض الحسنه گرفته كه به تدريج بپردازد، اكنون به كدام قسمت آن خانه،
خمس، تعلق مىگيرد؟ به يك دانگى كه مهر عيالش است كه ابتدا از طرف
295

والده‌اش به او صلح شده تعلق مىگيرد و يا به دو دانگ ديگر؟.
ج - به نظر حقير اگر خانه قبلى، امكان فروش، نداشته به خانه قبلى كه در
موقع صلح، مورد احتياج بوده و به خانه ابتياعى فعلى، خمس تعلق نمىگيرد و اگر
فروش آن ممكن بوده است خمس قيمت دو دانگ خانه قبلى را بايد بپردازد و
يك دانگى را كه صداق زوجه كرده مطلقا خمس ندارد.
س 28 - شخصى خانه مسكونى براى خود و عائله‌اش دارد و چون پسرش
در تهران محصل است، جهت سكونت او هم خانه‌اى در تهران به مبلغ سى هزار
تومان خريده، آيا به اين خانه يا پول آن، خمس تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - اگر به نحوى باشد كه عرفا اين خانه، مورد حاجت شمرده شود خمس
ندارد ولى چون اهل عرف بيشتر اين گونه احتياج موقت را براى تحصيل فرزندانشان
در شهر ديگر با اجاره خانه، رفع مىنمايند ظاهرا سهم سادات و سهم مبارك امام
عليه السلام را از قيمت فعلى خانه بايد بپردازد.
س 29 - شخصى، خانه براى زندگى خود دارد و حال در بين سال خود،
خانه ديگرى طبق مدل جديد بنا نموده و وسائل ساختمانى از قبيل آهن و سيمان و
غيره، تهيه كرده و مشغول كار است، مقدارى از اين وسائل به مصرف رسيده و
مقدارى باقى مانده، آيا وجوهات به آن تعلق مىگيرد يا خير؟.
ج - در فرض سؤال كه خانه مورد حاجت خود را دارد، به ساختمان نو و
وسائلى كه سال بر آن گذشته خمس، تعلق مىگيرد.
س 30 - شخصى خانه مسكونى يا مؤنه ديگر را كه از در آمد بين سال تهيه
كرده است پس از چند سال مىفروشد كه خانه ديگرى خريدارى نمايد. لطفا مرقوم
فرمائيد تكليف خمسش نسبت به اصل پول كه مؤنه با آن تهيه شده است و سودى
كه پس از فروش بدست آمده چيست؟.
ج - قيمت اصل خانه خمس ندارد و مقدار ترقى قيمت اگر در همان سال
فروش به مصرف مؤنه برسد خمس ندارد و چنانچه سال بر آن بگذرد و به مصرف مؤنه
نرسد بايد خمس آن را بدهد.
س 31 - شخصى خانه مسكونى خود را فروخت كه خانه ديگر بخرد،
296

پولش را چند ماه به كسب زد و سود برد و قبل از سال، خانه خريد. تكليفش نسبت
به اصل پول و سود چيست؟ خمس دارد يا نه؟.
ج - در فرض مذكور خمس واجب نيست.
س 32 - اگر ساختمانى با لوازم متعلقه به آن از پول ذخيره سالهاى قبل،
تهيه شود تكليف خمس آن چيست؟.
ج - اگر پول ذخيره از سالهاى قبل را صرف ساختمان خانه مسكونى و
لوازم متعلقه به آن كرده باشد خمس آن پول را بدهد.
س 33 - زمينى است كه به قيمت 3500 تومان خريده شده و بعد ساختمان
شده است و الآن چهل هزار تومان، ارزش دارد و خمس قيمت خريد، پرداخت
گرديده اكنون كه قصد فروش آن زمين را دارند به قيمت فعلى آن كه چهل هزار
تومان است خمس تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - اگر براى سكونت، ساخته‌اند و از سكونت در آن، منصرف شده‌اند
خمس پولى را كه صرف ساختمان آن كرده‌اند بدهند و هر وقت آن را فروختند
خمس ترقى قيمت آن را در صورتى كه مازاد بر مؤنه سال باشد ادا كنند.
س 34 - شخصى ساكن ده است و در تهران هم خانه‌اى دارد داراى
هفت اطاق، دو اطاق آن - براى مواقعى كه به تهران مىرود - تحت اختيار خود
او است و بقيه اطاقها در دست مستأجر است آيا خمس، به خانه مزبور، تعلق
مىگيرد يا نه؟.
ج - در صورتى كه دو اطاق، بر حسب شأن، مورد احتياج باشد و از مؤنه،
محسوب شود خمس ندارد و در بقيه آن، خمس، واجب است.
س 35 - شخصى خانه‌اى جهت سكونت خود خريده، و مورد احتياج
او است ولى فعلا در اجاره ديگرى است و مستأجر، تخليه نمىكند آيا پولى كه در مقابل
اين خانه، داده اگر از منافع خمس نداده باشد، خمس آن را بايد بدهد يا اين كه
چون در مقابل اين خانه داده جزء مؤنه است؟.
ج - در فرض مسأله، خمس ندارد مگر آن كه از سكنى گرفتن در آن،
منصرف شود.
297

س 36 - هر گاه كسى خانه‌اى دارد موافق شأن و در آن ساكن است حال
به جهت ترميم معاش، مىخواهد آن را بفروشد و خانه ارزانى بخرد و از بقيه وجه آن،
استفاده امور معاش خود نمايد، در اين تبديل و تبدل وجوهاتى تعلق مىگيرد يا نه،
ضمنا مقدارى از اين وجه را در بانك مىگذارد و از بانك بهره مىگيرد و استفاده
مىكند اصل استفاده از بانك و بهره‌اى را كه از بانك مىگيرد چه صورت دارد؟.
ج - اگر منزل قبلى مورد حاجت او بوده است به قيمت آن كه به مصرف
خريد خانه ديگر رسيده و به زيادى آن كه رأس المال قرار داده و يا در بانك
گذاشته، خمس تعلق نمىگيرد ولى اگر خانه قبلى را به بيش از قيمت خريد
فروخته باشد، زائد بر قيمت خريد از عوائد سال فروش است كه اگر در آن سال
صرف مؤنه نشود خمس دارد و آنچه را كه در بانك مىگذارد و شرط سود نمىكند و
بانك خودش چيزى مىدهد على الظاهر اشكال ندارد و اگر به منظور سود گرفتن به
بانك مىدهد گرفتن سود حرام است.
س 37 - كسى براى سكونت خود تدريجا خانه‌اى ساخته هر سال، مقدارى
از در آمد آن سال را صرف يك قسمت اين خانه نموده، آيا همه آنچه صرف اين
خانه شده مؤنه، حساب مىشود و خمس ندارد يا آنچه را كه در سال آخر - كه
استفاده از خانه مىنمايد - خرج كرده خمس ندارد؟.
ج - عوائدى كه در سال سكونت خود، صرف در آن خانه نموده خمس ندارد
و لكن عوائدى كه در سالهاى قبل، مصرف نموده خمس دارد. بلى اگر مقدارى
مصالح، خريدارى نموده و مشغول بنائى است و در اين بين، سال خمس او حلول
نموده بعيد نيست كه خمس نداشته باشد لكن احتياط، خوب است ولى اگر به غير
اين طريق نمىتواند خانه مورد احتياج را تهيه كند خمس ندارد.
س 38 - كارمند يا كارگرى در مؤسسه يا شركتى مشغول كار است و در
خلال مدت اشتغالش از طرف مؤسسه، خانه‌اى با تمام تجهيزات، بعنوان اجاره يا
مجانى در اختيارش گذارده‌اند، ولى چون خانه شخصى ندارد خانه‌اى از در آمد خود
تهيه مىكند كه پس از بازنشستگى، به خانه خود برود آيا اين خانه، خمس دارد يا
جزء مؤنه، حساب مىشود؟.
298

ج - چون فعلا مورد حاجت او نيست بايد خمس آن را بدهد.
س 39 - اگر در ضمن سال خمس، خانه‌اى كه مورد احتياجش هست
بخرد ولى تا اول سال جديد، فروشنده، منافع خانه را در اين مدت، براى خودش
استثنا كرده باشد به طورى كه خريدار فعلا نتواند از خانه، استفاده كند آيا اين
خانه، جزء مؤنه امسال محسوب مىشود يا اين كه بايد خمس خانه را بدهد؟.
ج - اگر تا اول سال جديد خمس، يا كمى بعد از آن را استثنا كرده باشد
بطورى كه عرفا بگويند لازم است فعلا پول خانه را بدهد بعيد نيست از مؤنه سال
جارى، محسوب شود، لكن اگر مدت زيادى بعد از گذشتن سال خمس، خانه را
تحويل مىگيرد بايد خمس آن را بدهد.
س 40 - شخصى خانه‌اى جهت سكونت خود و خانه‌اى هم براى اجاره
دادن و جزء سرمايه كسب، دارد هر گاه خانه مسكونى خودش را بفروشد كه براى
سكونت خود، خانه ديگر بخرد و هنوز خانه، خريدارى نشده سال خمس او مىرسد
كه بايد حساب نمايد و خمس عائدى خود را بپردازد، آيا خمس اين پولى را كه
براى خريد خانه در محل مناسب با كسب خود نگهداشته بايد بپردازد؟.
ج - در فرض مسأله، معادل مبلغى كه خانه مسكونى را به آن مبلغ خريده
خمس ندارد و از ترقى قيمت، هر مبلغ كه در سال فروش، صرف خريد خانه
مسكونى و مؤنه ديگر گردد خمس ندارد و خمس مازاد بر مؤنه مثل فوائد ديگر بايد
پرداخت شود و خانه‌اى را كه اجاره مىدهد، سرمايه است و به نظر حقير خمس آن
لازم مىباشد.
س 41 - شخصى مبلغ يكصد هزار تومان مال مخمس موجودى دارد، اين
مبلغ مخمس را در آخر سال اول و در سال دوم مصرف خانه جديد البنا نمود و در
خلال سال دوم بناء خانه تمام نشد. سر سال، يكصد هزار تومان ديگر مصرف خانه
شد يعنى خانه جديد البنا و سال سوم نيز مبلغ يكصد هزار تومان مصرف همين خانه
جديد البنا نمود و در آن ساكن شد و البته خانه مسكونى قديمى نيز داشت و در آن
ساكن بوده است و جديدا به خانه جديد البناء مذكور منتقل شده است، آيا اين مبالغ
سال دوم و سوم كه مصرف خانه جديد البنا نموده بايد تخميس شود يا خير؟ و آيا
299

بعد از ساكن شدن در خانه جديد، خانه قديم را بايد به قيمت در آورد و آن را مخمس
نمايد يا خير؟.
ج - در فرض سؤال اگر خانه جديد مورد حاجت او است و وقفه‌اى در
ساختمان آن حاصل نشده فقط معادل قيمت فعلى خانه قديمى بعد از كسر يكصد
هزار تومان وجه مخمس بايد تخميس شود.
س 42 - كسى خانه‌اى دارد كه در آن زندگى مىكند، و صاحب اولاد
مىباشد كه با ازدواج نمودن يكى از آنها كه وقت ازدواج او مىباشد و محل
سكونت مىخواهد در مضيقه قرار مىگيرد، اكنون مدت سه سال است كه خانه‌اى
آبرومندتر و بزرگتر مىسازد كه بعد از تمام شدن آن به خانه جديد برود آيا اين خانه
جديد خمس دارد يا خانه قديم اگر بفروشد يا هيچ كدام؟.
ج - به قدر قيمت خانه قديمى خمس واجب است و زائد بر آن چون محل
حاجت است خمس ندارد.
حكم باغ و اشجارى كه براى مصرف شخصى يا فروش ميوه يا اشجار،
احداث يا خريدارى شده
س 43 - شخصى بيست قفيز زمين خمس داده را باغ انگور كرده جهت
تجارت كه از محصول آن، استفاده تجارتى نمايد آيا خمس به اين باغ، تعلق
مىگيرد يا نه؟.
ج - خمس درختهاى انگور و تفاوت قيمت زمين كه بواسطه كار - در آن
زمين - از قبيل تسطيح و همچنين ديواركشى و امثال آن، حاصل شده بايد بدهد
ولى اگر قيمت زمين بواسطه ترقى سوقيه زيادتر شده باشد تا نفروخته خمس آن،
لازم نيست.
س 44 - در محلى، كشاورزان به منظور در آمد و فروش محصول، احداث
باغ مىكنند و چون زمين زراعتى ايشان جهت گندمكارى، كم است ممكن است
در بعضى از اراضى، وقتى احداث باغ شد ترقى قيمت پيدا نشود يعنى باغ، و زمين
بدون اشجار، يك قيمت باشد در چنين مورد، رشد و نمو و قيمت اشجار، خمس
دارد يا نه؟.
300

ج - در فرض سؤال اگر زمين، مال خود احداث كننده باغ است خمس
قيمت فعلى زمين و باغ را بدهد كافى است و پس از آن اگر نمو جديدى پيدا كرد
خمس آن نمو را نيز بايد بدهد و اگر زمين، از ديگرى است كه به اذن مالك يا اجاره
زمين از او احداث باغ در آن كرده در اين صورت باغ را بدون زمين، قيمت كنند و
خمس آن را بدهند و بعد هم خمس نمو آن را ادا نمايند و اگر زمين ملك خودش باشد
و خمس آن را قبلا داده و حال كه باغ كرده بواسطه احداث باغ، بر قيمت آن چيزى
افزوده نشده خمس ندارد.
س 45 - شخصى فوت نموده و اشجارى داشته كه مىدانيم خمس نمو
آنها را نداده آيا خمس اين اشجار را بايد بدهند و يا خمس نمو آنها را؟.
ج - در فرض سؤال خمس نمو اشجار را بدهند كافى است.
س 46 - كسى كه حساب سال ندارد، زمين موروثى خود را با قرض به صورت
باغى در آورده، كه از فروش ميوه آن گذران كند، پس از حدود بيست سال، در آمد
ميوه باغ از خرج زندگى اضافه آمده است، حالا كه تازه مىخواهد حساب سال
قرار دهد، آيا اصل باغ از حيث نمائات و ترقى سوقيه هم بايد حساب شود، يا فقط
در آمد آن بايد تخميس شود؟.
ج - در فرض سؤال اصل زمين خمس ندارد و اما اشجار موجود كه
على الفرض به ثمر رسيده اگر قرض آن، پرداخت شده و در مقابل آن بدهكار نيست
خمس آن واجب است و راجع به ثمره باغ، آن مقدار كه در سال به مصرف خوراك
خود و عائله برسد يا با فروش به مصرف مؤنه سال برساند خمس ندارد، و زائد بر مؤنه
خمس دارد.
س 47 - اگر كسى زمين زراعتى خود را تبديل به باغ نموده و اطراف باغ
را با سيم كشى، حصار كند در اين صورت نهالهائى كه از عوائد بين سال، خريدارى
كرده وغرس نموده در آخر همان سالى كه براى خمس، داشته بايد تخميس كند يا
براى آنها سال خمس جداگانه قرار دهد يا چون احداث باغ، به منظور استفاده از ميوه
آن است نه فروش، باغ اصلا مورد تعلق خمس نيست و هكذا قيمت سيم ها را بايد
تخميس كند يا نه؟.
301

ج - اگر براى مصرف شخصى است خمس ندارد و اگر براى فروش ميوه
آن است بايد خمس نهال و سيم كشى و تفاوت قيمت زمين كه بواسطه اصلاح آن،
جهت باغ حاصل شده است بپردازد و در فرضى كه از عوائد بين سال، صرف نهال
و سيم كشى نموده بايد در آخر همان سالى كه خود داشته خمس آن را بدهد.
س 48 - شخصى از اول تكليف، خمس نداده و زمينى را خريده و در آن،
باغى جهت امرار معاش و زندگى خود و عائله‌اش - نه به قصد فروش و تجارت -
احداث كرده حال مىخواهد خمس اموال خود را ادا نمايد در اين صورت فقط بايد
قيمت خريد زمين را به حساب بياورد يا قيمت نمو درختهاى مثلا مو را نيز به حساب
بياورد با توجه به اين كه پول محصول آن باغ، بر مؤنه ساليانه‌اش زيادى ندارد؟.
ج - اگر زمين را از عوائد سال، خريده و احداث باغ كرده براى اين كه ميوه
آن را بفروشد، بايد خمس زمين و مو و اشجار آن را بپردازد و بعد هم هر چه نمو پيدا
كند بايد خمس آن را ادا نمايد ولى به ترقى قيمت سوقى زمين و اشجار، بعد از اداء خمس، تا نفروخته خمس تعلق نمىگيرد، و اگر باغى احداث كند براى مصرف
شخصى - نه براى فروش ميوه آن - اگر زائد بر حاجت شخصى نباشد خمس
ندارد.
س 49 - باغهائى را جهت غرس انگور و ميوه‌هاى ديگر براى استفاده
شخصى و فروش، احداث مىكنند در صورتى كه آن ملك، موروثى باشد و يا خمس
نداشته باشد مو و اشجارش اگر، زائد بر حاجت باشد، خمس دارد يا نه؟ و ميزان
احتياج در باغ، تا چه اندازه است؟.
ج - در فرض سؤال، خمس مو و اشجار را بعد از رسيدن به ثمر بايد بدهند و
ميزان احتياج در باغ، آن مقدارى است كه براى مصرف خود و عائله‌اش به آن محتاج
باشد و اين مقدار، جزء مؤنه است و خمس ندارد.
س 50 - شخصى باغى خريده كه جزء مؤنه زندگيش باشد و از ميوه‌اش
استفاده كند و ممكن است در بعض سنوات، مقدارى انگور، بيشتر از مصرف
خوراك منزل داشته باشد و آن را بفروشد آيا اين باغ، جزء مؤنه زندگى او است و
خمس ندارد يا آن كه بايد تخميس شود؟.
302

ج - اگر باغ، زائد بر مؤنه نيست و اتفاقا در بعضى از سنوات محصول
زيادتر از مصرف شخصى مىدهد تخميس آن، واجب نيست، بلى ميوه‌اى كه زائد
بر مصرف شخصى است اگر عين يا قيمت آن در بين سال صرف مؤنه نشود بايد
تخميس شود.
س 51 - اشجار غير مثمره كه منظور، استفاده از خود آنها است و براى
مصرف خانوادگى مىباشد بايد تخميس شود يا نه؟.
ج - اگر در سالى كه موقع قطع آنها است بيندازد و به مصرف زندگى برساند
خمس ندارد. ولى اگر از آن سال، تأخير انداخت خمس آن را بايد بدهد.
س 52 - شخصى باغى را - براى آن كه خود و عائله‌اش از ميوه آن استفاده
نمايند - بخرد و يا احداث كند آيا پولى كه مصرف باغ شده خمس دارد يا نه؟.
ج - خمس ندارد مگر آن كه قبلا به آن پول، خمس تعلق گرفته باشد.
س 53 - كسى كه پنجاه سال از عمرش گذشته و از در آمد كسب خود
تدريجا داراى اموال و باغهائى گرديده و تا كنون براى خود، سال، تعيين نكرده و
خمس هم نداده حالا مىخواهد اموال خود را تخميس نمايد آيا خمس همان مبلغ را
كه تدريجا از منافع كسب، جمع نموده، و در بيست سال قبل به مصرف خريد باغ
رسانيده بايد بدهد و يا قيمت فعلى باغ را؟ مثلا روز اول، باغ را به ده هزار تومان
خريده ولى در اثر كوشش و آباد كردن و غرس نهال در آن، به صد هزار تومان رسيده
است اكنون كدام يك را حساب كند؟.
ج - اگر باغ بخرد و آباد كند و قصدش آن باشد كه قيمت آن بالا برود و
بفروشد بايد بعد از آباد شدن، خمس قيمت فعلى باغ را بدهد و اگر خريده و آباد
كرده كه نگاهدارد و از آن استفاده كند - بدون قصد فروش - بايد خمس پولى را
كه داده و خمس آنچه به آباد شدن، بر آن اضافه شده بدهد و اما ترقى قيمت، اگر
معامله را به ذمه انجام داده و قيمت باغ را از پولى كه خمس به آن تعلق گرفته بوده ادا
كرده ترقى قيمت سوقى، خمس ندارد ولى چنانچه معامله را عين به عين انجام داده و
قيمت را از پولى كه خمس به آن تعلق گرفته بوده ادا نموده و يا اين كه قيمت باغ را از
عوائد سال خريد، ادا كرده چه معامله را عين به عين انجام داده يا به ذمه، بايد قيمت
303

فعلى باغ را حساب كند و خمس آن را بدهد.
س 54 - شخصى مبلغى در سال جارى، مقروض است درختى را كه در
سالهاى قبل غرس نموده مىفروشد و قرض خود را مىپردازد آيا وجهى را كه از
فروش درخت، بدست آورده و قرض خود را با آن ادا مىكند خمس دارد يا نه؟.
ج - اگر سال اول، خمس اصل آنها را داده و در همان سال كه به حد كمال
رسيده‌اند بفروشد و به مصرف اداء قرض خود برساند خمس ندارد و لكن اگر اول،
خمس آنها را نداده يا در سالهاى بعد از حد كمال، آنها را قطع نموده يا بفروشد
واجب است خمس آنها را بدهد.
س 55 - شخصى نهال درخت كبود و تبريزى و مانند آنها را مىكارد و
موقعى كه به حد رشد رسيد و وقت قطع كردن آنها شد آنها را قطع مىكند و صرف در
مؤنه مىكند و در ضمن خمس نهال آنها را نداده آيا بايد خمس آنها را بدهد يا
خير؟.
ج - در مورد سؤال چنانچه عين آنها صرف در مؤنه شود خمس ندارد
اگر چه خمس نهال آنها را نداده باشد ولى اگر آنها را قطع مىكند و مى فروشد و
پول آنها را صرف در مؤنه مىكند چنانچه خمس نهال آنها را داده باشد چيزى بر او
نيست ولى اگر خمس نهال آنها را نداده باشد بايد خمس آنها را بدهد.
نگهدارى احشام بعنوان سرمايه يا مصرف شخصى
س 56 - شخصى قريب ده سال است مالش را تخميس نموده، و اما
حساب سال، نگاه نداشته و از جمله اموالش چند رأس گاو و گوسفند است اكنون
مجددا در صدد تخميس، مى باشد حال آيا مىتواند فقط از اضافه تعداد گاو و
گوسفند سابق، وجوه بدهد يا بايد از تمام موجودى بدهد؟.
ج - اگر آنهائى كه سابق داشته و خمس آنها را داده تلف نشده باشد فقط
خمس اضافه را بدهد و همچنين اگر آنها تلف شده و اينها كه باقى است در سال
تلف و از ربح سال تلف، تهيه شده باشد. و اما اگر از ربح سال قبل از تلف و يا
سالهاى بعد از سال تلف تهيه شده خمس تمام را، بدهد و گاو و گوسفند به مقدار
شير لازم زندگى، جزء مؤنه است.
304

س 57 - كسى كه تعدادى گوسفند به مقدار مؤنه نگهدارى كند و بالتبع از
بچه و پشم آن، استفاده غير مؤنه كند بايد به نسبت آن فائده، خمس گوسفند را
بدهد يا لازم نيست؟.
ج - لازم نيست.
س 58 - شخصى كه مىخواهد براى خود سال قرار دهد آيا گوسفند و بره
آن را اگر چه سال آن تمام نشده باشد سرمايه قرار دهد، يا فقط گوسفند را سرمايه
قرار داده و بره آن را تا سال، تمام نشود جزء سرمايه حساب نكند؟.
ج - مىتواند گوسفند و بره را با هم حساب كند و براى مجموع، سال قرار
دهد.
س 59 - صاحبان گوسفندان و گله‌دارها مقدارى جو و كاه در زمستان
به مصرف گوسفندان مىرسانند آيا جايز مىدانيد كه قيمت جو و كاه مصرف شده را
از نمو آنها كسر نموده و باقيمانده را خمس بدهند يا خير؟.
ج - اگر از كاه و جو خمس داده مصرف كنند مىتوانند از نمو، اين مقدار
را كنار بگذارند و خمس باقى را بدهند ولى اگر از ربح خمس نداده در بين سال،
مصرف كنند نمىتوانند كسر بگذارند.
س 60 - شخصى چند رأس بز دارد و مىخواهد به حساب خود رسيدگى
كند بزغاله‌هاى آنها هر يك مثلا بيست تومان قيمت مىشود و يك سال ديگر
هر يكى صد تومان، آيا قيمت فعلى را بايد حساب كند يا قيمت بعدى را در حالى
كه ممكن است تا سال بعد، چند رأس آن را بكشد يا بفروشد؟.
ج - در اين سال، خمس قيمت فعلى را و در سال بعد، خمس نمو آن را
بدهد.
س 61 - نتاج گاو و گوسفند را نگهدارى مىكنند كه پس از دو سال مثلا
از شيرش استفاده كنند ولى در ضمن اين دو سال، از پشم آنها مثلا استفاده و رفع
احتياج خود مىنمايند، در اين صورت در عرض اين دو سال، خمس به آنها تعلق
مىگيرد يا نه؟.
ج - اگر خود آنها مورد حاجت باشند خمس ندارد و منافع آنها اگر زائد بر
305

مؤنه باشد خمس دارد.
س 62 - شخصى صد رأس گوسفند دارد خمس به آنها تعلق گرفته و از
هر يك بره‌اى توليد شده كه جمعا دويست رأس فعلا موجود است مىخواهد خمس
آنها را بدهد به اين گوسفندان چقدر سهم سادات و سهم مبارك امام عليه السلام تعلق
مىگيرد؟.
ج - در فرض مسأله اگر بره‌ها هم يك سال تمام داشته باشند فعلا تمام را
بايد قيمت كنند و خمس مجموع را بدهند و اگر بره‌ها يك سال، كمتر دارند در
اينجا مىتوانند خمس تمام را بدهند و مىتوانند خمس گوسفندها را بدهند و نسبت
ببره‌ها صبر كنند تا آن كه يك سال آنها تمام شود آنگاه خمس آنها را بدهند.
س 63 - شخصى داراى صد رأس گوسفند و ده رأس گاو است و خمس
آنها را پرداخته و در بين سال، تمام گوسفندان و گاوها را فروخته و وجه آن را
صرف مؤنه كرده ولى سر سال، صد عدد بره و ده رأس گوساله از گوسفندان و
گاوهاى قبلى دارد در اين صورت بايد مجددا خمس بره‌ها و گوساله‌ها را از عين يا
قيمت آنها بدهد يا اين كه تا بر عدد گوسفندان و گاوها افزوده نشده يا قيمت آنها
بالا نرفته خمس ندارد؟.
ج - ما دامى كه بر عدد گوسفندانش افزوده نشده در صورتى كه سرمايه را
به حسب عدد، معين كرده يا بر قيمت آنها افزوده نشده در صورتى كه سرمايه، قيمت
آنها باشد خمس آنها واجب نيست.
س 64 - شخصى حساب احشام و گوسفندان خود را كرد و خمس آن را
داد و اكنون هر گوسفندى مبلغى ترقى كرده در اين صورت بايد قيمت فعلى را
حساب كند يا قيمت سال قبل را و همچنين نسبت به بچه گوسفندها حكم، چيست؟.
ج - در صورتى كه سال گذشته قيمت گوسفند را سرمايه، محسوب داشته
همه ساله قيمت كند و خمس اضافه را بدهد ولى اگر هيچ نماء متصل و منفصل
نداشته و اضافه، فقط مستند به ترقى قيمت سوقيه بوده در اين صورت تا نفروخته
خمس ندارد و بچه گوسفندها هم حكم خود گوسفندها را دارد.
306

س 65 - شخصى صد رأس ميش يا بز دارد و خمسش را داده سال بعد
تعداد گوسفندان همان صد رأس است ولى پنجاه رأس عوض شده آيا اين پنجاه
رأس خمس دارد يا چون تعداد زياد نشده خمس ندارد؟.
ج - در فرض سؤال اگر پنجاه رأس مخمس را معاوضه نموده يا آنها را
فروخته و با همان پول پنجاه رأس ديگر خريده و نماء متصل يا ترقى قيمت در موقع
فروش پيدا نكرده بوده خمس ندارد و همچنين اگر صد رأس سرمايه بوده و پنجاه
رأس آنها تلف شده يا به مصرف مؤنه رسيده و پنجاه رأس مجدد، از در آمد سال
تلف خريدارى شده خمس ندارد.
س 66 - شخصى صد رأس گوسفند دارد قيمت كرده مثلا صد هزار تومان
سال بعد، تعداد، همان صد رأس است ولى قيمت، دويست هزار تومان شده خمس
دارد يا نه؟.
ج - در صورتى كه زيادى قيمت در اثر ترقى قيمت سوقيه باشد و از خود
گوسفندان خمس داده، زياده خمس ندارد ولى اگر در اثر نماء متصل قيمت زياد
شده يا از قيمت گوسفندان، خمس داده، خمس زياده را بايد بپردازد.
س 67 - شخص حشم دار بايد گوسفندها را جهت اداء خمس، به قيمت
در آورد و يا به شماره هم مىتواند اكتفا كند و اگر به شماره خمس آنها را داد، سال
ديگر هم تعداد آنها بيش از سال قبل نيست ولى مقدارى از آنها نتاج گوسفندان
مخمس مىباشد نه خود آنها آيا لازم است خمس بدهد يا نه؟.
ج - مىتواند به هر يك از قيمت و عدد، سرمايه را معين كند لكن اگر با
عدد تعيين نمود بايد خمس نماء متصل آن را بدهد.
خمس مطالبات
س 68 - ما در شركت پتروشيمى مستغلات كار مىكنيم دولت هر ماه
مقدارى از حقوق ما را كم مىكند هنگامى كه حدود بيست هزار تومان شد يك دفعه آن
را به ما مىپردازد دوباره از حقوق ما كم مىكند مثلا به 50 هزار تومان مىرسد و
يكباره آن را مىپردازد و هلم جرا طرز خمس دادن اين پولها چگونه است؟ آيا تا
بدست آمد خمس دارد يا پس از كسر مؤنه سال و نيز بفرمائيد چنانچه شخص در
307

آخر سال مبلغ هزار تومان مطالبات داشته باشد آيا آن مبلغ را جزء موجودى خود
به حساب آورد يا خير؟.
ج - در فرض سؤال اول، وجه مزبور، جزء در آمد سال دريافت مىباشد كه
اگر صرف در مؤنه سال نشود بايد تخميس شود و در فرض سؤال دوم، اگر
مطالبات، مدت دار باشد جزء در آمد سال وصول محسوب مىشود ولى چنانچه طورى
باشد كه اگر مطالبات كند مىپردازند بايد خمس آن را بدهد.
س 69 - هر گاه حقوقى را كه دولت به كارمندان مىدهد در پرداخت آن
تأخير نمايد بطورى كه وقتى پرداخت مىكند سال خمسى كارمند گذشته و حقوق،
مربوط به چند ماه از سال قبل باشد بفرمائيد آيا دريافتى حقوق سال قبل، از عوائد
سال قبل است يا از عوائد سال پرداخت و نيز بفرمائيد چنانچه حقوق در موقع خود،
به حساب كارمند واريز شده لكن كارمند دسترسى به برداشت آن نداشته تا سال
خمس رسيده چطور؟.
ج - در مورد سئول اول، بعيد نيست جزء عوائد سال پرداخت باشد و در
مورد سؤال دوم، جزء عوائد سال قبل است و بايد خمس آن را بدهد.
س 70 - شخصى چند سال پيش، مبلغى را بعنوان وديعه به سازمان آب داده
- البته مجبور بوده كه بپردازد - و بعد از مدت چندين سال، سازمان، پول او را رد
مىكند آيا اين شخص مىتواند اين پول را جزء در آمد امسال حساب كند يا به محض
گرفتن، بايد خمس آن را بدهد؟.
ج - در فرض سؤال، خمس آن را بعد از وصول، بايد بدهد.
س 71 - صاحب مغازه‌اى در موقع حساب، داراى مطالباب از مردم و
بدهى به آنها و مقدارى نقدينه است آيا نقدينه را از بدهى، كسر نمايد و مطالبات را
داخل در حساب سال آينده قرار دهد يعنى هر موقع، وصول شد جزء عوائد همان سال
حساب كند يا نه؟.
ج - در فرض مسأله، آنچه مغازه، مقروض است بايد از موجودى، كسر شود
و آنچه طلبكار است اگر مدت دارد و مدت آن، در سال آينده است از منافع سال
آينده محسوب است و آنچه مدت ندارد و فعلا حق مطالبه دارد و براى رفاه حال
308

مشترى، مطالبه نمىكند بايد حساب كند و خمس آن را بپردازد و اگر حق مطالبه
دارد و مطالبه مىكند و مديون نمىدهد در حساب بياورد و هر وقت نقد شد خمس
آن را بدهد.
س 72 - معاملات نسيه كه وقت پرداخت ثمن، سال بعد باشد و نيز
معاملات نقدى كه مهلت داده مىشود كه سال بعد قيمت دريافت شود و قرضى كه
وقت وصول آن، سال ديگر است جزء ربح سال قبل، حساب مىشود يا سال بعد؟
و همچنين اگر به سبب غصب و غيره نتواند تا سال بعد تصرف در ربح كند چه
صورت دارد؟.
ج - معاملات نسيه كه وقت اداء آن در غير سال ربح است و همچنين ربح
مغصوب، جزء ربح سال وصول، محسوب است اما معامله نقدى كه مهلت مىدهد
براى سال بعد، جزء ربح سال قبل محسوب مىشود، پس اگر طورى است كه با
مطالبه، وصول مىشود بايد آخر سال، خمسش را بدهد و اگر با مطالبه، نيز، بدهكار
نمىدهد هر وقت وصول شد خمسش را بدون انتظار گذشتن سال، ادا نمايد و
همچنين است حكم در قرض ربح.
س 73 - مبلغى كه به اشخاص بعنوان قرض الحسن داده مىشود اگر آن را
پس ندهند خمس به آن تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - در فرض مسأله اگر متمكن از پس گرفتن نباشد در حكم تلف است و
خمس ندارد به شرط آن كه مسامحه در مطالبه نكرده باشد.
س 74 - شخصى است كاسب مثلا مقدار يك هزار و دويست تومان، سرمايه
نقدى دارد و هزار و هفتصد تومان نسيه در دست مردم، و سال خمسش هم دارد فعلا
كاسب مزبور، مىخواهد بداند كه خمس آن نسيه را از سرمايه نقد بدهد يا اين كه
خمس، به نسيه تعلق نمىگيرد؟.
ج - خمس مبلغى را كه از مردم مىخواهد بايد بپردازد، لكن واجب نيست
از نقد بدهد و مىتواند صبر كند هر وقت وصول شد وجوهاتش را بپردازد.
س 75 - شخصى مطالبات كسبى تدريجى - در ظرف شش ماه و يك سال
و كمتر و زيادتر - دارد و يقين به وصول تمام آنها ندارد، اين شخص براى در آمد
309

خود به چه نحوى سال قرار بدهد؟.
ج - اما مطالباتى كه وعده دارد ربح آن، جزء فائده سالى است كه معين
شده و مطالباتى كه وعده ندارد اگر به نحوى است كه هر وقت، مطالبه كند مىدهند بايد
در آخر سال، جزء فائده، محسوب شود و آنچه را كه مسامحه در اداء آن دارند
هر وقت گرفت، خمس ربح آن را بدهد.
س 76 - كسى طلبى از ديگرى دارد كه مديون، با گذشت چند سال آن
را ادا نكرده و بنا هم ندارد كه ادا نمايد آيا دائن كه دسترسى به مال او دارد مىتواند
به اندازه حق خودش از مال او بردارد يا نه؟ و بعد از اخذ مال، آيا بر دائن، اداء
خمس آن واجب است يا نه؟.
ج - اگر نتواند به هيچ طريق، وصول نمايد جايز است كه تقاص كند و بنابر
احتياط لازم، با اجازه مجتهد جامع الشرايط، تقاص نمايد و در فرض سؤال، چون
زائد بر مؤنه سال است بعد از وصول، خمس آن را بايد بدهد.
س 77 - اجناس چندى بعنوان نسيه، چند ماهه به اقساط، فروخته شده و
تا آخر سال خمس، همه اقساط آن پرداخت نشده آيا منافع آن معامله، جزء سال
قبل است كه معامله در آن واقع شده - ولو همه اقساط، وصول نشده باشد - يا آن كه
آن مقدارى كه وصول شده جزء سال قبل و مقدارى كه وصول نشده جزء منافع سال
جديد است؟.
ج - منافع اقساط بعدى از منافع همان سال بعد، محسوب است.
س 78 - شخصى كه بوسيله روضه خوانى، امرار معاش مىكند و حساب
سال دارد مبلغى از پول روضه خوانى از اشخاص، طلبكار است و چند روز بعد از
رسيدن سال خمس، طلب او را پرداخت كردند آيا اين پول از در آمد سال قبل است
كه بايد خمسش را بدهد و يا از منافع سال بعد است كه فعلا خمس ندارد؟.
ج - بعيد نيست جزء عوائد سالى كه مىپردازند باشد، مگر آن كه خودش
مسامحه در گرفتن، كرده باشد.
حكم خمس درباره كسى كه چند رشته كسب دارد
س 79 - كسى كه سال خمس دارد و در بين سال از معادن و همچنين
310

از كشاورزى و يا شغلهاى ديگر، استفاده‌هائى مىنمايد و نيز گاهى بين سال،
انتفاع معدن، به نصاب مىرسد و از شغلهاى ديگرش ضرر كرده و بالعكس از
اشجار باغ يا از محصول رعيتى، فوائدى بدست مىآورد ولى از رشته معادنش ضرر
مىكند آيا مىتواند از نفع يكى از شغلهايش جبران خسارت شغل ديگر را بنمايد
يعنى در آخر سال، نفع و ضرر رشته‌هاى مختلفش را با هم سنجيده اگر در عين
حال، سودى نموده بود خمس همان را بدهد يا نه؟.
ج - در رشته‌هاى كسب اگر سرمايه، يكى باشد، مىشود ضرر يك رشته را
در سال، با نفع رشته ديگر، تدارك نمود به اين معنى كه روى هم رفته در اين چند
رشته، بعد از سال اگر نفع باقى است خمس بدهد و الا خمس ندارد لكن معدن را
حين تملك بايد اگر به حد نصاب رسيد بعد از مخارج مربوط به معدن تخميس نمايد
چه از رشته‌هاى ديگر نفع كرده باشد، چه ضرر.
س 80 - شخصى چند رشته كسب دارد مثل اين كه قالى بافى و زراعت و
باغبانى مىكند و از يك رشته نفع برده و از ديگرى ضرر كرده در آخر سال خمس
آن را چطور حساب كند؟.
ج - احتياط واجب آنست كه خمس آنچه را كه زائد بر مؤنه است بدهد و
ضرر رشته‌اى از كسب خود را به منفعت رشته ديگر جبران نكند مگر آن كه
رأس المال در همه، يكى باشد مثل اين كه وجهى را، در رشته‌هاى مختلف، سرمايه
قرار داده باشد كه در اين صورت جبران - بنا بر اقوى - جايز است.
س 81 - اگر كسى براى كسب و حساب اموال، سالى معين نموده و چند
روز به آخر سال، مانده از كسب ديگرى نفعى عائدش شد آيا در سالى كه براى
كسب اول، تعيين نموده خمس آن را هم بايد بدهد و يا مىتواند براى كسب دوم،
سال ديگرى را معين كند؟.
ج - اگر براى هر دو كسب، سال واحدى دارد بايد خمس مازاد بر مؤنه از
هر دو را در آخر سال بپردازد ولى جايز است براى هر نوع كسب، سال مخصوصى
داشته باشد.
311

خمس بذر
س 82 - كسى كه هر سال مقدار معينى گندم، كشت مىكند در صورتى كه
خمس آن گندم را در اصل داده باشد هر گاه يك سال بر أثر نيامدن باران، آن گندم را
كشت نكند و يا آن كه نصف مقدار معين، بيشتر نتواند كشت كند پس از انقضاء
سال، لازم است مجددا خمس كليه آن مقدار و يا نصف آن را بدهد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، خمس ندارد.
س 83 - شخصى مقدار صد من گندم مخمس مىكارد و فعلا هزار من
گندم، عوائد آن است اگر بخواهد در سال آينده از اين يك هزار من، مقدار يكصد من
آن را جهت بذر، استفاده كند آيا به اين بذر، خمس، تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - در فرض مسأله، بذر مخمس، حكم سرمايه مخمس را دارد و خمس
ندارد.
س 84 - تخمى كه در پائيز و بهار به صحرا مىپاشند و آن تخم هم از محصول
سال خود زارعين است خمس دارد يا نه؟ و اگر خمس دارد در سالهاى بعد، آن
قدرى كه خمس آن را در سال قبل، داده باز خمس دارد و يا ندارد؟.
ج - بلى خمس دارد و سال اول كه خمس آن را بدهند، آن مقدار، ديگر
در سالهاى بعد خمس ندارد.
س 85 - شخص رعيت كه تا كنون، سال نداشته و خمس بذر را نداده
مىخواهد مال خود را تخميس كند فعلا فصل بهار است آيا مىتواند از گندم
موجودى براى نان خود - تا وقت خرمن - نگاهدارد و يا بايد گندم موجودى و بذر را
حساب كند و خمسش را بدهد؟.
ج - اگر كسى خمس بذر را بدهد مىتواند خمس مقدار نان تا وقت خرمن
را ندهد.
س 86 - شخصى زمينى را با كشت گندم آن كه تازه سبز شده و مقدار
يك خروار بذر آن بوده به مبلغ دويست هزار تومان با پول مخمس خريده بفرمائيد آيا
خريدار پس از برداشت اين محصول، هر گاه در سال بعد بخواهد مقدار يك خروار بذر
312

بكارد بايد خمس تمام آنچه را كه از محصول در آخر سال باقى مانده و مصرف
نشده بدهد يا مىتواند به مقدار يك خروار بذر را استثناء كند و خمس بقيه را بدهد و
نيز گندمى كه زكات و خمس به آن تعلق گرفته و داده نشده اگر با همان گندم،
زراعت كنند آيا حكم مخلوط به حرام را دارد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال اول، بذر مذكور خمس ندارد و خمس بقيه را بايد
بدهد و در مورد سؤال دوم، در محصول آن زراعت، ارباب خمس و زكات شريكند و
حكم مخلوط به حرام را ندارد و لكن اگر زكات و خمس تخمى را كه كاشته‌اند
بدهند كافى است.
مؤنه خمس ندارد
س 87 - اگر كاسب از ربح سالش تلفن بخرد جزء ما يحتاج است يا
خمس دارد؟.
ج - تلفن منزل، خمس ندارد و تلفن محل كسب، حكم سرمايه را دارد و
خمس آن واجب است.
س 88 - مالياتى را كه دولت از اشخاص مىگيرد به چه حساب، مىتوان
منظور نمود؟.
ج - به حساب شرعى، منظور نمىشود ولى خمس اين مبلغ، بر ذمه او
نمىباشد.
س 89 - شخص كارگر، حساب سال ندارد در بين سال مسافرت به مشاهد
مشرفه مثل كربلاء يا مشهد مىنمايد آيا لازم است خمس مبلغى را كه جهت
مخارج اين مسافرت، مصرف مىكند ادا كند يا نه؟.
ج - اگر منافع سال قبل را به مصرف زيارت، برساند خمس آن واجب است
لكن اگر منفعتى را كه بدست او آمده قبل از گذشتن يك سال بر آن به مصرف زيارت
برساند خمس ندارد.
س 90 - هر گاه كسى كه سال دارد در اول سال، خمس وجوه نقدى خود
را بدهد و تا سال بعد، احتياج به مصرف و خرج وجوه مذكوره پيدا نكند و مبلغى هم
بر آن افزوده نمايد سالهاى بعد، بايد خمس تمام موجودى را بدهد يا فقط خمس
313

مبلغى را كه در آن سال، بدست آورده و به وجوه خمس داده ضميمه نموده و هر گاه
كسى مقدارى فرش و ظرف و رختخواب و ساير لوازم زندگى خانه، كه مورد لزوم و
احتياج، در بين سال نيست و براى اين كه فقط در بعضى مواقع مثل مجالس عزادارى
و يا مجالس سرور و مانند آن محتاج به ديگران نباشد از پول خمس داده و يا در بين
سال از در آمد خود، خريدارى نمايد و ذخيره كند در سالهاى بعد، خمس به آنها
تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، فقط خمس زائد را بدهد و به عين پولى كه خمس
آن را داده ثانيا خمس تعلق نمىگيرد و همچنين اگر با آن پول خمس داده، اثاث و
لوازم ديگر خريدارى نمايد و ذخيره كند به آن اثاث، خمس تعلق نمىگيرد خواه
مورد احتياج باشد يا نباشد و اما اگر از عوائد بين سال، لوازم زندگى، را مطابق
شأن خود خريدارى كند، اگر چه در بين سال، فقط يك دفعه يا بيشتر مورد احتياج
شود از مؤنه محسوب و خمس ندارد و اما اگر طورى است كه عاريه يا اجاره نمودن
اثاث مورد احتياج، سالى يك مرتبه مثلا خلاف شأن او نيست بايد خمس آنها را
بدهد و در سالهاى بعد، خمس ندارد.
س 91 - شخصى مبلغى از در آمدش را قبل از گذشتن سال، بر آن، داده و
خانه‌اى را براى سكونت خود، بيع شرط نموده و پس از گذشتن چند سال همين پول
را گرفته و بابت زمين خانه‌اى كه براى سكونت لازم داشته است داده، آيا خمس
آن را بايد بپردازد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، خمس، بر او لازم نيست.
س 92 - بنده محصل و پدرم بى بضاعت و از عهده مخارج تحصيل
دانشگاه من برنمىآيد، مجبورم دو سه ساعت كار كنم و مخارج تحصيلى خود را
تأمين نمايم آيا خمس به اين پول هم تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - منافعى كه بدست شما مىرسد و زائد بر مؤنه باشد، بايد خمس آن را
پس از تمام شده سال بپردازيد.
س 93 - بنده در حدود سى سال در نزد برادر خود شاگرد بودم. سال
گذشته مستقل شدم و خودم حجره باز كردم و در حدود ده هزار تومان بعنوان سابقه
314

كارم از او دريافت كردم آيا اين ده هزار تومان وجوهات دارد يا نه؟.
ج - مبلغى كه دريافت نموده‌ايد از منافع سال دريافت است كه اگر تا
آخر آن سال صرف در مؤنه شود خمس ندارد و الا خمس آن واجب است.
س 94 - اگر كسى خانه مسكونى خود را بفروشد و در مقام خريد منزل
ديگرى باشد يك يا چند سال بر آن بگذرد آيا آن پول، در حكم خود خانه مسكونى
است و خمس به آن تعلق نمىگيرد و يا آن كه در حكم غنائم است و اخراج خمس
آن، لازم است؟.
ج - اگر در بين سالى كه از منافع آن سال، خانه خريده آن را بفروشد بايد
آخر سال، خمس آن را بدهد و اگر در سال هاى بعد به فروش برساند، زائد بر قيمت
خريد، از عوائد سال فروش است كه اگر در آن سال صرف خريد خانه يا هر مؤنه
ديگرى شود خمس ندارد و الا خمس آن واجب است.
س 95 - پول مصالح ساختمان كه سال روى آن نگذشته باشد خمس دارد
يا نه؟.
ج - قبل از گذشتن سال بر خود مصالح يا پول آن، خمس، واجب نيست و
اگر در بين سال، خريد و مشغول بناى مورد حاجت شد بعد از سال هم خمس،
واجب نيست لكن هر مقدارى از آن به مصرف نرسيده باشد خمس دارد.
س 96 - شخصى در قم مثلا يك قطعه زمين جهت منزل مسكونى خود
به مبلغ يك هزار و دويست تومان خريدارى نموده و خمس اين مبلغ را هم داده بعدا در
تهران نيز به قصد منزل مسكونى، زمينى مىخرد و زمين قم را به دو هزار تومان و زمين
تهران را هم كه دو هزار تومان خريده بود به مبلغ پنج هزار تومان مىفروشد و يك باب
خانه به مبلغ پانزده هزار تومان مىخرد، آيا به مازاد پول زمين قم و پول زمين تهران
خمس تعلق مىگيرد يا نه؟ و در صورتى كه خريد زمين به قصد منزل مسكونى نبوده
حكم آن فرق مىكند يا نه؟.
ج - چنانچه زمينها را به قصد تجارت خريده، خمس مازاد پول زمين قم و
همه پول زمين تهران يعنى پنج هزار تومان واجب است و همچنين اگر به قصد سكنى
خريده و بعد از فروش، سال خمس آن رسيده باشد بلى در اين صورت چنانچه قبل از
315

رسيدن سال، خانه خريده، خمس هيچ يك از مازاد پول زمين قم و همه پول زمين
تهران واجب نيست.
س 97 - بنده منزلى دارم كه مخروبه است، مقدارى آجر و سيمان و غيره
براى تعمير ان خريده‌ام و در اثر نداشتن مزد بناء، همينطور مانده، بفرمائيد آيا سر
سال خمس، به اين لوازم، خمس تعلق مىگيرد يا خير؟.
ج - در فرض سؤال، اگر قبل از رسيدن سال خمس، شروع به تعمير
نموده‌ايد، به سيمان و آجر و غيره كه جهت تعمير ساختمان، خريدارى شده، خمس
تعلق نمىگيرد.
س 98 - كسى پول مكه را كنار گذاشته، ولى يكى دو سال موفق نشده
آيا اين پول خمس دارد يا نه؟ و اگر اين پول را تحويل كسى داد كه به نيابت به
مكه برود، ولى نائب يكى دو سال موفق نشد آيا خمس دارد يا خير؟.
ج - در فرض اول سؤال، خمس واجب است و در فرض دوم، چنانچه آن
شخص را اجير كرده كه در همان سال مكه برود، و عمل حج او را انجام دهد، و
براى اجير عذر پيش آمده، و نتوانسته در آن سال حج برود، و حصول عذر، بعد از
سال خمس، بوده، خمس واجب نيست، و اما اگر اجير نكرده باشد، يا قبل از تمام
شدن سال خمس، عذرى براى اجير پيدا شود، صاحب پول بايد خمس آن را
بدهد.
س 99 - چنانچه پولى بابت ضرورتى، به صورت سپرده باشد و سال خمسى
فرا رسد، بايد خمس آن را پرداخت يا نه؟ مانند كسى كه پول اتومبيلى را پرداخته
ولى مدتها بعد نوبت تحويل آن خواهد رسيد.
ج - اين مسأله دو صورت دارد يكى اين كه پول را قبلا در مقابل اتومبيل
مىدهد يعنى آن را مىخرد و مثلا بعد از دو سال تحويل مىگيرد و ديگر اين كه پولى
را مىدهد كه مشمول قرعه كشى گردد و بعد از دو سال مثلا، قرعه، به نامش اصابت
مىكند و اتومبيل را تحويل مىگيرد، در فرض اول، چنانچه اتومبيل براى سوارى
شخصى خودش مورد نياز باشد خمس ندارد و اگر براى حمل مسافر و بار يا رسيدگى
به امور شغليش خريده، خمس آن، به قيمت وقت اداء خمس و به نرخ بازار آزاد،
316

واجب است و در فرض دوم، چه براى سوارى شخصى و چه براى امور شغلى باشد
بايد خمس آن را بدهد.
س 100 - كسى قطعه زمينى جهت ساختن خانه، خريده بعد آن را
فروخته كه خانه بخرد و قيمتش از زمان خريد اضافه شده، آيا خمس بر او واجب
است يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، چنانچه زمين را در همان سالى كه خريده، فروخته و
در همان سال خانه خريده خمس بر او واجب نيست و اگر در سال بعد فروخته
زيادى قيمت جزء عوائد سال فروش است كه اگر تا آخر سال به مصرف خانه نرساند
و باقى بماند سر سال بايد خمس آن را بدهد و نسبت به قيمت خريد اصل زمين پس
اگر با پولى كه خمس نداشته يا خمس آن را داده بوده خريده خمس ندارد و الا بايد
خمس آن را بدهد.
س 101 - كسى كه مغازه و خانه براى اجاره دادن دارد اگر به تعمير نياز
داشته باشد مىتواند اين هزينه را جزء مؤنه سال قرار دهد يا خير؟.
ج - در فرض سؤال چنانچه تعميرات براى بقاء خانه يا مغازه باشد مثل
اين كه احتياج به كاه گل دارد يا مثلا لوله تركيده و مانند اينها جزء مؤنه است و
خمس ندارد، ولى اگر با تعميرات سرمايه اضافه شود مثل اين كه مغازه كلنگى را
خراب كند و با تير آهن بسازد و مانند آن خمس آن واجب است.
س 102 - كسانى كه ماشين سوارى مورد احتياج در زندگى مىخرند و
ربطى به شغل آنها ندارد مىفرمائيد خمس ندارد حال بفرمائيد چيزهائى كه مرسوم
است همراه ماشين به خريدار داده مىشود مانند بعض وسائل يدكى و لاستيك
زاپاس و يخ شكن و غيرها و يا خريدار خودش جداگانه اشياء مذكوره را تهيه مىكند و
ممكن است در عرض سال مورد استفاده قرار نگيرد آيا به آنها خمس تعلق مىگيرد يا
خير؟.
ج - در مورد سؤال به اشياء مذكوره خمس تعلق نمىگيرد.
س 103 - زنى طلاى خود را فروخته و به پسرش داده كه خانه بخرد و بعد
از آن به قيمت روز، همان مقدار طلا به آن وزن براى مادر خود بخرد بعد از مدتى آن
317

پسر فوت نموده، فعلا به قدر قيمت طلا به قيمت روز به همان وزن مىتواند از مال
پسرش بردارد يا نه، و چون از زينت بودن بيرون رفته آيا خمس دارد؟.
ج - اگر منظور اين است كه طلا را قرض داده همان مقدار طلا طلبكار
است و مىتواند از تركه پسر وصول نمايد و اگر منظور اين است كه طلا را فروخته و
قيمت طلا را به پسر خود قرض داده و شرط كرده كه به همان وزن طلا بخرد و به او
بدهد اين شرط مستلزم ربا و حرام است لكن در اين صورت نيز به مقدار پولى كه داده
طلبكار است و مىتواند از تركه پسر بردارد و اما نسبت به خمس آن در صورتى كه
طلا قرض نداده بلكه فروخته و پولش را قرض داده با فرض ترقى قيمت از روزيكه
خريدارى شده ترقى قيمت، ربح سال فروش است اگر در بين سال صرف در مؤنه
شود خمس ندارد و اگر صرف در مؤنه نشود و سال بر آن ربح بگذرد خمس آن
واجب است.
س 104 - يك نفر خانه‌اى را رهن كرده به پول قرضى و بعد به تدريج قرض
مذكور را در مدت چند سال پرداخت نموده آيا به آن پول كه پرداخت شده خمس
تعلق مىگيرد يا خير؟ توضيح اين كه شخص مذكور، خانه لازم دارد و بايد با همان
پول، بعد از تمام شدن مدت، خانه ديگرى رهن كند يا مدت رهن خانه مذكور را
تمديد كند؟.
ج - در فرض سؤال، تا زمانى كه فك رهن نشده و پول در اختيار راهن
است خمس به آن تعلق نمىگيرد و بعد از فك رهن، هر مقدار، پول در همان سال،
صرف مؤنه نشد، بايد خمس آن را بدهد ولى اگر از ابتدا، پولى كه بابت رهن داده
از ارباح باشد و قرضى نباشد، بعد از فك رهن، خمس آن واجب است و فرقى
ندارد كه در سال فك رهن، صرف مؤنه شود يا نه.
س 105 - مركبى كه از ربح كسب تهيه مىشود، براى اين كه سوار شود به
تجارتخانه، يا مزرعه يا دكان يا محل كار خود برود، بدون آن كه جنس تجارت با آن
حمل نمايد، خمسش واجب است يا نه؟.
ج - اگر ماشين يا موتور يا چرخ براى سوارى شخصى مورد احتياج باشد،
دادن خمس آن واجب نيست، هر چند به محل كار خود با آن رفت و آمد كند.
318

س 106 - شخصى يك رأس ماده گاو دارد، ولى چون عائله‌مند است يك
گاو براى مؤنه‌اش كافى نيست، گوساله همان گاو را هم مىخواهد نگاه دارد
براى خودش، خمس به آن گوساله تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، خمس ندارد.
س 107 - چرخ خياطى مورد احتياج، خمس دارد يا نه؟.
ج - چرخ خياطى اگر فقط براى حاجت خانه باشد (نه براى كسب)
خمس ندارد.
س 108 - شخصى كه داراى حساب سال است يك قطعه قالى براى زير
پايش در، بار دارد كه مصالح آن را خريده و مقدارى از آن هم بافته شده فعلا سر
سال او رسيده است آيا اين قالى هم جزء سرمايه، محسوب مىشود يا نه؟.
ج - در صورتى كه براى احتياج باشد - نه براى فروش - خمس ندارد.
س 109 - پولى كه شخص با آن، خانه رهن كرده و با اجازه صاحب منزل،
در آن ساكن شده با وصف احتياج به سكنى چنين پولى خمس دارد يا نه؟.
ج - اگر در وسط سال حصول ربح، قرض داده باشد فعلا چيزى بر او
نيست اگر چه چند سال هم گذشته باشد ولى وقتى مديون، اداء دين كرد مرتهن بايد
خمس آن را بدهد.
س 110 - شخصى كه سال او اول فروردين مطابق با 17 ذيقعده و يا پنجم
فروردين است حال عزم بيت الله الحرام مىباشد و از ربح سال جارى جهت
گذرنامه مكه معظمه، مبلغ سه هزار تومان، مصرف نموده و اول سال نو حركت
مىكند و دو هزار تومان هم بعنوان مخارج راه، مىبرد آيا به اين پولها خمس تعلق
مىگيرد يا نه؟.
ج - آنچه را تا روز آخر سال، جهت گذرنامه، يا گرفتن بليط هواپيما مثلا
به مصرف رسانده خمس ندارد و آنچه را كه بخواهد بعد از تمام شدن سال ربح،
به مصرف برساند خمس دارد.
س 111 - اگر كسى در اثناء سال، چيزهائى كه مورد احتياج او در آن سال
نيست و لكن عرفا و عادتا بايد در همان سال براى سال آينده تهيه نمايد، از ارباح
319

مكاسب و از چيزى كه متعلق خمس است خريد آيا بايد در آخر سال، خمس آن را
بدهد يا لازم نيست و همچنين چيزهائى كه در اثناء سال از مورد احتياج مىافتد
و لكن براى سالهاى ديگر، مورد احتياج است - مثل لباس زمستانى و تابستانى -
آيا بايد تخميس نمود يا نه؟.
ج - در فرض سؤال اول، در صورتى كه طورى باشد كه اگر امسال تهيه
نشود، در وقت حاجت، فراهم نمىشود - نظير اين كه چند روز به آخر سال مانده
اگر پول گذرنامه يا كرايه هواپيما را حال ندهد در سال بعد، موفق به حج
نمىشود - جزء مؤنه و مخارج سال قبل است و در فرض سؤال دوم، چيزهائى كه عين
آنها باقى است و از منافع آنها استفاده مىشود مثل ظروف و لباس و امثال آنها خمس
ندارد و اما چيزهائى كه استفاده از آن به تلف نمودن عين است مثل گندم و برنج و
نظاير آن، خمس آنچه پس از تمام شدن سال، زياد آمده بايد داد.
س 112 - هر گاه كسى به فرزندش وصيت كرد كه چندين سال نماز براى
او استيجار نمايد آيا اجرت اين نمازها جزء مؤنه است يا بايد خمس آن را داد؟.
ج - جزء مؤنه است و خمس ندارد.
س 113 - پارچه‌اى جهت كت و شلوار خريده شده و در دكان خياطى
باقى مانده و هنوز برش نكرده كه سر سال خمس او رسيده است آيا به اين پارچه،
خمس تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - اگر موقع خريد، مورد احتياج بوده و اتفاقا دوخته نشده خمس ندارد و
اگر در موقع خريد، محتاج آن نبوده بلكه براى بعدها خريده خمس دارد.
س 114 - شخصى جهت احتياج كسبى خود، ماشين خريدارى نموده اگر
براى انجام معامله يا حمل اجناس خفيفه از آن استفاده كند جزء مؤنه است يا
سرمايه - چون هم مورد احتياج شخصى است و هم استفاده كسبى از آن مىشود -
يا بايد قيمت آن، تقسيط شود؟.
ج - در فرض مسأله اگر قطع نظر از كسب، محتاج به ماشين باشد و زائد بر
شأن او هم نباشد جزء مؤنه، محسوب است و اين كه در كسب، از آن استفاده مىكند
ضرر ندارد و در غير اين صورت جزء مؤنه نيست.
320

س 115 - شخصى زمينى داشته فعلا قيمت آن بالا رفته و بوسيله همين
زمين مستطيع شده ولى در رفتن به حج مسامحه كرده و الآن مقدارى از آن زمين را
فروخته و تصميم دارد به مكه، مشرف شود آيا مؤنه حج را بايد تخميس نمايد يا
نه؟.
ج - اگر اصل زمين متعلق خمس نباشد مثل اين كه ارث يا صداق بوده يا
آن را از پول خمس داده خريده و براى كسب و استفاده از ترقى قيمت، نخريده آنچه
را فعلا فروخته و صرف رفتن به حج مىنمايد خمس ندارد.
س 116 - بيست سال قبل ملكى كه هزار تومان، قيمت داشته بعنوان مهر
و يا ارث به زنى منتقل شده اكنون آن زن، ملك را به چهل هزار تومان فروخته تا به
زيارت حج رود آيا به اضافه قيمت، خمس تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - اگر در بين سالى كه فروخته، صرف در مؤنه - كه حج هم از مؤنه
است - نمايد خمس ندارد.
س 117 - انسان قبل از سال، عازم مسافرت مىشود و براى خانواده يا
دوستانش اجناسى مىخرد و بعد از سال، به آنها مىرساند آيا در اين صورت
خمس، واجب است؟.
ج - اگر در وقت متعارف، خريده باشد خمس ندارد.
س 118 - در رساله نوشته شده كه (بايد از مازاد بر احتياج، خمس داده
شود) مازاد بر احتياج چه حد است فرضا شخص ميل دارد چندين دست لباس و
كفش و غيره تهيه كند و يا كتابهاى گوناگون براى مطالعه بخرد و يا خوراكهاى
متنوع تهيه نمايد به طورى كه تمام در آمد محدودش خرج شود و اضافه، باقى نماند
لطفا دقيقا توضيح فرمائيد.
ج - حدى ندارد و نسبت به اشخاص، تفاوت مىكند و مراد، مطابق شأن
است و لباس و كفش و غذا و كتاب، اگر مورد حاجت متعارف باشد يعنى تهيه
آنها در نظر عرف، اسراف و زياده‌روى، حساب نشود خمس ندارد هر چند تمام
در آمدش خرج شود و آنچه را كه تهيه كرده، در سال يك مرتبه يا دو مرتبه، مورد
استفاده، قرار بگيرد.
321

مواردى از عايدات زائد بر مؤنه
س 119 - ضبط صوتى را كه بعضى از مؤمنين، خريدارى مىكنند كه
مطالب منبرى و يا دعاء كميل و امثال آنها را در آن ضبط نموده و در منزلشان از آن
استفاده كنند از مؤنه، محسوب است و يا بايد تخميس نمايند؟.
ج - خمس ندارد.
س 120 - زمينى كه بواسطه تقسيم اراضى، بدست زارعين رسيده و مبلغى
پول از زارعين بعنوان قسط ملك، در هر سالى مىگيرند و از طرفى هم معلوم نيست
كه زمين را به زارعين بدهند و ملك آنان بنمايند بلكه فقط لسانا مىگويند قسط
ملك است آيا آن مبلغى را كه زارعين بعنوان قسط ملك مىپردازند خمس دارد يا
نه؟.
ج - بلى پول مزبور، از عوائد سال، محسوب و زائد بر مؤنه است بايد خمس
آن را داد.
س 121 - بعضى از اشياء جزئى مثلا مهر نماز كه از كربلا مىآورند اگر
سال بر آنها بگذرد متعلق خمس مىشود يا نه؟.
ج - اگر از ارباح، خريده شده و يا هديه باشد و در سال، مورد حاجت
نشده خمس آن را بپردازند.
س 122 - زمينهائى كه بعنوان تقسيم اراضى بدست زارعين رسيده سه نحو
است اول اين كه مالكين، مستقيما زمين خود را با رضايت يا بدون رضايت، به دولت
فروخته‌اند و يك جا پول زمين را گرفته‌اند و بر زارعين هم حلال كرده و يا حلال
نكرده‌اند و دولت هم مبلغى پول در هر سال به عنوان قسط ملك از زارعين مىگيرد
فرض دوم اين كه مالكين، زمين خود را با رضايت يا بدون رضايت به زارعين
فروخته‌اند و در هر سال، دولت، مبلغى بعنوان قسط مالك مالكين از زارعين مىگيرد
و فرض سوم اين كه مالكين، زمين خود را به زارعين اجاره داده‌اند آن هم با رضايت يا
بدون رضايت و مبلغى در هر سال، مالكين خودشان و يا دولت از زارعين بعنوان
مال الاجاره مىگيرند مستدعى است بيان فرمائيد در تمام اين فرضها آن مبلغى كه از
322

زارعين مىگيرند خمس دارد و يا ندارد؟ و اگر خمس دارد زارعين بايد بدهند يا
مالكين؟.
ج - پولى كه در اين گونه موارد بعنوان قيمت ملك صرف مىشود مؤنه نيست
زيرا اگر معامله، بوجه شرعى واقع شده باشد سرمايه، حساب مىشود و در صورتى كه
بدون وجه شرعى باشد مال خود را اتلاف نموده پس در هر دو صورت خمس دارد و
اگر پول را بعنوان مال الاجاره پرداخته در صورتى كه بوجه شرعى باشد بر زارع چيزى
نيست و اگر به غير وجه شرعى باشد زارع بايد خمس آن را بدهد.
س 123 - شخصى كارمند اداره است و از آن اداره، مبلغ بيست هزار
تومان بعنوان وام به او مىدهند كه در مدت بيست سال، از حقوق او كسر كنند و
ربحى هم از او نمىگيرند آيا به اين مبلغ مذكور، خمس تعلق مىگيرد يا نه؟ و در
صورت تعلق، آيا بايد خمس همه پول را يك دفعه بدهد و يا در مدت بيست سال
كه سر سال، خمس هر چه از حقوق او بابت اين فرض داده شده است بدهد؟.
ج - در فرض مسأله، خمس دفعة به مجموع بيست هزار تومان تعلق نمىگيرد
بلى چنانچه اين پول را صرف در مؤنه ننمايد در هر سالى هر مقدار از قرض، اداء شد
خمس آن را بدهد.
س 124 - در اين قريه آب آشاميدنى وجود ندارد مردم در خانه خود يك
آب انبار درست كرده و در زمستان آب باران جهت مصرفى سال ذخيره مىكنند
گاهى كسر مىآيد لذا با تانكر، آب خريدارى نموده و در آن آب انبار مىريزند آيا
اضافى اين آب هم در پايان سال بايد قيمت شود و خمس آن را بدهند يا خير؟.
ج - اگر فعلا كه در حوض ريخته شده ماليت داشته باشد كه قابل فروش
باشد خمس دارد ولى معلوم نيست مال محسوب شود هر چند مورد حاجت باشد و لذا
بعيد نيست خمس نداشته باشد.
س 125 - جمعى از مؤمنين وجوهى را بعنوان مخارج زيارت اعتاب
مقدسه، در شبهاى جمعه، جمع آورى نموده‌اند و در آخر سال، مبلغى از آن يا همه
آن به مصرف نرسيده آيا لازم است خمس آن مبلغ داده شود يا اين سفرها اگر چه در
سالهاى بعد هم واقع شود به منزله احتياجات بين سال است؟.
323

ج - در فرض مسأله اگر وجهى كه داده شده، در نظر عرف، پس گرفتن
آن ركيك است كه في الحقيقه جزء مخارج سال گذشته به شمار مىرود خمس
ندارد و اگر بعنوان امانت است كه هر وقت صاحب مال مىخواهد پس بگيرد مانعى
ندارد و مرسوم است كه هر كس بخواهد پس مىگيرد خمس آن واجب است.
س 126 - شخصى قبر آماده، براى خود مىخرد كه پس از فوت، در آنجا
دفن شود، آيا به اين قبر، خمس تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - احتياط لازم آنست كه خمس قبر مزبور را بدهد، مگر آن كه خريدار، در
سال خريد، فوت نمايد كه در اين صورت، عدم وجوب خمس، بعيد نيست.
س 127 - كسى كه خانه مسكونى داشته ولى در اثر ضيق مكان، خانه
ديگرى نسيه خريدارى كرده و خانه اول را به مبلغ سى هزار تومان فروخته و پس از
اداء دين خانه دومى، مبلغ پنج هزار تومان زياد آمده آيا بر اين زياده، خمس، تعلق
مىگيرد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، شخص مذكور مبلغ پنج هزار تومان زائد بر مؤنه دارد و
بايد خمس آن را بدهد.
س 128 - اگر كسى پولى را براى تهيه لوازم زندگى در اختيار ديگرى
گذارده و وكيل، چيزهاى مورد لزوم را پيدا نكند تا براى موكل بخرد و هنوز سال بر
آن پول نگذشته و چيز ديگرى غير از آنهائى كه موكل خواسته بوده يا نوع ديگر از آن
جنس مورد لزوم را خريدارى كند تا بعد تبديل كرده شيء مورد نظر را تهيه نمايد در
اين حال، سال آن فرا برسد آيا خمس به آن تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال اگر به مصرف خريد چيزى كه از مؤنه است در بين
سال رسيده باشد خمس ندارد و اگر در آن سال صرف در مؤنه نشده است خمس
دارد.
س 129 - شخصى كه وقت حساب سالش اول تير ماه است در خرداد
ماه، يك تخته قالى مىخرد و به منزل مىبرد و چون پسند واقع نمىشود آن را
پس مىدهد فروشنده وعده مىدهد كه قالى ديگر براى او بخرد و پس از پنج ماه،
يك تخته قالى به او تحويل مىدهد كه در هنگام تحويل قالى، چهار ماه بعد از تير
324

ماه يعنى وقت حساب سال او است اكنون اين گونه معامله كه پول آن پيش از سال
حساب پرداخت شده و جنس آن بعد از سال حساب، تحويل داده شده چگونه
است؟ آيا پول قالى خمس دارد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، خمس پول را بايد بدهد.
س 130 - اگر دولت ايران به دانشجوى مقيم خارج ماهانه مبلغى پرداخت
نمايد و شرط كند كه بعد از اتمام تحصيل (الف) معادل همان مبلغ را به آنها
برگرداند (ب) دو برابر مدت سالهاى دريافت پول، براى آنها كار كند (ج) فقط به
ايران بازگردد و كار كند. آيا به چنين پولى، خمس تعلق مىگيرد يا نه؟ و رفتن
به حج با آن چگونه است؟.
ج - در فرض سؤال اگر وجوهى كه دولت مىپردازد بعنوان وام باشد و
شرائط مذكوره كلا يا بعضا در خود وام شرط گردد ربا و حرام است و گيرنده
مالك آن نمىشود تا احيانا خمس يا حج واجب گردد و اگر بعنوان تمليك به شرط
بدهد به اين نحو كه دولت بگويد اين پول را به دانشجو مىدهم يعنى تمليك
مىكنم يا مثلا مخارج او را متكفل مىشوم به شرط بند الف و ب و ج، كلا يا
بعضا در اين صورت چنانچه وجوه مأخوذه تا بعد از وفاء به شروط مصرف شود خمس به
آن تعلق نمىگيرد و استطاعت هم حاصل نمىشود و اگر تا بعد از وفاء به شروط
باقى بماند خمس تعلق مىگيرد و چنانچه مىتواند با آن به حج برود و برگردد و امور
معاش او مختل نمىشود در آن سال مستطيع شده و حج واجب است.
س 131 - شخصى سال محاسبه خمسش را مشخص نموده و يك ماه قبل
از حساب سالش مقدارى گندم از زراعت خود عايدش مىشود تكليف خمس آن
چه مىشود؟.
ج - در صورتى كه براى تمام در آمد خود يك سال دارد و اين گندم تا آخر
سال به مصرف مؤنه نرسد بايد خمس آن را بدهد و مىتواند براى زراعت خود سال
جداگانه قرار دهد.
س 132 - از لباس بچه كه كهنه شده بود كيسه درست كردم و بعد از
گذشت سال فروختم آيا خمس دارد يا خير؟.
325

ج - بلى خمس دوخت كيسه‌ها را بدهيد ولى پارچه آن خمس ندارد.
س 133 - شخصى به زيارت حج بيت الله الحرام مشرف شده، و اجناسى
را از مكه معظمه يا مدينه منوره خريدارى و با خود آورده است، از طرفى دوستان و
آشنايان هم براى او اشيائى به عنوان (كادو) آورده‌اند، جنس‌هائى كه خريده و
آورده بعضى براى خود و خانواده‌اش مىباشد و بعضى به عنوان سوغات براى
ديگران، ضمنا اول سال شرعى او اول محرم الحرام مىباشد، قبل از اين كه اجناس
سوغاتى را به صاحبانش بدهد و يا چيزهايى كه براى خود و خانواده‌اش آورده، از
قبيل لباس و غيره بدوزد و يا استفاده كند و همچنين قبل از استفاده از اجناسى كه
براى او (كادو) آورده‌اند، سال شرعى او رسيده است، آيا به اين اجناس خمس
تعلق مىگيرد، يا اين كه آنهائى كه سوغات است مال صاحبانش هست و به آنها
داده مىشود و اجناسى هم كه براى خودش آورده، و يا براى او ديدنى آورده‌اند،
اگر يك سال بر آنها گذشت و استفاده نكرد آن وقت بايد خمس بدهد؟ وظيفه‌اش
چيست؟.
ج - در فرض سؤال خمس آنها را بايد بدهد.
خمس مال موروثى
س 134 - اگر املاكى از طريق ارث، براى شخص بماند و بداند كه
مورث، خمس آن املاك را نداده بايد تخميس نمايد يا نه؟ و بر فرض تعلق خمس
آيا بايد قيمت فعلى آن را تخميس نمايد يا قيمت زمان خريد مورث را؟.
ج - خمس آن واجب است و با شك در اين كه به عين پولى كه متعلق خمس
شده خريده يا به پولى كه از عوائد بين سال بوده يا به ثمن كلى خريده و از پولى كه
خمس به آن تعلق گرفته ادا كرده است، خمس قيمت خريد، كافى است.
س 135 - ارثى كه مورد خمس باشد آيا قيمت فعلى آن را بايد حساب نمود
يا وقت اشتغال ذمه مورث را؟.
ج - اگر به عين، تعلق گرفته باشد قيمت فعلى را بايد حساب نمود.
326

حكم مالى موروثى كه قيمت آن ترقى كرده و حكم چيزى كه با پول
مخمس يا موروثى خريده شده و ترقى قيمت پيدا كرده
س 136 - اموالى از مورث به ورثه، منتقل شده كه در موقع انتقال، ارزش
زيادى نداشته ولى امروز قيمتش چند برابر شده آيا به اين زيادى قيمت، تا نفروخته
خمس تعلق مىگيرد يا نه؟ و بر فرض اين كه فعلا تعلق نگيرد بعد از فروش، آن
زيادى به منزله ارباح مكاسب است يا حكم ديگرى دارد؟.
ج - در مثل زمين و آب و مستغلات كه براى فروش، خريده نشده تا
نفروخته زيادى، خمس ندارد و پس از فروش، زيادى قيمت، ربح سال فروش،
محسوب مىشود كه اگر صرف مؤنه سال نشد خمس دارد و اگر اجناس، جهت
فروش باشد كه وارث، هم براى فروش و استفاده از ترقى قيمت آن، آن را نگاهدارى
نموده باشد - از قبيل اجناس دكان و مغازه - زيادى قيمت، خمس دارد و اگر
صرف در مؤنه سال نشود اداء آن، لازم است.
س 137 - شخصى زمينى را به مبلغ هزار تومان خريده و هزار تومان هم
نهال سيب، خريدارى و در آن غرس نموده و خمس اين دو هزار تومان را حساب
كرده، و احداث باغ به منظور استفاده از ميوه آن بوده كه در هر سال ميوه را بفروشد و
از اين طريق، بهره برادرى نمايد. بعد از چهار پنج سال چهل هزار تومان ارزش پيدا
كرده و صاحب باغ، فوت نموده و باغ مزبور به ورثه او منتقل شده و فعلا شايد هشتاد
هزار تومان بلكه بيشتر ارزش داشته باشد آيا خمس به چنين باغى تعلق گرفته يا نه؟
و بر فرض تعلق، تنها خمس ميوه را بايد بدهد يا خمس قيمت باغ هم بايد داده
شود، و همچنين بر فرض وجوب اداء خمس، آيا خمس چهل هزار تومان زمان حيوة
مورث را بايد بدهند يا خمس قيمت فعلى آن را كه هشتاد هزار تومان (80000)
است ادا نمايند؟.
ج - در فرض مسأله كه خمس دو هزار تومان داده شده نمو متصل نهالهاى
غرس شده، خمس دارد ولى ترقى قيمت سوقيه تا زمان فوت و همچنين بعد از فوت،
خمس ندارد بلى اگر ورثه، آن را بفروشند ترقى قيمت بعد از موت، جزء دخل روز
327

فروش مىباشد كه اگر از مؤنه سال، اضافه باشد واجب است خمس آن را بدهند و
ميوه، جزء عوائد سال فروش خود ميوه است.
س 138 - بنده حساب سال دارم و زمينى را ده سال قبل، با پول تخميس
شده خريدم كه قيمت سوقيه فعليش ده برابر شده و تا مقدارى، ترقى قيمت، ناشى
از زحمات و مصارفى - از قبيل بناء خانه و غرس اشجار و حفر چاه - است كه
انجام داده‌ام و فعلا مالك قبلى، زمين را از طريق اجبار، با كمك اهل جور به اين
عنوان كه زمين را نفروخته‌ام با پرداخت يك و نيم برابر قيمت اولى بعنوان مصالحه
از من گرفت و بنده به جهت اين كه خيلى خسارت نكشم اين پول را گرفتم با اين كه
هشت و نيم برابر، قيمت قبلى از قيمت سوقيه فعلى كمتر است اكنون تكليف بنده
بر فرض رضايت و يا عدم رضايت چيست؟ مقصود اين است كه مازاد از قيمت اوليه،
لازم التخميس است يا نه؟.
ج - اگر خانه و حفر چاه و غرس اشجار براى سكونت و استفاده شخصى
باشد خمس ندارد و اگر براى مؤنه نبوده واجب است خمس غير زمين داده شود اگر
چه بعد از تعلق خمس و مسامحه در ادا، ديگرى آن را غصب كند و اما زيادى پول
آن، با رضايت در مصالحه، جزء عوائد سال، محسوب است و در زائد بر مؤنه سال،
خمس لازم است، و همچنين است اگر مصالحه نكرده باشد و بعنوان تقاص، از
غاصب گرفته باشد از عوائد سال محسوب و در زائد بر مؤنه آن، خمس لازم است.
س 139 - اگر شخصى مالى را به ارث، مالك شده و بعد ترقى سوقى
پيدا كرد اين اضافه را بايد تخميس نمايد يا نه؟ مثلا اگر زمين يا باغى مبلغ هزار
تومان قيمت داشت و بعد از انتقال به وارث و پس از چند سال كه در ملك او مانده
ده هزار تومان قيمت باغ و يا زمين شد آن نه هزار تومان، خمس دارد يا نه؟ و سؤال
ديگر اين كه اگر كسى زمين زراعتى دارد و خمس آن را داده يا آن را با پول مخمس
خريدارى نموده و چند سال بر آن گذشته و ترقى قيمت پيدا كرده چنانچه زمين
مذكور را با زمين ديگر يا با خانه زائد بر مؤنه كه مىخواهد آن را نگاه دارد و اجاره
دهد معاوضه نمايد و مقدارى هم پول بدهد يا سر به سر معاوضه كند آيا مقدارى كه
ترقى قيمت پيدا كرده خمس دارد يا خير؟.
328

ج - تا موقعى كه آن ملك را نفروخته ترقى قيمت، خمس ندارد و هر وقت
فروخت، ترقى قيمت، ربح روز فروش، محسوب است كه اگر در بين سال
به مصرف مؤنه رسيد خمس ندارد و اگر باقى ماند خمس دارد و در مورد سؤال دوم
اگر سر به سر معاوضه كند ترقى قيمت خمس ندارد ولى اگر مقدارى هم پول داده
به آن مقدار پولى كه داده خمس تعلق مىگيرد.
س 140 - اگر با پول مخمس، دو قطعه زمين خريدارى كرده و هر دو
قطعه، ارتفاع قيمت پيدا كرده و مىخواهد يكى از اين دو قطعه زمين را ساختمان
كند و ديگرى را بفروشد و تا آخر سال، بلا تكليف ماند، اكنون خمس ارتفاع كدام
زمين را بايد بدهد؟.
ج - هر كدام از آن دو را كه فروخت خمس ترقى آن را بدهد.
س 141 - شخصى زمينى را با پول مخمس، جهت ساختن خانه، خريده و
قبل از رسيدن سال خمس، منصرف شده مىخواهد آن را بفروشد و در جاى ديگر،
زمين بخرد و سال به آخر رسيد و هنوز نفروخته در اين صورت، خمس ارتفاع قيمت
زمين را بايد بدهد يا نه؟.
ج - تا نفروخته خمس آن، لازم نيست.
س 142 - شخصى چند سال قبل، دكانى را خريده و خمس پول آن را
داده فعلا آن دكان را فروخته، آيا مازاد بر قيمت خريد، خمس دارد يا نه؟.
ج - اگر در همان سال كه فروخته، مازاد بر قيمت خريد، صرف در مؤنه
شود خمس ندارد و الا خمس آن، واجب است.
س 143 - زمينى كه خمس آن را داده‌اند بعد از چند روز، مىفروشند در
زيادى آن، خمس، واجب است يا نه؟.
ج - اگر جهت تجارت خريده باشد زيادى قيمت آن از عوائد سال ترقى
است و اگر براى نگاهدارى خريده‌اند زيادى آن، از عوائد سال فروش است و در
هر دو صورت چنانچه صرف مؤنه آن سال نشود، بايد خمس آن را بدهد.
س 144 - كسى خمس برنج يا گندم را داده بعدا برنج يا گندم تخميس
شده را بفروشد حال اگر از پول آنها در آخر سال، زياد بيايد آيا خمس آن پول
329

زيادى را بايد جدا كند يا نه؟ و همچنين به عكس آن، شخصى خمس پول را داده و
با پول مخمس مثلا برنج خريده و آن برنج، در پايان سال زياد آمده خمس زيادى
آن برنج را بايد بدهد يا نه؟.
ج - چيزى كه خمس آن داده شده پول آن هم خمس ندارد مگر آن كه به زيادتر
از قيمتى كه خمس آن را داده بفروشد كه خمس آن زياده - در صورتى كه صرف
مؤنه سال نشود - لازم است و همچنين چيزى كه به پول مخمس، خريده شده، خمس
ندارد.
حكم پولى كه به صندوق خيريه يا پس انداز يا قرض الحسنه و مانند
اينها ريخته شده و سال بر آن گذشته
س 145 - اگر در راه خدا پولى را به صندوق بريزند و طورى باشد كه از
ملك صاحب پول، خارج نشود آيا مىتوانند هنگام پرداخت، صندوق دار را وكيل
كنند كه اگر آن پول، از مخارج سال، زياد آمد خمس آن را از طرف صاحبان آن،
اخراج كند يا نه؟.
ج - با فرض آن كه امانت باشد اشكال ندارد كه صندوق دار را وكيل در
اخراج خمس نمايند.
س 146 - اگر صاحبان پول، به صندوق دار وكالت بدهند آيا بايد سال
هر يك از ايشان را جداگانه در نظر بگيرد يا اين كه مىتواند خود، براى صندوق،
سال قرار دهد؟.
ج - با فرض امانت، بايد سال هر يك از صاحبان پول را، جداگانه لحاظ
نمايد لكن امانت بودن، محل تأمل است.
س 147 - آيا به پولهاى خيريه‌اى كه پس از يك سال در صندوق مانده يا
زائد بر نيازمنديهاى خيرى - كه در محيطى در نظر گرفته شده - مىباشد خمس،
تعلق مىگيرد يا نه؟ و چنانچه پول مذكور را - جهت توسعه دادن به اعمال خيريه -
به كار اندازند خمس به منافع آن تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - در صورتى كه صاحبان پول، پول را در صندوق، امانت مىگذارند
به نحوى كه هر زمان بخواهند جهت خود بردارند بتوانند - خمس تعلق مىگيرد و
330

اگر به نحوى است كه سلب اختيار از صاحبان پول شده خمس ندارد. و همينطور
است حكم منافع.
س 148 - عده‌اى صندوق تعاونى تشكيل داده‌ايم كه هر كس در هر ماه،
پنجاه تومان به صندوق بدهد و بعد از مدت معين اگر احتياج پيدا كرد از صندوق
بعنوان قرض الحسنه سه برابر موجودى خود قرض كند و به اقساط ماهانه، به صندوق
بپردازد آيا به اين پولى كه جمع مىشود و سال از رويش مىگذرد خمس تعلق مىگيرد
يا نه؟ و در صورتى كه علم پيدا كنيم كه صاحبان پول، خمس آن را پول را نداده‌اند و
يا شك داشته باشيم كه آيا خمس آن را داده‌اند يا نه چه صورت دارد؟.
ج - هر كسى نسبت به پول خودش اگر طورى است كه هر وقت بخواهد بتواند
پس بگيرد چنانچه سال بر آن بگذرد بايد خمس آن را بدهد و نسبت به پول ديگران
در صورتى كه بدانند عين پولى كه به صندوق داده‌اند متعلق خمس شده و نپرداخته‌اند
تصرف در آن جايز نيست و اگر شك در اين جهت داشته باشند تصرف در آن،
جايز است.
س 149 - در مسأله 1802 توضيح المسائل فرموده‌ايد (كسى كه با ديگرى
شريك است اگر خمس منافع خود را بدهد و شريك او خمس ندهد و در سال
بعد، از مالى كه خمسش را نداده مبلغى براى سرمايه شركت بگذارد هيچ كدام
نمىتوانند در آن، تصرف كنند) اين حكم، در شركت تعاونى يا صندوق ذخيره
جارى است يا نه؟ چون در اين دو قسم، عده‌اى به تدريج، پول مىگذارند و با نظر
هيئت نظار، وام بدون سود داده مىشود و همينطور پس مىدهند و باز اخذ وام
مىكنند و هم چنين در بانك پس انداز ملى، خلاصه آيا اين افراد بايد خمس بدهند
يا نه؟.
ج - در صندوق پس انداز كه بعنوان قرض داده مىشود اين حكم، جارى
نيست و اما در هر موردى كه عنوان شركت باشد اين حكم، جارى مىباشد.
چيزى كه بعنوان زكات يا صدقه يا خمس يا مظالم اخذ شده، خمس يا
زكات دارد يا خير
س 150 - وجهى بعنوان زكات يا هديه و صدقه مستحبى به شخصى داده
331

شود و بعد از شش ماه ديگر باز وجهى بعنوان زكات يا هديه و صدقه به او مىرسد سر
سال اعطاء اول، مقدارى از وجه اول و يا دوم باقيمانده و حال آن كه به اعتبار
سالى كه در فقر معتبر شده باز فقير است آيا بايد خمس باقيمانده را بدهد يا نه؟ و بر
فرض لزوم، بايد همان وقت بدهد يا دومى را مىتواند تأخير بيندازد؟.
ج - در زكات، خمس واجب نيست ولى در هديه، اگر زائد بر مؤنه سال
باشد خمس، لازم است و در هديه مفروضه نيز مىتواند اداء خمس را تا آخر سال
تأخير بيندازد و در صدقه مستحبى اگر صرف در مؤنه نشود به احتياط واجب بايد
خمس آن را بدهد.
س 151 - وجهى را كه شخص، از بابت رد مظالم عباد، گرفته و از مؤنه
سال، اضافه آمده خمس دارد يا نه؟.
ج - خمس ندارد.
س 152 - آيا زكات هم زكات دارد و همچنين خمس كه اگر به كسى
خمس بدهند و از خرج سالش زياد بيايد باز خمس دارد يا نه؟.
ج - خمس، خمس ندارد ولى نبايد سيد زيادتر از مخارج سال، خمس
بگيرد و در زكات اگر گندم يا جو يا كشمش يا خرما بابت زكات به فقير بدهند زكات
ندارد لكن اگر به مقدار نصاب طلا يا نقره يا گاو يا گوسفند يا شتر به فقير بدهند و
يك سال پيش او بماند بايد زكات آن را بدهد.
س 153 - اگر به مقدار نصاب زكات طلا يا نقره يا شتر يا گاو يا گوسفند
بعنوان خمس يا مظالم يا صدقه واجب ديگر يا صدقه مستحب، به فقير بدهند و
يك سال پيش او بماند بايد زكات آن را بدهد يا نه؟.
ج - بلى بايد زكات آن را بدهد لكن اشيائى كه بعنوان صدقه واجب، به
كسى مىدهند خمس، به آنها تعلق نمىگيرد.
س 154 - اگر سال، بر مالى كه سيد بعنوان خمس گرفته بگذرد بايد
خمس آن را بدهد يا نه؟.
ج - عين مالى كه بابت خمس به سيد فقير مىدهند خمس ندارد لكن بر
منافع آن، خمس تعلق مىگيرد مثلا اگر درختى را بابت خمس، به سيد بدهند و
332

ميوه آن درخت، از مؤنه سال، زياد بيايد بايد خمس زائد را بدهد.
اگر لوازم زندگى يا چيزى را كه خمس ندارد سرمايه كند
س 155 - چند عدد فرش كه مورد حاجت بود فروختم و جاى آن يك باب
دكان جهت كسب، خريدارى و بنا نمودم و براى اين كار، مبلغ پنج هزار تومان هم
خرج شده و در اين مغازه، مشغول كسب هستم آيا وجه مذكور، مشمول خمس است يا نه؟.
ج - در فرض مسأله، فعلا مقابل قيمت خريد فرش، خمس ندارد لكن
خمس مقابل مازاد بر قيمت خريد را بايد بدهيد و پس از تهيه فرش، خمس قيمت
خريد فرش را نيز بدهيد و مابقى وجه دكان اگر از منافع، تهيه شده خمس دارد.
س 156 - شخصى، خانه مسكونى خود را كه به ده هزار تومان قبلا خريده
بوده اكنون به صد هزار تومان فروخته تا پول آن را سرمايه قرار داده و تجارت كند و
امرار معاش نمايد آيا نود هزار تومان زائد بر قيمت خريد، خمس دارد يا نه؟.
ج - بلى تخميس آن، لازم است.
س 157 - اگر چيزى از لوازم زندگى خود، مانند خانه يا اثاث آن را
بفروشد و سرمايه كسب قرار دهد تا موقعى كه مثل آنها را تهيه نكرده و نيز احتياجش
از آنها بر طرف نشده، خمس به آن سرمايه تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - در مفروض سؤال، به قيمت خريد خانه و لوازم زندگى خمس، تعلق
نمىگيرد، ولى بر مازاد از قيمت خريد كه جزء سرمايه شده تعلق مىگيرد.
اگر پول يا عوائد ديگر براى صرف در مؤنه ذخيره شود و سال بر آن
بگذرد
س 158 - كسى كه خانه مسكونى ندارد اگر بخواهد درآمدهاى چندين سال
را جمع كند كه با آن، خانه خريدارى كند وظيفه او نسبت به خمس آن چيست؟
و آيا قبل از خريدارى خانه، مستطيع مىشود يا نه؟.
ج - خمس فائده و عوائد هر سال را كه ذخيره مىكند بايد بدهد و نسبت به
حج، چنانچه به نحوى است كه اگر اين پول را صرف تشرف به حج نمايد بواسطه
نداشتن خانه، در زحمت مىافتد استطاعت، حاصل نيست.
س 159 - كسى كه خانه و زندگى، تشكيل نداده و احتياج به خانه دارد
333

چنانچه پولى از مخارج سالش اضافه آورد كه آن پول براى خريد خانه يا فرش و يا
سائر لوازم، كافى نيست و بايد چند سال اضافه بر خرجش را پس‌انداز كند تا بتواند
آنها را خريدارى نمايد آيا به اين پول، خمس تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - بلى خمس، بوجه مزبور، تعلق مىگيرد بايد خمس آن را، بپردازد.
س 160 - كسى كه بره گوسفند را براى خوراك خانواده خود دو سال
مىپروراند بعد از تمام شدن سال اول، خمس، به آن تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - خمس آن، لازم است.
خمس نماء متصل و منفصل مال مخمس يا چيزى كه خمس ندارد
س 161 - بنده پنجاه رأس گوسفند دارم كه از پول مخمس خريدارى شده
و غير از اين، درآمدى ندارم، در اين صورت آيا در موقع حساب سال، فقط در آمد
گوسفند بايد حساب شود يا از خود سرمايه گوسفند كه خمس آن اداء شده بود نيز
حساب شود؟.
ج - به نظر حقير آنچه به گوسفندان از نماء متصل و منفصل، اضافه شده
خمس دارد.
س 162 - آيا نماء گاو و گوسفند و امثال اينها كه مورد احتياج و تتميم
مؤنه سال باشد خمس دارد يا نه؟.
ج - اگر نماء مثلا چاق شدن گوسفندى است كه شير آن مورد احتياج
شخصى مىباشد خمس ندارد و اگر مقصود، نماء منفصل آنها مثل اولاد آنها است
در صورتى كه براى مصرف شخصى باشد باز هم خمس ندارد و اگر مورد احتياج
نيست خمس دارد.
هر گاه پولى براى انجام عملى بگيرد و قبل از انجام عمل سال بر آن
بگذرد
س 163 - شخصى امورش از كسبى كه دارد مىگذرد، ولى مىخواهد به
زندگانى خود توسعه بدهد يك قطعه باغ خريده و قالى نيمه بافت خود را كه هنوز تمام
نشده فروخته و پولش را به اضافه پانصد تومان پول مخمس، بابت قيمت باغ، پرداخته
و سال خمس او هم اول تابستان است و عمل بافتن قالى بعدا انجام مىگيرد ولى وجه آن
334

را قبل از سر رسيد، جهت خريدن باغ گرفته است بنابر اين بايد خمس باغ را ابتداءا
بعد از ابتياع، بدهد يا موقع سر رسيد؟ و راجع به اين نوع معامله آيا قبل از تحويل
عمل بايد خمس را بپردازد يا بعد از تحويل عمل كه در نتيجه، جزء منافع سال
آينده او مىگردد؟.
ج - در فرض مسأله به مقدار پانصد تومان مخمس، خمس ندارد و نسبت
بما بقى بعد از تحويل عمل، خمس واجب مىشود.
س 164 - كسى كه از براى خود، سال قرار نداده باشد و حقوق روزمره
بگيرد چنانچه روزمره چند سال را يك مرتبه بگيرد و ديگر روزانه يا ماهانه، حقوق
نداشته باشد بايد خمس آن حقوقى را كه گرفته بدهد يا نه و آيا داشته درآمدى غير
از حقوق كارگرى يا نداشتن آن، موجب تفاوت در حكم مىشود يا نه؟.
ج - حقوق مأخوذه، اگر قبل از عمل، اخذ شده باشد به مقدار عمل هر سال،
از عوائد آن سال، محسوب مىشود چنانچه در آخر هر سال، از آن مبلغ چيزى زائد
بر مؤنه باشد خمس به آن تعلق مىگيرد و الا اگر صرف مؤنه شده باشد يا در سالهاى
قبل، آن را صرف مؤنه كرده باشد، خمس ندارد و اگر از سالهاى پيش حقوق طلبكار
بوده كه شرعا حق مطالبه آن را داشته و بعد از چند سال، طلب خود را وصول نموده
از عوائد سنوات قبل، محسوب است و بعد از گرفتن، بايد خمس آن را بدهد. ولى
اگر طورى است كه با مراجعه قابل وصول است و در اثر مسامحه وصول نمىشود
بايد موقعى كه يك سال از تاريخ طلب گذشت خمس آن را بدهد و فرقى نيست كه
عوائد ديگرى نيز داشته باشد يا نه.
س 165 - هر گاه كسى مبلغى از شخصى، قرض گرفت كه برايش كار
كند و سالش فرا رسيد قدرى از آن پول مانده و هنوز در مقابل آن پول، كار نكرده
آيا اين پول، خمس دارد يا نه؟.
ج - خمس ندارد.
س 166 - شخصى آخر سال، مال خود را حساب مىكند و چيزى ندارد
كه اداء خمس نمايد جز مبلغى كه نقدا دريافت نموده كه نماز استيجارى بخواند
آيا بايد خمس آن را بدهد يا نه؟.
335

ج - در فرض مسأله، خمس آن مبلغ، واجب نيست مگر آن كه آن پول تا
سال ديگر بماند و نماز را هم تا آن وقت بجا آورده باشد.
جهيزيه خمس ندارد
س 167 - جهيزيه دخترى كه پدرش با نداشتن سال خمس، آن را فراهم
كرده خمس دارد يا نه؟.
ج - اگر دختر در معرض شوهر رفتن بوده و يقين ندارد كه به عين آنچه
پدرش به او داده خمس تعلق گرفته چيزى بر او نيست و غالبا هم همين نحو است
كه يقين پيدا نمىشود.
س 168 - جهيزيه‌اى را كه دختر از كسب خود تهيه مىكند خمس دارد يا
نه؟.
ج - اگر در معرض تزويج و حاجت باشد و از عوائد بين سال، اشياء لازمه
را تهيه كند خمس ندارد.
س 169 - اگر چيزى بعنوان جهيزيه دختر اول خريدارى شود و در منزل
بماند براى دختر دوم، خمس دارد يا خير؟ و نيز بفرمائيد همان طور كه دختر اگر در
معرض شوهر كردن باشد چنانچه خودش يا پدر و مادرش از در آمد وسط سال جهيزيه
تهيه نمايند خمس آن واجب نيست آيا اين حكم در مورد پسر هم هست يعنى اگر
پسر خودش از در آمد وسط سال قبل از ازدواج، لوازم زندگى كه بعدا به آن احتياج
پيدا مىكند تهيه نمايد يا پدر و مادر برايش تهيه كنند خمس دارد يا نه؟.
ج - آنچه از وسائل زندگى كه براى دختر اول تهيه شده و در منزل مانده
مشمول خمس مىشود و حكم مذكور در سؤال دوم نسبت به پسر جارى نيست بلى
چيزهائى كه در همان سال ازدواج مورد احتياج است از مؤنه محسوب مىشود.
س 170 - يك مقدار اثاثيه جهيزيه داشته‌ام كه اينها سال اول چون با
مادر شوهرم زندگى مىكرديم چندان مورد استفاده قرار نگرفته بوده، از قبيل مقدارى
ظروف مسى بوده كه شايد سال اول چندان مورد استفاده قرار نگرفته و بعد كم و
بيش قرار گرفته و حاليه هم چند سال است كه مورد استفاده نيست آيا اين ظروف
خمس دارد يا نه؟ و ديگر يك سماور قديمى هست كه جزء جهيزيه‌ام بوده كه
336

هيچ وقت مورد استفاده قرار نگرفته و فقط جنبه دكور داشته كه در سالهاى اول
زندگى، از آن، استفاده دكورى هم نمىشده و الآن استفاده دكورى دارد آيا اين
سماور، خمس دارد يا نه؟.
ج - چيزهائى كه از جهيزيه، براى حفظ آبرو مورد احتياج بوده هر چند از
آن استفاده نشده باشد خمس ندارد.
پولى كه براى جهيزيه ذخيره شود و سال بر آن بگذرد خمس دارد
س 171 - بعضى اشخاص، جهت دختر خود در يكى از بانكها حساب
پس انداز باز مىكنند كه پس از گذشتن چند سال، مثلا تا موقع ازدواج دختر،
جهيزيه تهيه نمايند آيا به اين پول، خمس تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - اگر وجه را در بين سال به دختر بخشيده بر پدر خمس واجب نيست لكن
چون دختر، پيش از گذشتن سال، بر آن، آن را به مصرف تهيه جهيزيه نرسانده بايد
خمس آن را بدهد، و اگر وجه را به دختر نبخشيده خود آن شخص بايد خمس آن را اداء
كند. و جهيزيه مورد حاجت، براى دخترى كه در معرض شوهر كردن باشد از لوازم
است و خمس ندارد.
س 172 - دختر در خانه پدر قالى بافته و پول آن را جهت جهيزيه خودش
جمع كرده آيا خمس به آن پول، تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - بلى بايد خمس آن را بدهد.
س 173 - كسانى كه قدرت مالى براى تهيه جهيزيه، در موقع عقد و
عروسى ندارند از چند سال قبل وجهى بعنوان پس‌انداز، به نام دختر، در بانك
مىگذارند و سال بر آن مىگذرد آيا خمس به آن پول، تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، خمس به آن تعلق مىگيرد بلى اگر موقعى كه دختر
در معرض ازدواج است اجناس، بعنوان جهيزيه او خريدارى نمايند خمس به آن
تعلق نمىگيرد اگر چه سال بر آن بگذرد.
زينت آلات خمس ندارد
س 174 - به سكه طلا در صورتى كه زنجير نداشته باشد در هر سال،
خمس تعلق مىگيرد يا نه؟.
337

ج - اگر از ارباح مكاسب و جهت زينت باشد خمس ندارد.
حكم اشيائى كه از محل حاجت خارج شده
س 175 - گهواره و اثاثيه آن كه مورد استفاده كودك قرار گرفته، چند
سال، بدون استفاده مانده اكنون آيا خمس دارد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال كه سال اول، آن را استعمال كرده‌اند خمس ندارد.
س 176 - دخترى قبل از شوهر رفتن، پدرش مبلغ چهار هزار تومان از
ظرف و فرش و سائر لوازم، بعنوان جهيزيه به او داده و به خانه شوهر برده حال قيمت
آن بالا رفته و دو برابر شده فعلا اين دختر در نظر دارد اثاثيه مذكوره را بفروشد و
به مكه برود در اين صورت خمس به اين پول، تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - چنانچه مورد حاجت بوده و فعلا مورد حاجت نيست، خمس ندارد و
اگر از اول زيادى بوده و مورد حاجت نبوده خمس دارد.
ميزان در مؤنه، معرضيت احتياج است
س 177 - شخصى يك دست لباس، جهت پوشيدن خود تهيه كرده ولى
اتفاق افتاده كه در بين سال ولو يك دفعه هم نپوشيده است، با اين كه مورد احتياجش
بوده در اين صورت خمس آن را بايد بدهد يا نه؟.
ج - با فرض اين كه احتياج به آن داشته ولو اين كه نپوشيده، خمس ندارد.
س 178 - اهل علمى كتابخانه دارد و در عرض سال، بعضى از آن كتب،
مورد استفاده قرار نمىگيرد بلكه امكان دارد كه در عرض ده سال، يك بار مورد
استفاده قرار بگيرد بفرمائيد كه آيا اين نوع كتب، مورد تعلق خمس است يا نه؟.
ج - اگر در معرض استفاده و مراجعه باشد كه به حسب حال آن اهل علم،
مورد حاجت او شمرده شود خمس ندارد هر چند اتفاقا چند سال هم مورد مراجعه
قرار نگيرد.
س 179 - جهيزيه دختر يا لباسهائى كه بعضى از نزديكان او برايش
مىآورند يا شوهر از باب اين كه زن، واجب النفقه او است براى او خريده گاهى چند
سال استفاده نشده و نپوشيده مىماند آيا در اين سه صورت، خمس واجب است يا
نه؟.
338

ج - زائد بر حاجت، خمس دارد بلى اشيائى كه در معرض حاجت باشد
خمس ندارد اگر چه اتفاقا بيش از يك سال بماند و مورد استفاده قرار نگيرد.
س 180 - در حدود پانصد جلد كتاب دينى و علمى دارم كه براى
استفاده خود و دوستانم خريدارى نموده‌ام آيا به اين كتابها خمس تعلق مىگيرد يا
نه؟.
ج - اگر به حسب حال و وضع كار و مشاغل خود و لزوم مطالعه كتب براى
خودتان مورد حاجت است خمس ندارد و الا هر مقدارى كه زائد بر حاجت است
تخميس نمائيد.
س 181 - در باره كتابهاى طلاب كه گاهى مىشود تا يكى دو سال مورد
نيازش قرار نگيرد مثلا مقدمات مىخواند كتاب كفايه را خريده از پول غير شهريه
آيا به اين قبيل كتب، خمس تعلق مىگيرد يا خير؟.
ج - در صورتى كه به حسب عادت هيچ نيازى به آن ندارد خمس دارد و اگر
طورى باشد كه اگر فعلا تهيه نكند بعدا كه مورد نيازش است نمىتواند تهيه كند
خمس ندارد.
حكم جنس يا پولى كه به قرض يا نسيه گرفته شده و عين آن باقى
است و سال بر آن گذشته
س 182 - شخصى مقدارى گندم از سال 42 شمسى اضافه از مؤنه سال
داشته و آن را بعنوان قرض، به كسى داده در برابر گندم مزبور، قرضى هم از سال 42
داشته و گندم مورد قرض، در سال 43 وصول شده و قرض برابر، به حال خود باقى
است در اين صورت بايد گندم وصول شده را در برابر قرض، حساب كند يا بايد
خمس آن را بدهد؟.
ج - در فرض مسأله اگر گندم را نسيه كرده و پولش را نداده و يا پول، قرض
كرده و از پول قرضى، گندم خريده و قرض، باقى است، گندم، خمس ندارد و الا
خمس گندم را بايد بدهد.
س 183 - آذوقه‌اى را كه انسان در بين سال با پولى كه قرض كرده تهيه
نموده و هنوز قرض آن را نداده است اگر از مخارج سال اضافه بيايد خمس دارد يا
339

نه؟.
ج - خمس ندارد.
س 184 - اگر كسى مالى را قرض كند و سرمايه قرار دهد خمس آن مال
بر او واجب است يا نه و همچنين كسى كه اجناس و اثاث مغازه و ابزار، جهت
كسب خود نسيه مىكند و قيمت آنها به ذمه‌اش مىآيد خمس آنها واجب است يا
نه؟.
ج - تا قرض را اداء نكرده خمس ندارد و اگر قرض را از منافع، اداء كرده
خمس آن سرمايه را بايد بپردازد و همچنين است حكم آلات كسب.
س 185 - شخصى مثلا از بانك وام گرفته براى ساختن منزل و يك سال بر
آن گذشته بدون اين كه خانه را بسازد آيا خمس به آن وام تعلق مىگيرد يا خير؟.
ج - عين پول وام هر قدر بماند خمس ندارد بلى اگر مبلغى از وام را در بين
سال اداء كرده و عين پول باقى است به اندازه مقدار اداء شده بايد تخميس شود،
ولى پولى كه موجود است و در برابر وام موجود قرار دارد خمس ندارد.
اگر كسى كه مخارج او را ديگرى مىدهد ربحى بدست آورد
س 186 - در منتخب الاحكام مسأله 47 فرموده‌ايد: (زنى كه در خانه
شوهرش كسبى مثل ريسندگى و بافندگى و يا خياطى دارد و شوهرش نفقه او را
مىدهد بايد خمس منافعش را بدهد و بعنوان مخارج سال، نبايد چيزى كم كند
مگر آن كه شوهرش نفقه او را ندهد) بسيارى از زنان هستند كه مثل شريك، با
شوهر در بعضى از كارها فعاليت مىكنند و مخارج خانواده خود مىنمايند در اين
صورت آيا مىتوانند براى خود سال قرار بدهند و يا بدون سال هر چه در آمد
داشتند خمس آن را بدهند؟.
ج - با فرض اين كه مخارج خانه بنمايند خمس ندارد مگر آنچه در آخر
سال، باقى بماند كه خمس آن واجب است.
س 187 - در توضيح المسائل مسأله 1765 فرموده‌ايد: (كسى كه مخارج او
را ديگرى مىدهد بايد تمام آنچه را كه به دست مىآورد خمس آن را بدهد) اكنون
پسرانى كه در خانه پدر و مادر، كار مىكنند و در آمد خود را به آنان مىدهند
340

مىتوانند جهت خود، براى اداء خمس سال قرار دهند؟.
ج - در فرض سؤال اگر پسر و دختر آنچه را كه بدست آورده‌اند در بين
سال به پدر و مادر بدهند كه به مصرف مخارج منزل برسانند خمس ندارد و آنچه بعد از
سال، باقى مانده باشد خمس دارد و روز شروع به كار، اول سال آنها است.
س 188 - در اكثر منازل، مرد روزانه بابت مخارج، مبلغى بدست عيالش
مىدهد كه به مصرف برساند و زن بواسطه قناعت، گاهى مبلغى در نزدش مىماند و
آن را جهت خود، پس انداز مىكند در اين صورت آيا آخر سال خمس، اين مبلغ
پس انداز نزد زن، مال شوهر است كه بايد تخميس شود و يا اين كه چون از مخارج،
كسر گذاشته مربوط به او است و خمس ندارد؟.
ج - در هر دو صورت چه آن كه ملك شوهر باشد و چه به زن آن را هبه
كرده باشد در آخر سال، بايد خمس آن را رد شود.
س 189 - زن شوهردارى كه شوهر، نفقه او را مىپردازد و مخارج
ديگرى هم ندارد اگر ربحى را بدست آورد آيا مىتواند در بين سال، آن ربح را
به شوهر يا به ديگرى ببخشد يا چون خرج ندارد بايد خمس آن را بدهد؟.
ج - اگر بخشش او، زائد بر متعارف نباشد خمس بر او واجب نيست و
همچنين اگر شوهرش محتاج باشد هر مبلغى به او ببخشد خمس بر زن واجب
نمىباشد.
س 190 - اگر شوهر با علم به رضاى زن، آن ربح را خرج كرده خمس
دارد يا خير؟
ج - خمس ندارد.
س 191 - زنى كه فرزندانش مخارج او را مىدهند مبلغى پول دارد و با
اين كه پير است و از استفاده زينت افتاده با آن پولها طلا مىخرد و جمع مىكند كه
هر وقت راه كربلا باز شود بفروشد و خرج سفر كند آيا اين طلاها خمس دارد يا
نه؟.
ج - بلى اگر سال بر آن بگذرد خمس دارد.
س 192 - پولى كه پدر و مادر، به اولاد مىدهند و اولاد، آن را پس انداز
341

مىنمايد مشمول خمس هست يا نه؟.
ج - بلى مشمول خمس مىباشد.
س 193 - شخصى كه سال ندارد اگر عيالش از پولى كه اين شخص،
بابت مخارج به او مىدهد ذخيره كند و سال بر آن پول بگذرد خمس آن را بايد بدهد
يا نه و اين كار براى زن، مسئوليت دارد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، اگر شوهر به مقدار نفقه، پول را تمليك به زن نمايد و زن
مصرف نكند و ذخيره نمايد خمس دارد و همچنين اگر زائد بر نفقه، تمليك كند در
زيادى بعد از گذشتن يك سال بر آن، واجب است زن خمس را بدهد و اگر شوهر،
پول را تمليك نكند بلكه براى نفقه، مبلغى پول در اختيار زن بگذارد كه صرف در
احتياجات خود كند ذخيره آن بدون اذن شوهر، جايز نيست و آنچه ذخيره نموده
ملك شوهر است و واجب است شوهر، خمس آن را بدهد.
س 194 - زنى قالى بافى مىكند و سرمايه هم از شوهرش نيست ولى
هر چه اجرت بگيرد به شوهرش مىدهد آيا قبل از اين كه پول را به شوهر بدهد بايد
خمس آن را بپردازد يا نه؟.
ج - اگر شوهر، در امر زندگى، محتاج باشد و زن در بين سال، وجه را به او
ببخشد خمس ندارد و اگر به شوهر قرض مىدهد يا نزد او به امانت مىگذارد كه
سرمايه كند خمس آن بر زن واجب است.
س 195 - زنى كه قالى بافى مىكند اگر سرمايه از شوهرش باشد بعد از
بافتن قالى و فروش آن، زن مىتواند بگويد من خمس خودم را مىخواهم شخصا
بپردازم و آيا بر زن واجب است چنين مطلبى را بگويد يا نه؟.
ج - اگر زن، سهم خود را صرف مؤنه سال نكند خمس آن بر او واجب
است و بايد اداء كند و مىتواند شوهر را وكيل در اداء نمايد.
چيزى كه به نسيه خريده و پولى كه در معامله سلف بعنوان ثمن پرداخته
خمس دارد يا نه؟
س 196 - شخصى حساب سال دارد قبل از حلول سال، مقدارى جنس به
ذمه مىخرد و پس از گذشت سال وجه آن را مىپردازد، مثلا اول فروردين، روز سال
342

او است در اسفند ماه جنس را مىخرد و در ارديبهشت ماه، وجه آن را مىپردازد آيا
واجب است كه خمس جنس موجود را بپردازد، يا نه؟.
ج - تا ثمن را بپرداخته تخميس مثمن، واجب نيست مگر آن كه مال التجاره
باشد و قيمت آن در سر سال، زياد شده باشد كه در اين صورت، تخميس مازاد،
لازم است.
س 197 - كسانى كه بعنوان سلف، جنس مىخرند پول آن را قبلا پرداخت
مىكنند و پيش از تحويل جنس، سال حساب وجوه واجبه خريدار پايان مىپذيرد
حال آيا همان طور كه اگر اين پول، باقى بود خمس داشت اكنون هم خمس دارد يا
نه؟.
ج - در فرض مسأله به پولى كه با آن جنسى را سلف خريده خمس تعلق
مىگيرد.
موقع حساب خمس، بدهى كسر مىشود يا خير
س 198 - شخصى پولى قرض كرده و وسيله كار خود را از قبيل ماشين و
نحو آن تهيه نموده و با آن، كار مىكند اكنون موقع حساب سالش رسيده آيا آن
قرض از موجودى، كسر مىشود يا نه؟ و سؤال ديگر اين كه اگر كسى با دندانساز
قرار گذاشته كه براى او دندان درست كند مثلا به مبلغ ده هزار تومان و پنج هزار
تومان آن را ر پرداخته و بنا شده پس از تحويل دندان پنج هزار تومان بقيه را بدهد و قبل
از تحويل دندان سال خمسى او رسيده آيا در موقع حساب مىتواند اين بدهى را از
عوائد كسر كند يا خير؟.
ج - بلى در مورد سؤال كه دين، مقابل سرمايه است كسر مىشود و اما
ديونى كه براى مؤنه زندگى است در هر سالى كه اداء نمود از مؤنه آن سال،
محسوب است بنابر اين بدهى بابت دندان كسر نمىشود.
س 199 - شخصى پول از بانك قرض گرفته كه بايد به اقساط اداء كند
مثلا ده هزار تومان قرض كرده كه در ظرف پنج سال بپردازد و كاسبى مىكند آيا
مىتواند سر سال اين اقساط بعدى را از منافع سال اول بردارد يا نه؟ فرض ديگر،
كاسب اجناس را از تاجر به اقساط مىخرد سر سال، منافعى دارد و اقساطى چند
343

هم بعدا بايد بدهد آيا اينها جزء قروض است كه از منافع كم مىشود يا نه؟.
ج - اگر پول قرضى را سرمايه قرار داده در هر سالى هر مقدار از اقساط
آن را پرداخته بايد خمس مقابل آن مقدار را بدهد و اما مقدارى كه قرض آن باقى
است خمس ندارد و اگر پول قرضى را سرمايه قرار نداده، و براى مؤنه بوده جائز
نيست از سرمايه و عوائد آن، كسر كند بلكه در هر سالى اداء نمود از مؤنه آن سال
است و همچنين است حكم فرض دوم آنچه در مقابل اموال موجوده قرض دارد كسر
مىشود و خمس ندارد و در سال بعد كه قرض آن را پرداخت از منافع آن سال
محسوب است و خمس آن را بايد اداء نمايد.
س 200 - شخصى مثلا پنج روز به آخر سال خمسش، هزار تومان اجرت
عمل، دريافت نموده و هزار تومان هم قرض، جهت مؤنه دارد اگر بخواهد هزار تومان
را بابت قرض بدهد بناچار بايد براى معاشش از ديگرى قرض بگيرد مع ذلك اگر
هزار تومان را به طلبكار خود نپرداخت آخر سال بايد خمس آن را بدهد يا خمس
ندارد؟.
ج - در صورتى كه آن را بين سال، بابت قرض بدهد، خمس ندارد و الا
بايد خمس آن را بدهد.
س 201 - شخصى اموالش از گوسفند و غير گوسفند ده هزار تومان است و
پنج هزار تومان هم مقروض است حال كه مىخواهد خمس بدهد قرض را از اصل
مبلغ مذكور بايد كسر كند يا نه؟.
ج - اگر قرض، جهت همين موجودى باشد يعنى پول آنها را قرض كرده و
نپرداخته به مقدار بدهى مذكور كسر كند و خمس بقيه را بدهد و اگر پول آنها را
قرض نكرده خمس تمام را در آخر سال بدهد و قرض در صورتى كه براى مؤنه باشد در
هر سال كه اداء كند جزء مؤنه همان سال است و خمس ندارد.
س 202 - شخصى كه الآن حساب اموال مىكند اگر مبلغ شش هزار تومان
به بانكهاى مختلف، و مقدارى هم به مردم بدهكار باشد، آيا مىتواند بدهى خود را
از اصل سرمايه كه پنجاه هزار تومان است كم كند يا نه؟.
ج - اگر قرضى را كه كرده جزء سرمايه است مثل آن كه شخص كاسب
344

جنس را خريده و عين جنس، باقى است و پولش را نداده اين قرض را از مجموع
سرمايه، كسر مىنمايد و هر وقت پرداخت كرد جزء فوائد آن سال، محسوب مىشود
و اگر براى جهات ديگر قرض كرده نمىتواند از سرمايه كم كند و هر سال،
پرداخت جزء مؤنه سال پرداخت، محسوب مىشود.
س 203 - شخصى حساب سال داشته و خمس اموال خود را پرداخته و
پس از اداء وجوه، متوجه شد كه مبلغ ده هزار تومان، بدهى داشته كه مىبايد پس
از چند ماه ديگر بپردازد و آن را به حساب نياورده اكنون تكليفش چيست؟.
ج - اگر بدهكارى بابت سرمايه‌اى كه حساب كرده نباشد نبايد كسر
بگذارد و اگر از بابت آن باشد در صورتى كه عين آن پولى را كه به عنوان خمس داده
موجود باشد مىتواند پس بگيرد و اگر عين آن، موجود نيست، گيرنده، ضامن
نمىباشد.
س 204 - شخصى كه مبلغى بدهكار است و مبلغى هم معادل آن و يا
كمتر از آن، وجه نقد دارد و سال خمس او رسيده است آيا به مبلغ موجودى، خمس
تعلق مىگيرد و يا چون مبلغى معادل وجه موجود و يا بيشتر، مقروض است به مبلغ
موجود، خمس، تعلق نمىگيرد؟.
ج - اگر قرض در مقابل مبلغ موجود باشد معادل قرض، خمس ندارد و اگر
در مقابل آن نيست مثل آن كه قرض براى مصرف شخصى بوده و موجودى مثلا از
عوائد كسب باشد چنانچه بدهى خود را اداء ننمود و سال بر آن گذشت خمس آن
واجب است.
س 205 - اگر كسى مقدارى مقروض است و سرمايه او غير مخمس و
نمىداند كه قرضها مربوط به سرمايه است يا آن كه بعد از تحصيل سرمايه، مقروض
شده چگونه بايستى حساب خمس خود را بنمايد؟.
ج - در مقدارى كه شك دارد، تخميس، واجب نيست.
س 206 - شخص مىتواند بدهى سال قبل را از در آمد سال بعد، بپردازد و
آن را جزء مؤنه آن سال قرار دهد يا نه؟.
ج - بدهى او اگر قرضى باشد كه براى مؤنه سالهاى قبل بوده و يا قرضى
345

باشد كه عين آن از بين رفته است در هر سال كه اداء كند جزء مؤنه آن سال
محسوب مىشود.
س 207 - شخصى پولى را به اقساط طويل المده قرض مىكند و به مكه
معظمه مشرف مىشود آيا در موقع اداء دين بايد خمس آن را بدهد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، هر مقدار از اقساط را در هر سال مىپردازد جزء
مخارج همان سال است و خمس ندارد ولى اگر پولى را كه قرض كرده مصرف
نكند تا سال بر آن بگذرد و بدهى را از عوائد، بپردازد خمس به آن تعلق مىگيرد.
مهريه زن جزء مؤنه سال پرداخت است
س 208 - كسى كه مىخواهد خمس بدهد آيا لازم است اول، مهريه
عيال خود را بدهد بعدا خمس باقيمانده را اداء نمايد يا بايد خمس مال خود را
بدهد و بعد مهريه عيالش را بپردازد؟.
ج - تا زمانيكه مهريه را رد نكرده بايد خمس ربح زائد بر مؤنه سال را بدهد
بلى اگر در بين سال ربح، مهريه را رد كرد خمس آن ربح كه به ازاء مهريه، داده واجب نيست.
س 209 - شخصى كه مىخواهد براى اداء خمس، سال قرار بدهد مهريه
همسر خود را كه عند المطالبه بايد بپردازد و هنوز پرداخت نكرده مىتواند جزء
قرض، حساب كند و وجوه آن را ندهد و با همان پول، كاسبى نمايد يا نه و اگر حيله
كند و مهريه را به او بدهد و او به شوهرش رد نمايد و بگويد شما جهت امرار معاش
با آن كاسبى نمائيد آيا اين حيله، صورت شرع دارد كه خمس آن را ندهد يا نه؟.
ج - مهريه را اگر در بين سال، نداده نمىتواند جزء قرض، حساب نمايد و
بايد خمس تمام منافع را بدهد و اگر قبل از استقرار خمس ربح، مهريه را رد كند و
بعد آن را قرض نمايد و با آن كسب كند خمس آن مقدار، لازم نيست.
س 210 - شخصى مهريه زنش را مىدهد زن قبول نمىكند و مىگويد در
ذمه‌ات باشد عند المطالبه، اداء كن آيا اين مرد، مىتواند در وقت خمس دادن،
مهريه در ذمه را جزء مؤنه، حساب كند يا نه؟.
ج - نمىتواند محسوب بدارد و در هر سال كه پرداخت كرد جزء مؤنه آن
346

سال است.
ترقى قيمت مهريه اگر در سال فروش آن صرف مؤنه زندگى نشود
خمس دارد
س 211 - زنى است كه مستطيعه مىباشد، و شوهرش هم حيات دارد و
نفقه او را مىدهد سال گذشته قبل از ايام حج زمينى كه مهريه‌اش بوده فروخته كه
برود مكه ولى ممكن نشده امسال هم نشد چون اصلا نام نويسى نبود، حاليه پول آن
زمين موجود است آيا به آن پول خمس تعلق مىگيرد يا خير؟.
ج - در فرض سؤال چنانچه قيمت آن از زمان ازدواج ترقى كرده كه مثلا
زمان ازدواج پانصد تومان ارزش داشته و فعلا به هزار تومان فروخته زياده بر قيمت
زمان ازدواج خمس دارد و هر گاه قيمت اضافه نشده باشد خمس ندارد.
اگر خمس مالى را كه متعلق خمس است از غير آن مال بدهد
س 212 - زمينى به مبلغ پنج هزار تومان خريدارى شده در آخر سال، هزار
تومان خمس زمين دست گردان شده به تدريج از عوائد بين سال، آن هزار تومان اداء
مىشود در اين صورت آيا اين هزار تومان دست گردان شده بايد بعد از تخميس
عوائد، پرداخت شود يا مثل سائر قروض است و بدون تخميس اداء مىشود؟.
ج - بلى بايد خمس هزار تومان را نيز اداء كند.
س 213 - شخصى اول سال حسابش مثلا پانصد تومان بدهكار است بعد
از دستگردان، سال ديگر به تدريج مىپردازد، آيا اينها جزء مؤنه است يا نه و بايد
خمس اينها را بدهد يا نه؟.
ج - اگر در اول سال، سرمايه را غير از پانصد تومان قرار داد، در سال بعد
خمس مقدارى كه از عوائد، بابت پانصد تومان مىپردازد لازم نيست و اگر پانصد
تومان را نيز از سرمايه محسوب دارد بايد خمس آن را بپردازد.
س 214 - تجار و كسبه كه آخر سال خمس، اموال خود را رسيدگى
مىكنند معمولا بعد از اخراج خمس، سرمايه تصفيه شده را در دفتر خود يادداشت
مىنمايند نتيجة اگر از منافع بين سال، وجوه را بپردازند محتاج به تخميس منافع
نيست چون از اول، خمس را از سرمايه جدا كرده‌اند ولى غير كسبه و تجار مثلا
347

كارگران يا طلاب كه ايام محرم و صفر از طريق منبر، زندگى خود را اداره مىكنند
چنانچه در آخر سال، مبلغى بابت خمس، بدهكار شدند پس از دستگردان، بر ذمه
مىگيرند حال كه در بين سال از منافع و در آمد خود مىخواهند آن وجوه را بپردازند
لازم است اول، تخميس منافع نمايند و يا بدون تخميس، جائز است اداء دين - كه سهمين باشد - بنمايند؟.
ج - اگر مال تخميس شده را مصرف نمايد و قرض خود را در سال بعد، از
منافع بپردازد اشكالى ندارد و لكن اگر تمام مال را ذخيره نمايد و بخواهد از عوائد
سال بعد، قرض خمس را بپردازد بايد خمس آن را بدهد.
س 215 - شخصى مقدارى وجه نقد دارد كه خمس به آن تعلق گرفته
ولى نمىخواهد خمس آن را از وجوه نقدينه بپردازد آيا مىتواند از منافع امسال،
خمس موجودى را بدهد يا نه؟.
ج - از منافع سال بعد اگر خمس ربح سال قبل را بدهد مانعى ندارد ولى
خمس مبلغى را كه از بابت خمس ربح سال قبل، داده نيز بايد بدهد.
س 216 - سرمايه شخصى، ده هزار تومان است و دو هزار تومان وجوه آن را
پرداخته فعلا سرمايه وى ده هزار تومان است يا هشت هزار تومان؟.
ج - اگر دو هزار تومان خمس را از مال مخمس يا از مالى كه متعلق خمس
نبوده پرداخته سرمايه، ده هزار تومان است و اگر از خود ده هزار تومان داده قهرا
سرمايه، هشت هزار تومان مىشود.
چيزى كه خمس به آن تعلق گرفته به قيمت خريد حساب مىشود يا
به قيمت وقت وجوب اداء
س 217 - اگر شخصى بخواهد اموال خود را حساب كند و خمس آن را
بپردازد در چه صورت قيمت مال متعلق خمس را روى حساب و ارزش سابق
حساب كند و در چه صورت، روى ارزش فعلى؟.
ج - اگر به ذمه خريده و پولى كه خمس، به آن تعلق گرفته به ازاء آن داده
قيمت روز خريد، كافى است و اگر به عين، خريده يا به ذمه خريده و از ربح سال،
وجه آن را پرداخته قيمت روز اداء، واجب است و با شك در اين كه به عين، خريده يا
348

به ذمه، كمترين قيمت روز اداء و روز خريد را حساب كند و اين در صورتى است
كه اموال مذكوره مال التجاره نباشد و الا ترقى قيمت مطلقا خمس دارد.
س 218 - شخصى ملكى را به قيمت گران خريده فعلا ارزش آن به نصف
قيمت اولى رسيده حال مىخواهد تخميس كند آيا قيمت اولى را بايد حساب كند
يا قيمت بعدى را؟
ج - اگر پولى را كه در مقابل ملك داده سال بر آن گذشته باشد خمس
پول را بايد بدهد و اگر سال بر آن نگذشته خمس قيمت فعلى ملك، كافى است.
س 219 - جمعى از كشاورزان، مبلغى وام از بانك كشاورزى دريافت
نموده و چاه عميقى حفر كرده و به مدت پنج سال وام دريافتى را به اقساط، پرداخت
نموده‌اند فعلا كه چاه به ملك شخصى كشاورزان در آمده براى محاسبه سرمايه، همان
وجه دريافتى از بانك، بايد جزء سرمايه محسوب گردد يا قيمت فعلى چاه؟.
ج - در مفروض سؤال بايد هر سالى هر مقدار از بدهى خود را از بابت
چاه مىدهند خمس معادل آن را از قيمت آن بپردازند و در صورتى كه اداء خمس
را تأخير انداخته باشند بايد خمس قيمت فعلى سهم خود را از چاه بپردازند.
س 220 - شخصى مىخواهد پدر خود را از زير دين، بيرون بياورد و مال
او را حساب كند آيا مىتواند املاك پدر را به همان قيمت كه او در زمان حيات خود
خريده حساب كند يا نه؟.
ج - اگر يقين داشته باشد كه پدر، خمس آنها را نداده واجب است خمس
قيمت فعلى آنها را بپردازد و تفاوت قيمت را با حاكم شرع، مصالحه نمايد.
س 221 - شخصى ماشين كار خريده و خمس آن را نداده مىخواهد
حساب كند، ماشين به قيمت خريد حساب مىشود يا به قيمت فعلى و همچنين
شخصى زمين زراعتى و يا باغ خريده آيا قيمت خريد حساب مىشود يا قيمت
فعلى.
ج - اگر از در آمد سال، خريده و خمس نداده قيمت فعلى را حساب كند.
س 222 - اينجانب در سال گذشته يك دانگ و نيم از يك ماشين
كمپرسى جهت امرار معاش خريدارى و آن را جزء سرمايه در موقع حساب سال
349

محسوب نموده‌ام اكنون ماشين به قيمت خريد بايد محسوب گردد، يا به قيمت فعلى
چون قيمت فعلى از قيمت خريد پايين تر آمده است؟.
ج - در فرض سؤال اگر سال گذشته قيمت سهم خود از ماشين را جزء
سرمايه حساب كرده و خمس آن را پرداخته‌ايد قيمت فعلى آن را جزء سرمايه محسوب
داريد و مىتوانيد كسرى قيمت را از عوائد سال جبران كنيد و چنانچه پول ماشين
قرض بوده و در سال جارى قرض آن را اداء كرده‌ايد در اين صورت هم قيمت فعلى
آن را حساب كنيد.
س 223 - شخصى از عوائد سال، مصالح و ابزار كسب، خريدارى كرده
ولى بر اثر استعمال، قيمت آنها تنزل نموده و اينك آخر سال مىخواهد براى اداء
خمس، اين ابزار را جزء سرمايه حساب كند قيمت فعلى را منظور بدارد، يا قيمت
روز خريد را؟.
ج - قيمت فعلى را.
فروش يا هبه براى فرار از خمس
س 224 - مقدارى گندم داشتم قبل از رسيدن سال، براى آن كه خمس آن
واجب نشود آن گندم را فروختم و احتياجى هم به پولش نداشتم اگر آن پول بماند
تا سال گندم برسد خمس آن واجب مىشود يا نه؟.
ج - بلى واجب است خمس آن داده شود.
س 225 - كسى معاملاتى را انجام مىداده و براى فرار از تعلق خمس،
در بين سال، دارائى خود را به ديگرى بخشيده و باز آن شخص به او پس داده است
چند سال به اين حال گذشته و چند مرتبه بخشيده و پس گرفته آيا چنين شخصى از
اداء خمس، شرعا معاف شده است يا نه؟.
ج - اگر در همان سال، موهوب له، آن را به واهب ببخشد جزء فوائد همان
سال است و بايد خمس آن را در آخر سال بدهد و اگر در سال بعد، آن را به واهب
ببخشد جزء فوائد سال بخشش، محسوب مىشود و اين در صورتى است كه هبه،
مناسب شأن و حال او باشد پس اگر مناسب شأنش نباشد از فوائد سال، محسوب
است و بايد خمس آن را بدهد خواه آن را هبه نمايد يا هبه ننمايد.
350

س 226 - حقوق ماهيانه گرفته مىشود و براى ماه بعد، مصرف مىگردد
حال اگر سال شرعى برسد و گيرنده حقوق، مبلغ موجودى را به زن يا به يكى از
فرزندانش جهت فرار از خمس ببخشد و يك روز بعد از تمام شده سال، دو مرتبه
آن مبلغ را فرزند، و يا زن به مرد ببخشد خمس به آن تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - اين گونه بخشش ها از مؤنه محسوب نيست و خمس آن واجب است.
جبران مال مخمس مصرف شده يا تلف شده از ارباح
س 227 - شخصى چندين سال است كه حسابى پيش خودش داشته و
مبلغى خمس، بدهكار بوده است و خدمت مرجع وقت، ارسال مىداشته و امسال
بنا بر عللى ضرر كرده و جريمه داده و مىخواهد براى سال آينده به حسابش
رسيدگى كند اكنون چه تكليفى دارد؟.
ج - اگر اين مبلغى كه از او گرفته شده از سرمايه مخمس بوده در سال
جارى كه اضافه ندارد چيزى بر او نيست و آنچه را از بين رفته، جزء سرمايه،
محسوب نكند و در نظر بگيرد سال ديگر اگر اضافه بر سرمايه فعلى داشت خمس
آن را بدهد.
س 228 - شخصى هفتاد هزار تومان، سرمايه داشته خمس اين سرمايه را
داده بعد احتياج پيدا كرده كه طبقه فوقانى منزل را بسازد، لذا مقدارى از سرمايه را
خرج ساختمان منزل كرده، پنجاه هزار تومان برايش باقى مانده و چون جهت سرمايه
او كافى نبوده مبلغ سى هزار تومان از بانك - با در نظر گرفتن طريق شرعى كه
دچار حرمت ربا نشود - وام گرفته و فعلا سرمايه‌اش مبلغ هشتاد هزار تومان است و
در هر ماهى بايد مقدار قسط سى هزار تومان را بپردازد آيا سى هزار تومان مذكور،
متعلق خمس هست يا نه؟.
ج - در فرض مسأله اگر در همان سال كه سرمايه، مصرف خانه شده قرض
كرده و همان سال از منافع، قرض آن را ادا نموده خمس، ندارد و اگر از منافع
سالهاى بعد قرض آن را اداء كرده خمس دارد.
س 229 - شخصى مثلا مقدار بيست هزار تومان سرمايه مخمس دارد بعد
ضرر كرده و پانزده هزار تومان شد و به همين حال، تجارت كرد تا اين كه بيست و دو
351

هزار تومان شد در اين صورت آن كمى، جبران مىشود و بايد خمس دو هزار تومان
را بدهد و يا جبران نمىشود و بايد خمس هفت هزار تومان را بپردازد؟.
ج - ضرر هر سال را از منافع همان سال مىتوان جبران كرد و اما ضرر
سال قبل را از منافع سال بعد نمىتوان جبران نمود بنابر اين در مفروض سؤال، اگر
ضرر و نفع، در يك سال بوده دو هزار تومان زائد بر رأس المال را بايد تخميس كرد و
اگر در آخر سال اول پنج هزار تومان ضرر داشته و در سال بعد، نفع حاصل شده در
سال دوم آنچه را كه از پانزده هزار تومان زيادتر باشد بايد تخميس نمايد.
س 230 - شخصى سرمايه‌اى داشته و وجوه آن را داده و استطاعت حج
هم براى او حاصل شده و مبلغى از آن سرمايه، به مصرف حج رسانيده و طلبى هم
دارد كه بعد از چند ماه وصول مىشود آيا مىتواند اين طلب را جزء سرمايه خود قرار
دهد كه خمس آن را ندهد يا نه؟.
ج - اگر شخص از سرمايه مخمس، در بين سال به مصرف حج برساند و
در همان سال، ربح عائد او بشود مىتواند خمس نداده، از ربح، سرمايه قبل را
تتميم نمايد لكن اگر طلب وصول شده، ربح سالهاى پيش بوده خمس آن را بايد
بدهد و مابقى را سرمايه نمايد.
س 231 - كارگرى كه وجهى را مخمس نموده آيا مىتواند در خلال
سال، وجه مورد نياز خود را از اين پول مخمس بردارد و در ضمن همان سال، به همان
مقدار از پول غير مخمس، بجاى آن بگذارد و هر سال، اين عمل را تكرار كند يا
نه؟.
ج - در صورت مفروضه آنچه را كه از پول مخمس، صرف كند نمىتواند
از پول غير مخمس، جبران نمايد و بايد خمس غير مخمس را بدهد بلى مىتواند
همه سال، منافع خمس نداده را در بين سال، صرف نمايد و منافع خمس داده را
نگهدارى كند.
س 232 - شخصى مثلا پنجاه هزار تومان سرمايه دارد ده هزار تومان آن را
براى سفر مكه خرج كرد آيا ميزان سرمايه او براى سالهاى بعد چهل هزار تومان
است يا همان پنجاه هزار تومان اولى؟.
352

ج - براى سالهاى بعد چهل هزار تومان است.
س 233 - زارع يا كاسبى حساب سال خود را كرد و مبلغ پنج هزار تومان
مثلا سرمايه داشت و اين سرمايه، در بين سال، مصرف يا تلف شد و در آغاز سال
آينده صاحب سرمايه گرديد آيا تخميس سال گذشته كافى است يا بايد سرمايه تازه
بدست آورده را حساب كند؟.
ج - در فرض سؤال كه سرمايه مخمس، تلف شده و بعد از سال، سرمايه
ديگر تهيه شده بايد خمس سرمايه جديد را بدهد.
س 234 - آخر اسفند 61 مبلغ هزار تومان وجه نقد در دفترچه پس انداز
بانك داشته و خمس آن را هم دادم ولى اكنون كه آخر اسفند 62 مىباشد پس از
دو سه مرتبه پرداخت و دريافت، مبلغ دو هزار تومان در آن دفترچه، نقدينه دارم
لطفا بفرمائيد چه مبلغ بايد خمس بدهم؟ آيا از مجموع دو هزار تومان، يا از هزار
تومان امسال؟.
ج - در فرض سؤال اگر در تمام سال به مقدار پول مخمس در بانك موجود
بوده، فقط خمس هزار تومان را فعلا بايد بدهيد ولى اگر تمام يا بعض مال مخمس
در بين سال به مصرف مؤنه رسيده، به اين معنى كه مثلا در بين سال گاهى اتفاق
افتاده كه در بانك، كمتر از هزار تومان داشته‌ايد نمىتوانيد از عائد سال بعد، جاى
مصرف شده را پر كنيد براى ندادن خمس.
س 235 - شخصى از موجودى نقدى خود كه قبلا تخميس كرده بوده
به مصرف مخارج مكه مىرساند در اين صورت مىتواند آن مبلغ را از در آمد سال
بعد، جبران كند و يا بايد خمس در آمد سال بعد را بپردازد؟.
ج - نمىتواند از در آمد سال بعد، آن را جبران نمايد.
س 236 - شخصى در سر سال خمس خودش يك خروار برنج داشته و
حساب كرده و خمس آن را داده و در بين سال، اين برنج را مصرف كرده و باز در
نزديكيهاى سال خودش برنج جديدى خريدارى مىكند اكنون كه سالش، فرا رسيده
يك خروار برنج دارد آيا خمس برنج موجود سال دوم را بايد بدهد يا نه؟.
ج - بلى بايد خمس آن را بدهد.
353

س 238 - اگر كسى از مال مخمس، صرف نموده آيا جائز است مقابل
آن را از ارباح جديد، استثناء كند يا جائز نيست؟.
ج - اگر از سرمايه، صرف نموده مىتواند در آخر سال، كسرى سرمايه را از
ارباح جبران كند و اگر از سرمايه نبوده نمىتواند آن را استثناء نمايد.
س 238 - اگر از پول تجارت كه معمولا سرمايه مخمس و ربح، با هم
مخلوط است براى امرار معاش، آذوقه و وسائلى را تهيه كند و در آخر سال، مقدارى
باقى بماند و آن بقيه را از نظر محاسبه سال، با سرمايه‌اش يك موجودى به حساب
آورد و خمس را بپردازد و سال دوم هم همين محاسبه را به عمل بياورد در نتيجه آذوقه
مخمس مصرف شده حكم مال التجاره موجود در بازار را پيدا مىكند - كه ربح
جديد، كسرى آن را جبران مىكند - يا نه و آيا اين محاسبه صحيح است؟.
ج - اين نحو محاسبه، صحيح نيست و فقط اگر از سرمايه، صرف كرده
باشد با ارباح سال، كسرى آن، جبران مىشود.
س 239 - شخصى خمس يك خروار گندم را در سر سال، داده، مىخواهد
سال آينده با گندم جديد خود، معاوضه كند آيا باز آن گندم تازه، خمس دارد يا
نه؟.
ج - اگر با ديگرى معاوضه نمايد، به عوض آن نيز خمس، تعلق نمىگيرد
ولى اگر از مال خود بخواهد عوض آن را نگهدارد و آن گندم مخمس را مصرف كند
بعد از گذشتن سال بر آن بايد خمس آن را بدهد.
س 240 - آذوقه كه از سرمايه و ربح، طبق معمول تهيه شده و در آخر
سال، مقدارى از آن باقيمانده است ولى چون كاسب، خرجش از مداخلش بيشتر
بوده در نتيجه، حتى اگر آذوقه باقيمانده را هم اضافه كند باز كسر سرمايه دارد آيا
واجب است خمس آذوقه را بپردازد يا نه؟.
ج - در فرض مذكور كه آذوقه نيز از سرمايه يا عوائد، خريدارى شده و فعلا
آن شخص كسرى سرمايه دارد خمس ندارد.
چيزى كه خمس آن داده شده ديگر خمس ندارد
س 241 - يك نفر نزد شخصى پولى را به امانت گذاشت پس از مدتى
354

وصول كرد، بفرمائيد اگر صاحب پول ابتداءا خمس آن را داده باشد در مرتبه دوم
كه پول را پس گرفت باز بايد خمس آن را بدهد يا لازم نيست؟.
ج - اگر خمس آن را قبلا داده بعد كه پس مىگيرد ديگر خمس بر او
نيست.
اگر مشكوك باشد كه ميت خمس اموال خود را داده يا نه؟
س 242 - شخصى در حيات خود، ملكى را خريدارى نموده و بعد از فوت
او ورثه نمىدانند كه مورث، خمس آن ملك را داده يا نه؟.
ج - با علم به اين كه ملك مذكور، متعلق خمس بوده مثل اين كه در بين سال،
از عوائد سال، آن را خريده - و شك در اداء خمس، - تخميس آن بر ورثه،
واجب است.
س 243 - اگر آب و ملكى از متوفى بعنوان ارث مانده ورثه مىدانند كه
مورث، خمس نمىداده ضمنا اين آب و ملك، در اختيار ورثه و جزء سرمايه آنها
است و ملك را زراعت مىكنند و حاصلش را صرف مؤنه زندگى مىنمايند و
تحولاتى در آن - از لحاظ گرانى و ارزانى و از لحاظ اين كه مقدارى آبادتر و
مقدارى خشك و از محصول افتاده - پيدا شده، ورثه، براى تعيين خمس اين ارثيه،
روى چه قيمتى بايد حساب كنند و خمس آن را بدهند خواهشمند است فروع مسأله
را مفصلا بيان فرمائيد؟.
ج - اگر بدانند عين ملك، مورد تعلق خمس بوده و اداء نشده خمس
قيمت فعلى را بدهند و اگر ملك موروثى، متعلق خمس نباشد، لكن مورث،
خمس، بدهكار باشد هر يك از ورثه، بر حسب سهم الارث خود آنچه در ذمه ميت،
از خمس است اداء نمايند تا بتوانند در تركه، تصرف كنند.
س 244 - اگر از متوفى مدركى دال بر تخميس اموال و حساب سال
داشتن پيدا نكنند آيا بر ورثه در اين صورت لازم است قبل از تقسيم ارثيه خمس
اموال را بدهند (در فرض بودن صغار)؟.
ج - اگر يقين دارند خمس بر ذمه متوفى تعلق گرفته و شك داشته باشند
كه پرداخته يا نه واجب است از اصل تركه او اداء كنند ولى اگر شك داشته باشند
355

كه تعلق گرفته يا نه تكليفى ندارند. والله العالم.
س 245 - ثلثى كه براى ميت مصرف مىكنند بايد تخميس شود يا خير؟.
ج - اگر بدانند كه بر مورد ثلث خمس مستقر شده و ميت نداده بايد اول
آن را تخميس و بعد بقيه را صرف ميت نمايند.
بدهى خمسى ميت از اصل تركه خارج مىشود
س 246 - شخصى فوت نموده و پدر و مادر و فرزند هم ندارد و در
وصيت نامه‌اش تذكر داده كه خمس مال خود را نپرداخته‌ام وصى و ناظر من خمس
اموالم را بپردازند و ثلث خود را هم اختصاص به كفن و دفن و نماز و روزه و حج
داده، حال آيا خمس را از اصل مال بايد داد يا از ثلث؟.
ج - در فرض مسأله، خمس از اصل مال بايد خارج شود و پس از اخراج
خمس، ثلث باقيمانده را به مصارفى كه وصيت نموده برسانند.
تصرف در مالى كه خمس به آن تعلق گرفته يا مشكوك است
س 247 - اگر كسى پولى قرض بگيرد و قرض دهنده خمس اين پول را
نداده باشد بر قرض گيرنده واجب است كه خمس آن را بدهد يا نه مخصوصا در
صورتى كه قرض دهنده، مبلغى را كه قرض گيرنده، بعنوان خمس داده قبول نداشته
باشد و به قرض گيرنده ندهد؟.
ج - اگر بداند بر خصوص آن پول، خمس تعلق گرفته، قبل از اداء خمس،
جايز نيست در آن تصرف نمايد.
س 248 - اشخاصى كه خمس بدهكارند و ربا هم در مال آنها وجود دارد
براى تعمير مسجد و خريد زيلو و حصير و كاشى و تعمير حمام كمك مالى
مىدهند آيا مصرف چنين پولهائى در حمام و مسجد صحيح است يا خير؟ و در
صورتى كه شرعا صحيح نباشد راه حلى دارد يا نه؟.
ج - اگر معلوم نباشد عين مالى كه صرف مسجد يا حمام مىشود متعلق
خمس يا از حرام است تصرف در آن، مانعى ندارد و اگر يقين دارد كه متعلق
خمس يا زكات است و صرف در اجرت بناء و عمله، نموده باشند نماز و غسل،
اشكال ندارد و در صورتى كه با آن، چيزى خريدارى شده كه فعلا موجود است نسبت
356

به زكات، در غير ممتنع، با اذن خود دهنده و در ممتنع با اذن حاكم شرع، معامله را
امضا و بابت زكات محسوب دارند و در خمس نيز مقدارى از آنچه را كه موجود
است وكيل هستند از طرف حقير قبول نموده و صرف مسجد و حمام نمايند و اما از
جهت مال ربوى اگر صاحبان آن را مىشناسند استحلال نمايند و اگر نمىشناسند
حاكم شرع، معامله را امضا كند و آن عين را به فقير بدهد و او صرف مسجد
نمايد.
س 249 - شخصى مبلغى در حدود بيست و پنج هزار تومان پول نقد با مغازه
و سرمايه داشته و خمس آن را نداده و فوت نموده و وارث غير بالغ دارد آيا خمس
اموال او را بدهند يا از جهت اين كه وارث صغير دارد، خمس به مال وى تعلق
نمى گيرد؟.
ج - در فرض مسأله، واجب است خمس آن را بپردازند و قبل از اداء
خمس، تصرف در آن، جائز نيست اگر وصى دارد بر وصى واجب است و اگر
وصى ندارد با اذن حاكم شرع بايد بپردازند.
س 250 - بنده داد و ستدى نسبتا گسترده و با افراد زيادى معاشرت دارم
و در موضوع كارم ناچارم كه با مردم، معاشر باشم و يقين دارم كه غذاى ميزبان و
طرف معامله‌ام و پولى كه از آنها تحويل مىگيرم غير مخمس و غير مزكى است و
اگر ترك معاشرت كنم معامله‌ام تعطيل مىشود و عسر و حرج لازم مىآيد در اين
صورت، تكليفم چيست؟.
ج - بعيد نيست كه اين گونه موارد، جزء شبهه غير محصوره و يا خارج از
محل ابتلاء باشد و در چنين صورتى، احتياط، لازم نيست. بلى اگر يقين داريد كه
مورد ابتلاء شما عينا متعلق خمس است چنانچه مفروض سؤال است تصرف در آن
بدون اذن ولى خمس، جايز نيست.
س 251 - اشخاصى كه اموالى را از طريق كسب مشروع و غير مشروع
بدست آورده و حساب سال ندارند و گاهى بدون حساب، چيزى به فقراء و سادات
كمك مىكنند آيا جايز است كه - بعنوان مهمانى و ضيافت - از مال آنها خورد و
استفاده كرد يا نه؟.
357

ج - با علم به اين كه عين مال مورد ابتلاء، خمس به آن تعلق گرفته و داده
نشده تصرف در آن، جائز نيست مگر آن كه خود مالك و در صورت امتناع، خود
متصرف با اجازه حاكم شرع، خمس آن را بپردازد يا با اجازه حاكم شرع، خمس
مقدار مصرفى را به ذمه بگيرد و بعد بپردازد.
س 252 - شخصى مدت پنجاه سال خمس و وجوه ديگر بر ذمه او بوده و
با ندادن وجوه، اداء فرائض مىنموده حتى مكه معظمه هم مشرف شده ا كنون
مىخواهد اموالش را حساب كند كه اداء خمس نمايد عبادات گذشته او چه
صورت دارد؟.
ج - در فرض مسأله اگر عالم بوده كه مثلا فرشى كه روى آن نماز
مىخوانده خمس به آن تعلق گرفته و از روى معصيت، تأخير انداخته و با توجه به اين كه
نماز در آن، باطل است نماز مىخوانده نمازش باطل است اما در صورت عدم علم،
يا غفلت، نمازش صحيح است و آنچه را نمىداند صحيح واقع شده يا باطل،
محكوم به صحت است و همچنين سائر عبادات، و در حج اگر قربانى و جامه
احرام و نعلين در حال وقوف و سعى، غصبى، نباشد حج، صحيح است و با التفات
به اين كه جامه احرام - و يا نعلين در حال وقوف و سعى - مورد تعلق خمس بوده يا
با پول غير مخمس به معامله عين به عين تهيه شده، حج باطل مىشود و قربانى اگر
او عين غير مخمس باشد يا با پول مخمس به معامله عين به عين تهيه شده باشد
كفايت نمىكند و بايد دوباره قربانى كند.
س 253 - كسانى كه بايد خمس بدهند و نمىدهند، وظيفه عيالات آنها
- كه نانخور ايشان هستند و اطلاع از وضعشان دارند - چيست؟.
ج - اگر بدانند كه عين مال مورد ابتلاء ايشان متعلق خمس است خوردن و
تصرف در آن، قبل از اداء خمس، جائز نيست و لكن مىتوانند با اذن حاكم شرع
خمس آنچه را كه تصرف مىكنند بر ذمه بگيرند و بعد ادا كنند و اگر ندانند خوردن
و سائر تصرفات، براى ايشان جائز است.
س 254 - شخصى خانه‌اى خريده و قيمت آن را از پول غير مخمس داده
شخص ثالثى مانند مستأجر مثلا، نمىداند آيا خريدار، آن را با عين پول خمس
358

نداده خريده يا اين كه به ذمه خريده و مىخواهد كه بعد، از غير مخمس، ذمه خود را
برئ نمايد، اكنون تصرفات شخص ثالث چه صورت دارد؟.
ج - تصرفات شخص ثالث، مانعى ندارد.
س 255 - شخصى كه در پرداخت خمس، كوتاهى مىكند چه حكمى
دارد؟.
ج - معصيت كرده و تصرف در مالى كه خمس به آن تعلق گرفته جائز نيست
و معاملات و تصرفات واقعه بر آن، در مقدار خمس، فضولى است.
س 256 - هر گاه كسى خمس و زكات نمىدهد - ولى نه بر سبيل انكار -
و يا اموال او از طريق غير مشروع مانند ربا و رشوه و غيرهما، بدست آمده باشد
انسان مىتواند بعنوان مهمانى و يا عناوين ديگر، در اموال چنين شخصى، تصرف
نمايد، آيا صدقات مندوبه و روضه خوانى و ديگر مستحبات، به حال او نافع است يا
نه؟.
ج - اگر انسان، احتمال بدهد خصوص اموالى كه مورد ابتلاء او است حرام
نباشد يا شك در تعلق خمس و زكات بر آنها داشته باشد، تصرف در آنها جائز است و
اما اگر علم به غصب بودن يا تعلق خمس و زكات بر آنها داشته باشد، تصرف جائز
نيست و اگر در صورت تعلق خمس و زكات بر آنها تصرف كرد ضامن است و بايد
خمس و زكات آنها را خود او اداء نمايد و صدقه مندوبه يا اعمال مستحبه ديگر در
صورتى كه از مال حلال باشد صحيح است و مأجور خواهد بود لكن موجب برائت ذمه
او از ديون ماليه نخواهد شد.
س 257 - گاهى شخصى كه خمس نمىدهد ميهمانى مىكند و از همان
مال غير مخمس هم مصرف مهمانى مىنمايد آيا خوردن اين غذاها جائز است يا
نه؟ و ديگر اين كه اگر تنها همان مبلغ مخارج سفره را تخميس نمايد - نه همه
اموالش را - آيا خوردن آن غذاها مباح است يا نه؟.
ج - با شك در اين كه عين آنچه در سفره، حاضر مىشود متعلق خمس شده
تصرف در آن اشكال ندارد ولى اگر بداند كه عين آن، متعلق خمس شده و
پرداخت نشده يا با عين مالى كه خمس آن اداء نشده خريدارى شده تصرف در آن،
359

جائز نيست. و تخميس آن، در صورتى كافى است كه خصوص آن عين، متعلق
خمس شده باشد ولى اگر در ضمن اشياء ديگر به آن خمس تعلق گرفته باشد
تخميس خصوص آن كافى نيست.
س 258 - زنى كه خمس جهيزيه‌اش را نداده شوهر مىتواند در آن
جهيزيه، تصرف كند يا نه؟.
ج - با علم به تعلق خمس و عدم پرداخت، نمىتواند در آن تصرف كند تا
خمس آن پرداخت شود.
س 259 - اگر از پولى كه خمس آن را نداده‌اند مسجد درست كنند نماز در
آن مسجد چه صورت دارد؟.
ج - اگر معلوم نباشد كه مصالح آن به عين پول متعلق خمس، خريدارى
شده اشكالى ندارد و الا در صورتى كه صاحب پول، حاضر نباشد كه خمس آن را بدهد
محتاج به مراجعه به مجتهد است.
س 260 - شخصى با مال غير مخمس، به مكه رفته و به حاكم شرع، رجوع
نكرده در اين صورت حجش صحيح است يا نه؟.
ج - خمس را بايد بدهد ولى حجش صحيح است مگر آن كه لباس احرامش را
به عين مالى كه متعلق خمس باشد خريده و با التفات به غصب بودن، آن را پوشيده
باشد.
س 261 - كسى مستطيع شد و در سال استطاعت، به حج نرفت و سال
بعد به مكه رفت و پس از مراجعت، جهت وليمه، از نتاج گوسفندان خود استفاده
كرد و همچنين قرضى را كه داشت از گوسفندان خمس نداده، اداء نمود، حال آيا
بايد خمس گوسفندانى را كه جهت وليمه و يا قرض، مصرف شده بدهد يا نه؟.
ج - اگر وليمه و قرض را از ارباح سالهاى پيش داده، بايد خمس آن را
بدهد و اگر از ارباح سالى است كه وليمه و قرض را داده، خمس ندارد.
پدر و فرزندى كه زندگى و كسبشان با هم است چگونه خمس بدهند
س 262 - پدر و فرزندى كه با هم زندگى مىكنند و فرزند، هيچ گونه
اختيارى از خود ندارد و در شئون زندگى، جدائى ندارند و هر كدام چيزى پيدا كردند
360

با هم خرج مىكنند آيا بايد هر كدام، حساب ساليانه جدا داشته باشند يا اگر پدر
مثلا داراى حساب سال باشد كافى است؟.
ج - هر يك از اين دو نفر، خمس آنچه را كه از مخارج سالشان زياد آمده
با وكالت از ديگرى بدهد - به قصد ما في الذمه هر كدام - كافى است.
در تعلق خمس و زكات كداميك مقدم است
س 263 - كسى كه از ربح و سود سرمايه خود قبل از تمام شدن سال
خمس، تعدادى از گاو يا گوسفند كه به حد نصاب است خريدارى كند آيا دادن
زكات و خمس هر دو واجب است يا يكى از آنها؟.
ج - در فرض مسأله كه قبل از تمام شدن سال زكات، سال خمس تمام
مىشود واجب است خمس را بپردازد و بعد از اداء خمس، اگر به مقدار نصاب،
باقى باشد پس از حلول حول زكات، واجب است زكات جنس زكوى باقيمانده را - چه
عين سرمايه باشد چه سود - بپردازد.
س 264 - كسى كه حساب سال ندارد و ذمه او، هم به زكات و هم به
خمس مشغول است و فعلا مىخواهد اداء نمايد كدام را مقدم بدارد؟.
ج - بايد زكات را حساب كند و بدهد و بعد هر اندازه ربح، پس انداز كرده
خمس آن را بپردازد.
س 265 - شخصى چند سال، مالى را كه متعلق خمس و زكات بوده - از
قبيل نقدين - در اختيار داشته و خمس و زكات آن را نداده اكنون كه در مقام اصلاح
بر آمده آيا بايد اول خمس بدهد و بعد زكات را يا اول زكات را بدهد و بعد، خمس آن
را اداء نمايد؟.
ج - اگر نقدين را در يك روز بدست آورده و سال خمس نداشته به نحوى كه
همان روز حصول فائده، مبدأ سال خمس بوده قهرا چون استقرار زكات، قبل از
استقرار خمس است بايد اول زكات را اخراج كند و بعد خمس مابقى را بدهد و اگر
سال خمس داشته و پايان سال خمس او قبل از استقرار زكات باشد بايد خمس آن را
بدهد و اگر بقيه به مقدار نصاب بوده زكات آن را نيز بپردازد و نسبت به سالهاى بعد
اگر بر نقدين اضافه نشده و با كسر خمس از آن و كسر بدهى زكات سال يا سالهاى
361

قبل، باز هم به مقدار نصاب است فقط بايد زكات داده شود.
تعلق خمس و زكات بنحو اشاعه است
س 266 - اگر كسى با سرمايه‌اى كه متعلق خمس بوده و با ربح خمس
نداده آن مشغول كسب شده و چند سال به همين وضع، كسب كرده باشد خمس
اصل سرمايه و زيادى ربح و اشيائى كه مىداند بعد از تمام شدن سال ربح، از ربح،
تهيه كرده - اعم از اين كه آن اشياء، مؤنه و ما يحتاج باشند يا غير آنها - بدهد كافى
است يا اين كه مستحقين خمس، در سرمايه و تمام ارباح چند سال و اشيائى كه با
آنها تهيه شده شريكند، و بايد از آنها هم حقشان را بدهد و همچنين در چيزى كه
متعلق زكات بوده و زكات آن را نداده و چند سال با آن كسب نموده يا از نماء آن
استفاده كرده است. خلاصه خمس و زكات كه متعلق به عين است نه به ذمه، حق
متعلق به شخص عين است يا به ماليت آن يا بنحو اشاعه يا كلى فى المعين و در هر
صورت چه در سرمايه غير مخمس و غير مزكى چه اشيائى كه از نماء و منفعت آنها
تهيه شده امضا حاكم شرع هم لازم است يا لازم نيست؟.
ج - به نظر حقير خمس و زكات، بنحو اشاعه است پس اگر معاملاتى كه
واقع شده به عين مال زكوى يا متعلق خمس، واقع شده، آن معامله نسبت به خمس و
مقدار زكات آن، فضولى است و اگر حاكم شرع، امضا نمايد ملك ارباب خمس و
زكات مىشود و احكام شركت، در آن جارى است ولى اگر زكات عين زكوى و خمس
عين مال متعلق خمس را بدهد كافى است و اگر معامله، بنحو كلى، واقع شده
چنانچه غالبا اين قسم است معامله براى خود شخص، واقع مىشود و با فرض اين كه
پول آن را از مال خمس نداده اداء نموده باشد بايد خمس آن پول را بدهد و حكم
نسبت به مال زكوى نيز چنين است.
س 267 - بعضى از كسانى كه قصد زيارت مكه معظمه را دارند مبلغى را
جهت رفتن و برگشتن، قرار مىدهند و از همين مبلغ، خمس آن را اداء مىكنند آيا
اين عمل، صحيح است و يا بايد از تمام اموال، خمس را خارج نمود؟.
ج - اگر اموال او وجه نقد باشد و خمس آن را نداده، دادن خمس مقدار
مصرف حج، موجب جواز تصرف در بقيه نيست و تا خمس تمام آن را ندهد
362

نمىتواند در آن وجوه، تصرف كند. بلى اگر اعيانى مثل خانه و زمين و باغ، متعلق
خمس باشد و خمس يكى از آنها را بدهد و آن را بفروشد و صرف حج نمايد جائز
است.
س 268 - گوسفند غير مخمس را صاحب گوسفند، به قصاب فروخت و
او هم ذبح كرد و تمامى گوشت آن را فروخت آيا خريداران گوشت، بعد از اين كه
علم پيدا كردند، بايد خمس آن را بدهند يا خمس آن به ذمه متلف است؟.
ج - اگر خريدار گوشت، علم دارد كه خمس به آن تعلق گرفته و اداء
نشده نمىتواند آن را بخرد و اداء خمس آن مقدار، در حليت آن، كافى نيست لكن
خريدار، پس از اتلاف مقدارى كه خريده اگر خمس آن مقدار را بدهد ذمه‌اش برئ
مىشود.
آيا از مال كسى كه خمس بدهكار است بدون اذن او مىتوان خمس
داد يا نه؟
س 269 - آيا زوجه مىتواند بدون اجازه فرزندانش از اموال شوهر خود كه
فوت نموده خمس بدهد - چون ممكن است ورثه اداء نكنند و بگويند خمس
بدهكار نبوده - يا نمىتواند؟.
ج - اگر زوجه، يقين داشته باشد كه خمس بر ميت واجب بوده و بداند كه
ورثه ديگر نمىدهند و مال تحت يد او باشد واجب است با اذن حاكم شرع خمس
را از آن مال، اداء كند.
س 270 - شخصى، خمس مديون است و نمىدهد، آيا متصدى حساب او
مىتواند محرمانه خمس در آمد او را بر دارد و با اجازه حاكم شرع به مستحق
برساند يا نه؟.
ج - اگر ممتنع باشد با اجازه حاكم شرع جائز است.
س 271 - مادرى نانخور فرزندش مىباشد و مىداند پسرش حساب خمس
ندارد در اين صورت مادر مىتواند به قدر آنچه خودش از آن، صرف مىكند از همان
پولى كه پسرش به او داده خمس بدهد يا نه؟.
ج - بلى خودش خمس آن را با اذن حاكم شرع بدهد.
363

س 272 - چند نفر، در مال التجارة، شركت دارند يكى از آنها حاضر به
اداء خمس است، ولى ديگران، امتناع مىورزند حال آيا آن يك نفر مىتواند بدون
اجازه آنان، خمس مال التجارة را بدهد و بر فرض اين كه اداء كند، از ذمه آنان
ساقط مىشود و يا بايد به اجازه مجتهد باشد؟.
ج - اداء خمس، از مال شخص ممتنع، با اذن مجتهد، جائز است. بلى
اگر شريكى كه خمس نمىدهد ولى ممتنع هم نيست او را وكيل نمايد كه به هر نحو
خواست عمل كند و او با قصد قربت، اداء خمس نمايد كافى است.
س 273 - پدر من خمس بر ذمه دارد، من كه فرزند او هستم اگر از طرف
او خمس را اداء كنم در صورتى كه مىدانم راضى است، آيا ذمه او برى مىشود يا
نه؟.
ج - در صورتى كه خود پدر امر كرده باشد جائز است، و الا با اداء فرزند،
بدون اذن پدر، ذمه پدر از خمس برى نمىشود.
س 274 - چيزى كه در خانه از مخارج سال زياد مىآيد اگر شوهر،
خمس آن را ندهد بر زن، تكليفى هست يا نه؟ و زن مىتواند بدون اجازه شوهرش
خمس آن را بدهد يا نه؟.
ج - اگر مرد از اداء خمس آن امتناع كند و مفسده‌اى در كار نباشد، زن
خودش خمس آن را با اذن حاكم شرع بپردازد.
دستگردان خمس
س 275 - زيد با امام مسجد، سهم مبارك امام عليه السلام و سهم سادات
را دست گردان مىكند ولى مرجع تقليدش فوت مىنمايد و مقلد مجتهد ديگر
مىشود، امام مسجد مطالبه مىكند زيد مىگويد مرجع تقليد من كه شما وكالت از او
داشتيد فوت كرده الان مقلد مجتهد ديگر شده‌ام وجه را بايد به او بدهم نه به شما آيا
اين حرف زيد مسموع است يا نه؟.
ج - امام مسجد اگر بعنوان وكالت از مرجع، وجه را با زيد، دستگردان
كرده حرف زيد مسموع است.
س 276 - دست گردان كردن وجوه بايد در محضر مجتهد اعلم باشد يا با
364

هر يك از اهل علم، مانعى ندارد؟.
ج - دست گردان وجوه، بايد يا با خود مجتهد جامع الشرائط، باشد و يا با
مأذون از طرف او.
س 277 - كسانى كه سال قرار مىدهند و دستگردان مىكنند و بعدا وجه
دستگردان شده را نمىدهند يا مقدار كمى از بدهكارى خود را داده و بقيه را
نمىدهند آيا تصرف در خانه و اثاث خانه و بقيه اموالشان جائز است يا نه؟.
ج - اگر از اول، كه دستگردان نموده قصد دادن نداشته اموال او متعلق
خمس است و تصرف در آن، جائز نيست و اما اگر در موقع دستگردان قصد اداء
داشته و بعد، مسامحه مىنمايد تصرف در آن اموال، مانعى ندارد.
س 278 - اثر دستگردان در باب خمس چيست؟ آيا اذن فقيه، در تصرف
و مقروض بودن كسى كه خمس بر او واجب شده - نسبت به خمس - كافى نيست
و نمىتواند كار دستگردان را بكند؟.
ج - با اذن فقيه، در تصرف، معاملاتى كه با عين مال غير مخمس انجام
مىگيرد براى مديون خمس، واقع نمىشود بلكه يا وكالة از جانب فقيه، واقع مىشود
و براى ولى خمس است و يا اگر اذن، وكالت نباشد فضولى است و با اجازه فقيه
باز هم براى ولى خمس واقع شده است و در اين دو صورت آنچه معاملات نسبت
به خمس، ربح كند ملك اولياء خمس خواهد بود و اذن، اشتغال ذمه خاصى غير
از آنچه قبلا مديون خمس داشت نمىآورد و اثر دستگردان اين است كه خمس كه
متعلق به عين بود به ذمه دستگردان كننده تعلق مىگيرد و معاملات خمس دهنده،
بى اشكال و براى خودش واقع مىشود و ربحى كه حاصل مىشود همه متعلق به
خود او است.
س 279 - شخصى از يكى از آيات عظام تقليد مىكرده و اكنون بناء
تقليدش را بر فتاواى مرجع ديگرى قرار داده، در صورتى كه مقدارى از وجوهات خود
را به نماينده مرجع اولى پرداخت كرده، و بقيه را دستگردان نموده، و بر ذمه دارد،
اين مبلغ پرداخت نشده چه صورتى پيدا مىكند؟ آيا به نماينده مرجعى كه فعلا از او
تقليد مىكند بايد پرداخت شود؟ يا به نماينده مرجع اولى؟.
365

ج - با فرض دستگردان با مرجع اولى، بايد به خود او داده شود يا با اجازه او
به ديگرى بدهد.
س 280 - افرادى كه وجوه خود را نزد مجتهدين، دستگردان مىكنند و
بدهكار مىشوند جائز است كه مسامحه در پرداخت آن بنمايند؟ و نيز بفرمائيد
دستگردان نمودن با چك مدت دار يا چكى كه وعده آن رسيده صحيح است يا خير؟.
ج - بايد هر وقت عرفا متمكن شدند بپردازند و در مورد سؤال دوم،
دستگردان با چك صحيح نيست.
موارد جواز يا عدم جواز مصالحه در خمس
س 281 - اشخاصى كه از آقايان مراجع تقليد، اجازه سهم مبارك امام
عليه السلام را دارند مىتوانند با دهندگان وجه به كمتر، - مثلا هشتصد تومان را
به سيصد تومان - مصالحه كنند - با اين كه بدهكار وجه، قدرت بر اداء آن را دارد -
يا نه؟.
ج - با فرض اشتغال ذمه، به سهم مبارك امام عليه السلام، و تمكن از اداء
آن، مصالحه به كمتر جائز نيست.
س 282 - گاهى بعضى از كسانى كه در صدد پرداخت وجوه مىباشند
- چه آنان كه پول نقد مىدهند يا آنان كه دستگردان مىكنند - خواهش تخفيف و
ارفاق و بخشش مىكنند آيا اجازه مىفرمائيد - مخصوصا به لحاظ اين كه امكان دارد
اگر ارفاق نشود از اصل پرداخت حقوق، منصرف شوند - موافقت نمود و قدرى از
آن را صرف نظر كرد يا نه؟.
ج - در مورد خمس يقينى، تخفيف و بخشش، جائز نيست و اجازه
نمىدهم و حاضر نبودن بعضى براى اداء واجب، بدون تخفيف، مجوز آن
نمىباشد.
س 283 - عده‌اى از آقايان روحانيون كه به شهرستان‌ها و قريه‌ها براى
تبليغ، مىروند و در موقع رسيدگى به اموال مردم و پس از رسيدگى، مبلغى از
خمس آن اموال را به آنها مىبخشند آيا اين بخشش، شرعى است و صاحبان
366

اموال، برئ الذمه مىشوند يا نه؟.
ج - جائز نيست خمس را ببخشند و بخشيدن، كافى در برائت ذمه نيست
بلى در موردى كه مشكوك است كه آيا متعلق خمس، واقع شده يا نه؟ جائز است
كه مجتهد و يا مأذون از طرف او مشكوك را به مبلغى مصالحه نمايد.
س 284 - صلاحيت آقايان نمايندگان آن حضرت، در موقع حساب خمس
اشخاص در بخشش آنها به خمس دهنده تا چه حد است؟.
ج - اصلا در خمس بخشش به خمس دهنده، صورت شرع ندارد. بلى در
بعض موارد شبهه، به مصالحه عمل مىشود و همينطور وقتى كه مكلف، قادر بر اداء آن
نباشد چنانچه مستحق خمس، راضى شود كه بعنوان خمس بگيرد و دوباره
ببخشد اشكال ندارد به نحوى كه در رساله توضيح المسائل مرقوم شده، مراجعه شود.
س 285 - اگر عينى از در آمد سال زياد آمد كه قيمت واقعى آن در بازار،
نا معلوم است و به اختلاف قيمت مىكنند بايد روى چه قيمتى اين عين، تخميس
شود؟.
ج - احوط آن است كه با مجتهد، مصالحه كنند.
حكم خمس در مورد اموال كسى كه قبل از حلول سال خمسى خود
فوت نمايد.
س 286 - شخصى مالش را حساب كرده و خمس آن را اداء نموده و سالى
هم براى خودش قرار داده و در وسط سال فوت كرده، آيا جائز است ورثه از تركه او
در تجهيز و تكفين و در سائر خيرات و مبرات او خرج و مصرف نمايند يا بايد
خمس مال را بدهند بعدا خرج كنند؟.
ج - آنچه از ربح سنه فوت، در مؤنه، مصرف نشده خمس آن را بايد
بپردازند و از مال خمس داده به مصرف تجهيز برسانند.
س 287 - در رساله توضيح مرقوم فرموده‌ايد كه اگر كسى در بين سال
بميرد، آنچه از منافع مانده خمس دارد بنابر اين اگر زارع يا غير او در بين سال بميرد
و مقدارى گندم و آرد مانده كه اگر نمرده بود تا آخر سال مىخورد، آيا خمس
آن مقدار كه مانده بايد ورثه او بدهند و تصرف كنند يا لازم نيست كه خمس آن را
367

بدهند.
ج - بايد خمس آن را بدهند.
حكم خمس درباره بچه غير بالغ
س 288 - بچه‌اى كه مميز نشده پولى از دستمزد خود دارد و به پدرش هم
نداده آيا اين پول، خمس دارد يا نه؟.
ج - اگر صرف در مؤنه سال نكند خمس دارد و پدر، مكلف به اداء خمس
آن است.
س 289 - اطفالى كه اولياى ايشان آنها را به كسب وادار مىكنند و از در آمد
كسبشان چيزى براى آنان مىخرند يا جوانانى كه فعلا در خانه پدر و مادر به سر
مىبرند و براى آتيه خود خانه و اثاثيه، تهيه مىكنند در فرض اول آيا اولياى آنان
بايد خمس مال ايشان را بدهند يا خود اطفال بعد از بلوغ، بايد اداء كنند، و در
فرض دوم، جوانان - چون فعلا احتياج ندارند - بايد خمس چيزهائى را كه
خريده‌اند بدهند يا نه؟.
ج - در صورت اول اولياء و در صورت دوم خودشان بايد خمس را بدهند.
س 290 - پولى كه والدين به فرزندان خود مىدهند، و آنان در قلك خود
نگهدارى مىكنند، آيا تخميس آن به عهده والدين است، يا به عهده فرزند بعد از رسيدن
به سن بلوغ؟.
ج - پدر از مال خود فرزندان در آخر سال بايد خمس پول جمع شده در آن
سال را از طرف فرزند بدهد.
س 291 - فرموده‌ايد خمس دادن عوض ديگرى مبرء ذمه نيست، حال اگر
پدرى بخواهد پول پس انداز بچه خرد سالش مخمس باشد، و از پول بچه بر ندارد بلكه
از جيب خود بدهد راه شرعىاش چگونه است؟.
ج - بايد ابتداء از مال خود به بچه ببخشد، و آن را عوض خمس بدهد.
به شرط آن كه آن مال مخمس باشد يا خمس به آن تعلق نگرفته باشد و قصد قربت از
طرف ولى طفل كافى است و هم چنين از وكيل، در صورتى كه وكالت، در اداء از
طرف موكل باشد.
368

حكم خمس در مورد نذر
س 292 - شخصى نذر كرده كه يك سال هر چه كسب كرده ده يك سود
آن براى حضرت ابو الفضل عليه السلام باشد، چنين نذرى منعقد مىشود يا نه و در
صورت انعقاد، خمس، بر ده يك در آمد - كه مورد نذر است - تعلق مىگيرد يا
نه؟.
ج - اگر مقصود ناذر، نذر براى آن حضرت بعد از گذشتن سال و استقرار
خمس بوده بايد خمس مجموع ربح را بدهد و ده يك از بقيه را صرف نذر نمايد و
اگر مقصود، اين بوده كه هر فائده‌اى كه در اثناء سال براى او حاصل شود ده يك
آن، نذر آن حضرت باشد بايد ده يك، صرف نذر شود و خمس بقيه را بدهد و
به هر حال اگر نذر، مطلق است پرداخت ده يك در محل خمس، به قصد ما فى الذمه از
خمس و نذر، بى اشكال است.
س 293 - شخصى از در آمد حقوق خود ماهى مبلغ معينى را نذر حضرت
عباس عليه السلام نموده و به مرور ايام به دو هزار تومان رسيده، در اين صورت وجوه
نذرى، متعلق خمس شده يا نه و در صورت تعلق، از عين بر داشته مىشود يا بر ذمه
ناذر است و نيز آن وجوه را در چه راهى مصرف نمايد؟.
ج - در فرض مسأله، اگر نذر صحيح نموده و صيغه عربى يا فارسى
به نحوى كه در رساله نوشته شده خوانده باشد و نذر بنحو نذر نتيجه باشد، وجه، مال
حضرت ابو الفضل است و خمس ندارد و اگر نذر بنحو نذر فعل كرده كه در راه
آن حضرت صرف نمايد پس از تمام شدن سال، خمس دارد و نسبت به مصرف اگر
جهت خاصى را در نظر نگرفته در هر امر خيرى در راه آن حضرت مصرف نمايد
كافى است.
س 294 - شخصى با مراعات تمام شرائط، نذر كرده كه يك پنجم عوائد از وجه
نقد را كنار گذارم، فقط براى رفتن و برگشتن به زيارت يكى از چهارده معصوم
عليهم السلام حال اگر در عرض سال خمسى موفق نشدم، آيا اين يك پنجم پول نذر شده
جزء مؤنه سال محسوب است كه خمس نداشته باشد يا زائد بر مؤنه است كه خمس
369

تعلق بگيرد؟.
ج - در صورتى كه در بين سال به مصرف نذر برساند، خمس ندارد، ولى
اگر سال بر آن بگذرد و بعد بخواهد به مصرف نذر برساند خمس آن واجب است.
خمس سرقفلى
س 295 - اگر كسى از پول خمس نداده، سرقفلى مغازه‌اى را بخرد
چنانچه در آخر سال، آن را بفروشد مازاد را بايد جزء منافع سال بياورد يا نه؟ و اگر
از منافع سال، سرقفلى را خريده باشد مانند منافع ديگر، حكم ارباح تجارت را دارد
كه بايد در آخر سال، حق سرقفلى را قيمت كرده و خمس آن را پرداخت كند (چه
قيمت آن زياد شده باشد يا كم) يا پرداخت خمس، لازم نيست؟.
ج - در فرض اول اگر بنحو مشروع بفروشد به اضافه خمس اصل، مازاد را
بايد جزء منافع سال بياورد و خمس آن را بپردازد و در فرض دوم اگر با رضايت
مالك خريده كه فعلا واگذار نمودن آن به ديگرى به ازاء وجه، شرعا بر او جائز باشد
حكم ارباح تجارت را دارد و اين در صورتى است كه سرقفلى را براى تجارت
خريده باشد ولى اگر براى اين كه مورد سرقفلى را محل كسب خود قرار دهد خريده
باشد اگر خمس آنچه كه بابت خريد سرقفلى داده بدهد كافى است و اگر حق
واگذارى به غير ندارد در حكم تلف است و خمس ندارد مگر آن كه بدون رضايت
مالك بنحو غير مشروع گرفته باشد كه در اين صورت ضامن خمس پول است كه در
حرام صرف شده.
س 296 - شخصى سال خمس نداشته و مبلغ پنج هزار تومان براى سرقفلى
داده اكنون در صدد تعيين سال، جهت خمس است، و اگر بخواهد سرقفلى را
بفروشد پنجاه هزار تومان مىخرند، آيا بايد خمس پنج هزار تومان را بدهد يا پنجاه
هزار تومان را؟
ج - خمس پنج هزار تومان را بدهد و تا نفروخته زيادتى قيمت آن خمس
ندارد.
س 297 - شخصى در زمان گذشته مغازه‌اى خريدارى نموده براى
سنگ تراشى به مبلغ دوازده هزار تومان اكنون صد هزار تومان ارزش دارد و از ابتداء
370

امر تخميسى نكرده و از نظر مادى مىگويد قدرت ندارم به قيمت روز حساب كنم
زيرا در آمد روزانه تقريبا دويست تومان است كه آن هم مخارج خانواده مىشود.
بفرمائيد مىتواند به قيمت خريد حساب كند يا خير؟.
ج - در فرض سؤال اگر عين مغازه را خريده‌ايد بايد خمس قيمت فعلى
آن را بدهيد و اگر بعنوان سرقفلى بوده چنانچه خمس همان مقدارى كه بعنوان سرقفلى
داده‌ايد، بپردازيد كافى است.
س 298 - سرقفلى - در موردى كه صحيح باشد - اگر از منافع سال،
داده شود جزء مؤنه است يا نه؟ و در صورت زياد شدن يا كم شدن ارزش آن، چه
حكمى دارد؟.
ج - اگر مالك، به ذمه گرفته كه در موقع خارج شدن مستأجر پولى را كه
بعنوان سرقفلى داده، پس بدهد يا ملتزم شده كه اجازه يا حق بدهد كه از غير بگيرد
به نحوى كه فعلا خود را مالك بداند در حكم سرمايه است و خمس دارد و الا جزء مؤنه
كسب است و خمس ندارد بلى اگر بعد بنحو شرعى، فروخت و پول آن را مصرف
مؤنه سال ننمود خمس دارد و در صورت اول تا نفروخته زيادى قيمت خمس ندارد
مگر آن كه شغل خود را خريد و فروش سرقفلى قرار داده باشد كه در اين صورت قيمت
سر سال، ميزان است اگر چه نفروخته باشد.
س 299 - مغازه‌اى را اجاره نموده علاوه بر مال الاجاره معين، وجهى به
اسم سرقفلى، بر وجه شرعى تعيين مىكنند و پس از گذشتن يك يا چند سال،
ارزش آن سرقفلى، چندين برابر مىشود آيا اين گونه ترقى و ارزش مالى كه فعلا پول
نيست مشمول خمس مىشود يا نه؟.
ج - تا نفروخته‌اند ترقى قيمت سوقيه، خمس ندارد و پس از فروش، زائد بر
قيمت خريد، ربح همان سال است و بعد از رسيدن سال، بايد خمس آن را
بپردازد.
س 300 - كسى كه دو باغ انگورى دارد يكى از آنها را فروخته وجهت
فرزندش سرقفلى مغازه‌اى را خريدارى كرده و سرمايه مختصرى هم به او داده و
فرزند، مشغول خريد و فروش شده كه از عوائد آن، مقدمات و مخارج ازدواج خود را
371

فراهم نمايد آيا براى پدر كه باغ خود را جهت كسب فرزندش فروخته لازم است
خمس سرمايه آن مغازه را بپردازد و يا مربوط به پدر نيست و بر پسر واجب است؟.
ج - در فرض سؤال اگر باغ، متعلق خمس بوده و خمس آن را اداء نكرده
بر خود پدر واجب است خمس آن را بدهد و اگر متعلق خمس نبوده يا خمس آن را
داده بوده بعد آن را سرقفلى و سرمايه كسب براى خود قرار داده است خمس، در
اصل آن واجب نيست فقط به منافع آن اگر زائد بر مؤنه باشد تعلق مىگيرد. بلى در
صورت دوم اگر پول باغ را ملك پسر نموده و پسر، صرف در سرقفلى و سرمايه نموده
است بر پسر واجب است خمس تمام آن را بدهد مگر آن كه گيرنده سرقفلى، تعهد
رد آن را در موقع تخليه مغازه نكرده باشد و اذن استيفاء آن را از ديگرى نيز نداده
باشد كه در اين فرض، مبلغ سرقفلى، جزء مخارج كسب است و خمس ندارد.
چيزى كه ملك جهت است خمس ندارد
س 301 - در نفت و چيزهائى كه از نفت درست مىشود خمس، لازم است
يا نه؟.
ج - به نظر اينجانب، نفت كه براى جهات مملكت، استخراج مىشود
ملك جهت مملكت است و خمس ندارد.
س 302 - نمك و نفت كه بدست ما مىرسد و يقين داريم كه
مستخرجين، خمس آنها را نداده‌اند بر ما واجب است كه خمس آنها را بدهيم يا
نه؟.
ج - به نظر اينجانب چون نفت براى جهت مملكتى استخراج مىشود مالك
معين ندارد - نظير موقوفه - و لذا خمس ندارد و نسبت به نمك اگر اشخاص، آن را
استخراج كنند و براى جهت مذكوره نباشد، تخميس آن اگر به حد نصاب برسد لازم
است و اگر خريدار بداند متعلق خمس شده و اداء نشده بايد خمس آن را بدهد و
اگر در رسيدن آن، به حد نصاب، شك داشته باشد خمس، واجب نيست.
س 303 - در آمد ملك يا مستغلات موقوفه‌اى كه بايد پس از وضع
مخارج، خرج روضه خوانى شود، بعد از برگزارى مجالس روضه، مبلغى زياد آمده
كه براى روضه خوانى سال بعد، مانده آيا اين مبلغ زيادى، در سال بعد مثل مازاد از
372

مؤنه خود انسان، خمس دارد يا نه؟.
ج - خمس ندارد.
س 304 - اشياء معدنى مانند نفت و نمك و نايلون و غير اينها اگر
خريدار يقين يا گمان قوى داشته باشد كه مستخرج، خمس اينها را نمىدهد و
همچنين يقين يا گمان داشته باشد كه فروشندگان بازار هم خمس اينها را
نمىدهند بر خريدار واجب است كه خمس هر يك از اينها را كه خريده بدهد يا
خير؟ و اگر خريدار، شك داشته باشد كه مستخرج يا فروشندگان بازار خمس اينها
را مىدهند يا نه تكليف چيست؟.
ج - اگر مستخرج، براى تملك خود يا شركاء مخصوص، استخراج نمايد و
بدانيم خمس آن را نمىدهد بايد خمس آنچه بدست ما مىرسد بدهيم و اگر به قصد
تملك عموم باشد خمس ندارد و اگر در تعلق خمس به آن، شك داشته باشد چيزى
بر او نيست.
مال موهوب خمس دارد
س 305 - آيا وجهى كه به اشخاص، بخشيده مىشود - چه از مال
موروثى و چه غير آن - در صورتى كه پرداخت كننده وجه، خمس آن را داده است
آنان هم بايستى خمس آن وجه را بدهند يا نه؟.
ج - آنچه بخشيده مىشود خواه واهب آن را به ارث مالك شده باشد يا به غير
آن، اگر زائد بر مؤنه موهوب له باشد خمس دارد.
س 306 - كسى كه خمس زمين زراعتى را داده و بعد آن را به فرزندش
بخشيده در صورتى كه فرزندش در آن ملك كشت مىكند آيا خمس دارد؟ و در
صورت واجب بودن به چه قيمت تخميس مىشود؟.
ج - بعد از گذشتن يك سال از زمان بخشش، فرزند بايد مجددا خمس
آن را به قيمت روز بدهد.
س 307 - اگر پدرى كه اهل خمس است از عوائد وسط سال براى پسرش
يا دخترش خانه مسكونى خريدارى نمايد آيا به آن وجهى كه براى خريد خانه داده
خمس تعلق مىگيرد يا نه؟.
373

ج - اگر در سال خريد، مورد احتياج فرزند براى سكونت بوده و به او
بخشيده، و در همان سال فرزند، در آن سكونت كرده خمس ندارد، و اگر در آن
سال در آن ساكن نشده فرزند بايد خمس آن را بدهد و اگر به فرزند نبخشيده پدر بايد
خمس آن را بدهد.
س 308 - كسى كه سال خمسى دارد هر گاه كمى قبل از فرا رسيدن سالش
چيزى به او هديه كنند آيا بايد موقع حساب، آن را نيز با ارباح سالش حساب كند و
خمس را بپردازد يا بايد يك سال از تاريخ اهداء بگذرد.
ج - بايد آن را نيز از ارباح همان سال حساب كند و خمسش را بدهد.
ميزان در ابتداى سال خمسى
س 309 - در متن وسيلة النجاة مرحوم آية الله اصفهانى قدس سره دارد كه
مبدأ سنه خمس زرع، وقت حصول فائده است. بنابر اين اگر قبل از تمام شدن سال
خمس، فائده و محصول جديد را بردارد چون مازاد بر مؤنه است بايد تخميس شود يا
اين كه - ما يفضل عن مؤنة السنة - نسبت به محصول هر سال عليحده سنجيده
شود؟.
ج - اگر مقصود اين است كه از محصول سال پيش، چيزى اضافه آمده، كه
البته محصول امسال را كه بر مىدارد بايد خمس زيادى محصول سال قبل را بپردازد
و اگر مقصود، سؤال از محصول فعلى است، در اينجا - به حكم آن كه مبدأ سنه، حين
حصول زرع است - مىتواند خمس محصول فعلى را ندهد تا يك سال بگذرد وقت
خرمن سال بعد، خمس هر چه را كه از اين محصول، زياد آمده بدهد و مىتواند
- به حكم اين كه جلو انداختن خمس، از سال، جائز است - همان وقت رسيدن سال
خمس خودش پيش از حصول زرع بعدى، خمس اين محصول را هم بدهد.
س 310 - تعيين ابتداء سال، جهت تخميس، به اختيار خود شخص است
يا بايد ابتداء شروع به كسب را ابتداء سال خود قرار دهد و اگر ابتداء آن را نداند و
يا فراموش كند و با فكر هم معلوم نشود وظيفه او چيست؟.
ج - ابتداء سال را در مثل تجارت و امثال آن كه فائده‌اش تدريجا حاصل
مىشود بايد از حين شروع در كسب، قرار دهد و نيز مىتواند در وسط سالى كه
374

مشغول كسب شده فوائد خود را تخميس كند و در سال بعد، پس از گذشتن يك سال
تمام از خمس دادن اول، فوائد يك ساله خود را تخميس نمايد و اما در مثل زراعت
و امثال آن كه فائده، دفعى، حاصل مىشود مبدأ سال را موقع حصول فائده، قرار
دهد و چنانچه مبدأ كسب خود را نداند يا فراموش كرده باشد به قدر متيقن، عمل
كند.
س 311 - كسى كه درآمدى ندارد يا اگر دارد وافى به مخارج او نيست اگر
از هدايائى كه به او مىدهند در بعض اوقات چيزى زياد آمد بايد خمسش را بدهد يا
نه؟ و آيا لازم است كه تعيين سال، جهت اداء خمس نمايد؟.
ج - تعيين سال براى چنين شخصى لازم نيست. بلى اگر بعد از يك سال از
تاريخى كه هديه را به او داده‌اند تمام يا چيزى از آن باقى بماند بايد خمس آنچه را
باقى مانده بدهد.
س 312 - شخصى جهت خمس اموال خود، سال معين كرده مثلا اول ماه
مبارك رمضان اول سالش بوده ولى چند سال است در اثر غفلت و يا به خيال اين كه
هر ساله قرضش بيشتر از مازاد است به حساب خود رسيدگى نكرده فعلا تكليفش
چيست؟.
ج - فعلا بايد رسيدگى كند و اگر معلوم شد در سالهاى پيش، خمس
بدهكار شده اداء نمايد ولى اول سالش همان اول ماه مبارك است.
س 313 - شخص زارع جهت اداء خمس، سال قمرى را مبدأ سال خود
قرار داده پس از برداشت محصول و قبل از اداء ديون، سالش رسيد آيا تمام
محصولش را بايد تخميس نمايد يا پس از اداء قروض و مخارج ساليانه، خمس
باقى مانده را بدهد و در صورتى كه بخواهد سال قمرى را به سال شمسى تبديل نمايد به
چه كيفيت عمل كند كضرر به اهل خمس نرساند؟.
ج - در فرض سؤال، آنچه زائد بر مؤنه سال گذشته است بايد خمس آن را
بپردازد و اگر ديون، در مقابل سرمايه يا عوائد آن نباشد هر سالى كه اداء نمود از
مؤنه همان سال، محسوب است و راجع به تبديل سال قمرى به شمسى، ده روز تأخير از
سال قمرى اشكال ندارد و در زيادتر از ده روز اگر در آخر سال خود، خمس زائد بر
375

مؤنه را بدهد و مثلا اگر دو ماه بعد نيز حساب عوائد خود را نموده و خمس زائد بر
مؤنه اين مدت را نيز بپردازد مىتواند اين وقت را اول سال خود قرار دهد.
س 314 - كسى كه يك رشته كار و كسب دارد و منافعش به تدريج حاصل
مىشود و از اداره هم ماهيانه حقوق مىگيرد آيا مىتواند براى هر ربح، سالى
جداگانه قرار دهد يا براى مجموع بايد يك سال قرار دهد؟.
ج - در فوائد تدريجى، روز اول شروع به كسب، اول سال است و بعد از
يك سال ديگر بايد هر چه دارد خمس آن را بدهد.
س 315 - كسى كه بيشتر سال، خرجش از سهم مبارك امام عليه السلام
تأمين مىگردد اگر در بين سال از غير سهم، پولى بدست آورد و بعد از پايان سال،
مقدارى پول، برايش باقى بماند خمس به آن تعلق مىگيرد يا نه؟ و تصور سال براى
اين گونه اشخاص، چگونه است؟.
ج - مبدأ سال، حصول فائده است و چنانچه بر عين فائده، سال گذشته،
بايد تخميس نمايد و اگر با سهم مبارك امام عليه السلام مخلوط شده به نسبت آنچه
فعلا دارد خمس بدهد و سهم مبارك امام عليه السلام خمس ندارد.
س 316 - كسى كه سال خمس ندارد اكنون منافعى بدست آورده آيا بايد
يك سال از آن بگذرد و خمس آن را بدهد يا فعلا بايد تخميس كند؟.
ج - چنين شخصى اول سال خمس او حين حصول فائده است و تا يك سال
اگر صرف در مؤنه نشد خمس آن را بدهد.
س 317 - شخصى اول سال خود را نيمه شعبان قرار داده و چند سال
به همين نحو عمل نموده اكنون كه از نيمه شعبان تا موقع خرمن چند ماه مانده مقدارى
گندم و غيره جهت مخارج تا موقع خرمن را خريدارى كرده و فعلا موجود است.
حال آيا در وقت حساب كه عبارت از نيمه شعبان باشد اشياء مذكوره را هم تفريق
حساب نمايد يا نه و اينها از مؤنه حساب مىشود و سال مؤنه، سال جداگانه
است؟.
ج - در فرض مذكور، بايد خمس مازاد بر مؤنه را در آخر سال كه فرضا
نيمه شعبان است بدهد. بلى از آن به بعد مىتواند موقع برداشت محصول، حساب
376

نمايد و خمس مازاد تا آن موقع را نيز بدهد و از آن موقع به بعد برداشت محصول را
سر سال قرار بدهد.
س 318 - اگر عين را كه براى انتفاع، نگاهدارى شده، براى هر منفعتى
از آن، اول حصول آن را سال قرار بدهند مثلا براى بچه گوسفند وقت زائيدن و براى
پشم آن وقت پشم چيدن و جهت شيرش وقت دوشيدن را سال قرار بدهند صحيح
است يا نه؟.
ج - مانعى ندارد ولى ضرر هر يك را به نفع ديگرى نمىتواند جبران كند.
س 319 - شخصى گوسفندى دارد كه خمس ندارد مىخواهد بچه او را
نگهدارد آيا ابتداى سال بچه، همان وقت تولد او است يا بعد از گذشت سال او؟ و
آيا هر سال، خمس دارد يا اين كه يك خمس، در انتهاى ترقى، كفايت مىكند؟.
ج - اول سال بچه، اول تولد آن است و در آخر سال، بايد حساب نموده
خمس آن را بدهد و در سنوات بعد نيز خمس نماء متصل را در آخر بدهد.
س 320 - كسى كه تا حال، حساب سال، نداشته مقدارى گندم يا پنبه
يا غير اينها از اجناس، در انبار دارد كه هم از اين اجناس موجوده، صرف مخارج
سال خود مىكند و هم مقدارى را به فروش رسانده و به كارهاى ديگرش مىرساند
چگونه بايد حساب اين اجناس را از لحاظ خمس بنمايد؟.
ج - اگر از موقع استفاده اجناس مذكوره، يك سال نگذشته خمس بر او
واجب نيست بلى اگر بذر آنها غير مخمس باشد بايد خمس بذر را بدهد.
س 321 - در توضيح المسائل در بعضى از فتاوى است كه (كسى كه از اول
تكليف، خمس نداده اگر از منافع كسب، چيزى كه به آن احتياج ندارد خريده و
يك سال از خريد آن گذشته بايد خمس آن را بدهد) حال آيا از وقت خريد بايد
حساب كند كه يك سال گذشته باشد يا از وقت حصول فائده؟.
ج - از وقت حصول فائده. بلى اگر حصول فائده تدريجى باشد بايد از
وقت شروع به كسب يك سال بگذرد.
س 322 - شخص زارع، مبدأ سنه خمس او اول شهريور ماه هر سال است
كه وقت حصول فائده مىباشد و هر سال، همان موقع، خمس خود را اداء مىنمايد
377

حال مثلا اول شهريور سال 45 مىخواهد فاضل بر مؤنه خود را تخميس نمايد،
بفرمائيد كه زراعت شتوى كه سنبل و غله در خرمن و زراعت صيفى كه مانند علف
در صحرا است از زيادى بر مؤنه و مشمول خمس هست يا از فوائد سال حاضر است
و تا يك سال، مورد اذن صرف در مؤنه مىباشد.
ج - از فوائد سال حاضر، محسوب است كه اگر حاصل آن را تا سال ديگر
اين موقع، به مصرف مؤنه نرسانند خمس آن را بايد بدهند به شرط آن كه به بذر آنها
خمس، تعلق نگرفته باشد و يا خمس آن را داده باشند.
نحوه رسيدگى به حساب سال
س 323 - شخصى تاكنون، خمس نمىداده اكنون مىخواهد مال خود را
تخميس كند داراى اثاث البيت و خانه‌اى است كه آن را به اقساط، خريده و مبلغى
را از قيمت خانه، پرداخته و در ضمن، مبلغى هم پدرش به او بخشيده و چون كارمند
دولت است اثاثيه خانه را از حقوق خريده خواهشمند است طرز حساب او را بيان
فرمائيد.
ج - به نظر حقير، هبه، جزء فوايد است و در صورتى كه از مؤنه سال زياد بيايد
بايد خمس آن را بدهد و خمس اثاثيه منزل، در صورتى واجب است كه آن را از
عوائدى كه سال، بر آن گذشته خريده باشد ولى اگر سال بر آن نگذشته صرف خريد
اثاثيه منزل - كه مورد حاجت است - بنمايد خمس ندارد و همچنين پول اقساط
خانه را اگر از عوائدى كه سال بر آن نگذشته، داده باشد خمس ندارد و بدهكارى
را هر سالى كه پرداخت، جزء مؤنه آن سال، حساب كند.
س 324 - شخصى سال گذشته زمينى را براى خانه خريده و بابت قيمت
آن، چك داده و امسال وجه آن را رد كرده آيا اين وجه، مشمول خمس هست يا
نه؟.
ج - در فرض سؤال، اگر آن زمين را بنا كند و مورد حاجتش باشد
و وجهى كه پرداخته از عوائد سال پرداخت باشد خمس ندارد.
س 325 - اگر كسى زمين بخرد براى استفاده و پول آن را در وسط سال
خريد زمين، اداء كند آيا سر سال، بايد زمين را حساب كند يا موقعى كه زمين،
378

فروش رفت؟
ج - سر سال بايد حساب شود مثل مال التجاره. بلى تأخير اداء تا موقع
فروش، با اذن حاكم شرع مانعى ندارد.
س 326 - كسى كه امكان ندارد كه حساب دكان و اجناس آن را بنمايد
- مانند دارو فروش - تكليفش در آخر سال، چيست؟.
ج - در فرض سؤال، لازم است منافع سال را در آخر سال، حدسا تعيين
كند و خمس را بپردازد و بعد از آن رسيدگى نمايد چنانچه بيش از مقدار تعيين شده
بوده بقيه را نيز بدهد و چنانچه كمتر بوده، به نسبت، از بدهى خود، كسر نمايد.
س 327 - شخصى - با گذشت چندين سال از تكليفش - تاكنون خمس
نداده ملكى را به قيمت كمى خريده بعد قيمت آن بالا رفته و با ملك ديگر معاوضه
نموده و به چند برابر قيمت خريدش فروخته و باز از اين پول، ملك ديگر خريده
اكنون بايد خمس قيمت سابق را بدهد يا خمس قيمت زمان معاوضه و بيع را اداء
نمايد؟.
ج - اين مسأله، صور مختلف دارد يك صورت آن اين است كه ملك را با پول
خمس داده يا پولى كه متعلق خمس نمىشود - مثل ارث - براى غير تجارت
خريده باشد در اين صورت پس از معاوضه با ملك ديگر، به مبلغى كه عوض، با بهاى
خريدارى شده معوض، تفاوت دارد خمس تعلق مىگيرد و وقتى عوض را فروخت
معامله، نسبت به خمس آن، فضولى، و با اجازه ولى خمس، بهاى آن به او پرداخت
مىشود و نسبت به چهار خمس بقيه، آنچه از قيمت روز معاوضه، ترقى كرده
خمس دارد و اگر با عين پول زمين معوض، بدون مراجعه به ولى خمس، زمين ديگر،
خريده باشد در صورتى كه ولى خمس، معامله قبلى را با اين معامله كه فضولى واقع
شده اجازه نمايد، معادل خمس قيمت عوض و خمس ترقى قيمت چهار خمس آن
را بايد بابت خمس بپردازد و خمس آنچه را از معامله سوم نيز فائده برده پس از
فروش، بدهد و صورت ديگر مسأله اين است كه با پول خمس نداده زمين را خريده باشد
و صورت ديگر اين كه معامله سوم با ثمن كلى واقع شده باشد. صورت ديگر اين است
كه معاملات به قصد تجارت انجام شده باشد. ديگر آن كه ولى خمس معامله فضولى
379

را اجازه نكند كه با ملاحظه هر يك از اين صورتها با صور ديگر صورتهاى زيادى
بدست مىآيد و هر كدام حكم عليحده دارد.
س 328 - كاسبى است كه سالها به كسب مشغول بوده ولى تاكنون اداء
خمس نكرده و فوائدى برده و ضررهائى هم كرده و در حال حاضر داراى اجناس و
اثاث و ابزار و مبلغى پول نقد است و مقدارى هم مقروض است تكليف اين شخص
چيست؟.
ج - موجودى را حساب كند آنچه قرض براى اجناس موجودى باشد يا آن
اجناس نسيه باشد كسر شود و تتمه، هر چه از ارباح باشد خمس آن را بدهد مگر
خانه و اثاث آن كه خمس ندارد الا آن كه بداند كه خمس به پولى كه به ازاء آنها
داده تعلق گرفته بوده كه خمس آن را نيز بايد بدهد و زائد بر آن چيزى بر او نيست
مگر آن كه معلوم باشد كه سابقا از خمس، تلف كرده كه آن را ضامن است.
س 329 - شخصى سرمايه‌اى به كسى مىدهد كه بعنوان مضاربه، معامله
كند و خودش به مسافرت مىرود و مسافرت او به مدت چند سال، طول مىكشد و
شخص عامل كه قبلا سال براى خودش معين نموده از منفعت و در آمد، از براى
خودش اثاثيه منزل كه مورد احتياجش مىباشد خريدارى مىكند پس از مدت چند
سال شخصى كه سرمايه داده از سفر بر مىگردد و با عامل، حساب مىكند حال آيا پس
از تصفيه حساب، خمس به اثاثيه خريده شده عامل، تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - اين مسأله، فروض متعدده دارد و رفع اشكال، در تمام فروض، به اين
مىشود كه صاحب سرمايه هم خمس سرمايه و عوائد آن را بدهد.
س 330 - شخصى چند درخت گز دارد در وهله اول كه سال براى
خودش تعيين مىكند گزها را هم جزء دارائى، حساب نموده خمس آن را مىدهد
آيا - با اين كه گزها در هفت سال يك مرتبه قابل استفاده مىباشد - اين شخص
بايد هر سال گزها را هم حساب كند يا اين كه هر وقت موقع استفاده گزها باشد
حساب نمايد و اگر از در آمد آنها در وسط سال، استفاده نمود جزء مؤنه سال،
محسوب مىشود يا اين كه بايد خمس آن را بدهد؟.
ج - هر وقت، موقع استفاده شد حساب كند كافى است اگر صرف در
380

مؤنه شود خمس ندارد لكن اگر صرف در مؤنه نشود، زائد بر آنچه قبلا خمس آن را
داده خمس دارد و منافع آن نيز، اگر صرف مؤنه شود خمس ندارد.
س 331 - هر گاه در منزل مقدارى آذوقه در آخر سال خمسى اضافه بماند
و شخص نخواهد از عين آن، خمس را اداء نمايد چنانچه از ارباح كسب خود
خمس آن را بدهد در حالى كه مىخواهد آن آذوقه را مصرف نمايد يا به كسى هديه كند
و بطور كلى بنا دارد آن را در مؤنه زندگى صرف كند آيا بايد خمس ربحى را كه
بعنوان خمس مىدهد نيز بدهد يا خير؟.
ج - در فرض سؤال كه مىخواهد آذوقه باقى مانده را صرف مؤنه كند
خمس آن ربح را در صورتى كه از ارباح سال جديد باشد لازم نيست بدهد.
س 332 - شخصى كه از اول تكليف تاكنون حسابى نداشته حال
مىخواهد حساب كند آيا پولى را كه چند ماه قبل بدست او آمده نيز جزء سرمايه،
حساب كند و يا چون سال بر آن نگذشته لازم نيست آن را به حساب بياورد؟.
ج - فعلا كه مىخواهد حساب كند و سر سال خود را تعيين نمايد بايد
خمس اين پول را هم بدهد.
س 333 - شخصى دو يا سه رقم جنس مىخرد و مىفروشد براى هر يك
از اين اجناس، مبلغى سرمايه گذاشته حال سر سال كسبش، رسيده قدرى از اين
اجناس، فروخته شد و پولش موجود است مقدارى هم به فروش رفته ولى وجه آن،
وصول نشده و قدرى هم خود جنس باقى است و خيلى مشكل است كه تمام
اجناس از نقد و نسيه همه را حساب كند تا به دست بياورد كه چقدر استفاده،
حاصل شده آيا اين شخص مىتواند هر چه فروش رفته و پولش نقد شده بعنوان اصل
سرمايه بر دارد و بقيه اجناس فروخته نشده، يا نسيه را بگذارد هر وقت نقد و يا
فروخته شد خمس استفاده آن را بدهد يا نه؟.
ج - بلى مىتواند آنچه را نقد شده سرمايه، حساب كند ولى جنسى كه
موجود است بايد تخميس شود و آنچه را طلب كار است هر وقت وصول شد خمس
آن را بدهد و اگر فعلا وصول آن، ممكن است بايد وصول نمايد.
س 334 - كشاورزى اول فروردين، جميع اموال و سرمايه خود را از قبيل
381

زمين خريدارى شده و چاه نيمه عميق و موتور و ابزار كشاورزى مانند تراكتور و
تريلى و گاو كار و شالى و گندم و جو و پول نقد را تخميس مىكند و دست گردان
مىنمايد و مبلغى را مىپردازد، سال آينده، اول فروردين، قسمتى از اموالش عين
آنها باقى است مانند زمين و تراكتور، و بعضى عين آنها تبديل شده مانند گاو كار و
شالى و گندم و جو و پول نقد، در اين صورت سرمايه تخميس شده سال گذشته را
از مجموع سرمايه فعلى منها كند و باقى مانده را تخميس نمايد - مانند شخص
تاجر - يا چيزهائى را كه عين آنها تبديل شده مانند شالى و گندم و جو و پول نقد
كه از سال گذشته، مصرف كرده و از سال جارى، بجاى آن آمده بايد همه ساله
تخميس نمايد و خلاصه فرقى بين تاجر و زارع در مسأله خمس هست يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، آنچه سرمايه زراعت است مثل بذر و زمين و چاه و
اثاث زراعت كه خمس آن را داده ثانيا خمس به آنها تعلق نمىگيرد و همچنين اگر
آنها را تبديل نموده بر بدل آنها نيز خمس تعلق نمىگيرد. بلى اگر مثلا تراكتور يا
غير آن را تبديل به گران تر از اول نموده و از عوائد بين سال، آن را اداء نموده باشد
خمس آن مقدار از عوائد را كه ضميمه سرمايه نموده بايد بپردازد لكن چنانچه
تراكتور اولى را در اثر كهنه شدن و غيره به كمتر از قيمتى كه قبلا حساب كرده و
خمس آن را داده بفروشد مىتواند به اندازه نقص قيمت، از عوائد، كسر كند و مازاد
بر آن، را تخميس نمايد و اما گندم يا پول مخمس اگر عين آن تا سال ديگر باقى
باشد خمس ندارد و اما اگر صرف در مؤنه نمود معادل آن را نمىتواند از عوائد
سال، استثناء نمايد.
س 335 - كارگرى در اول سال، مجموع آنچه از سال قبل اضافه بوده از
حبوبات و ذغال و غير اينها همه را به قيمت در آورده با وجه نقدى كه دارد مجموع
سرمايه تخميس شده او معادل با دو هزار تومان شد سال ديگر هم وقتى به حساب خود
رسيدگى نمود مجموع آنچه دارد از اجناس و وجه نقد باز بيش از دو هزار تومان
نيست و لكن اينها از عوائد همين سال مىباشد، اكنون آيا خمس به اينها تعلق مىگيرد
يا نه و اگر تعلق مىگيرد، در چه صورتى از ربح سال مىتواند به مقدارى كه از سرمايه
براى مخارجش برداشته است كنار بگذارد؟.
382

ج - در فرض سؤال اگر اشياء مذكوره براى مؤنه تهيه شده باشد آنچه از
اعيان تخميس شده سال سابق، باقى است خمس ندارد و آنچه را مصرف كرده و
از عوائد سال بعد، تهيه نموده بعد از تمام شدن سال، بايد خمس آن را بدهد بلى
اگر سرمايه كسب بوده به مقدار سرمايه اول، خمس ندارد و زائد بر آن، خمس دارد.
س 336 - شخصى اموالش را جهت اداء خمس، رسيدگى و حساب نموده
و تخميس كرده ولى براى سالهاى بعد، حساب نگاه نداشته بعد از چند سال ديگر
كه مىخواهد حساب كند خمسى را كه قبلا از اموالش پرداخت كرده كم مىشود
يا خير؟.
ج - بلى تمام اموال را حساب كند و آنچه را قبلا خمس داده كسر بگذارد.
كسى كه براى خود سال خمس قرار نداده
س 337 - شخصى سال، براى خود تعيين نكرده و هر وقت بدهكار بوده با
اجازه مجتهد، سهم مبارك امام عليه السلام را پرداخته آيا ذمه آن شخص، برئ
مىشود يا نه؟.
ج - بلى پرداخت مزبور، موجب برائت ذمه مىشود.
س 338 - اگر كسى سالهاى متعدده براى خودش سالى قرار نداده و
بعضى از سالها خمس، به اموالش تعلق گرفته و بعضى از سالها هم خمس تعلق
نگرفته و خانه مسكونى هم براى خودش خريده است تكليف او چيست؟.
ج - فعلا هر چه زائد بر لوازم دارد خمس آن را بدهد خانه و ساير لوازم،
خمس ندارد مگر آن كه يقين داشته باشد كه به پول آن، خمس تعلق گرفته كه در
اين صورت خمس آن پول را بايد بدهد.
س 339 - شخصى سال خمس نداشته اگر بخواهد مهر زوجه خود را بدهد
بايد بعد از اخراج خمس بدهد يا قبل از اخراج خمس مىتواند آن را اداء نمايد؟ مثلا
شخص، بيست و پنج هزار تومان سرمايه دارد و مهر زوجه‌اش پنج هزار تومان است،
اكنون بايد خمس بيست و پنج هزار تومان را بدهد يا بيست هزار تومان را؟.
ج - منافعى كه سال، بر آن گذشته ابتدا بايد خمس آن را بدهد و بعد مهر را
بپردازد و منافعى كه سال بر آن نگذشته مىتواند خمس نداده مهر را از آن اداء كند.
383

س 340 - آيا داشتن حساب سال، جهت پرداخت وجوه براى غنى و فقير
واجب است و بايد انسان در هر وضعى كه باشد، حساب ساليانه داشته باشد يا
نه؟.
ج - براى كسى كه فقير است و عوائد و زائد بر مخارج سال ندارد نگاه
داشتن حساب سال، واجب نيست.
س 341 - شخصى هر ماه، حقوق مىگيرد و از آن، آذوقه منزل مىخرد و
هيچ وقت پس انداز ندارد كه يك سال بر او بگذرد با اين وضع، آيا واجب است براى
تخميس اموال، سال قرار بدهد؟.
ج - لازم است روز اول اشتغال به كار را اول سال قرار دهد و چنانچه روز
آخر چيزى برايش باقى ماند هر چند در آمد همان روز باشد خمس آن، واجب است.
مستحق و مصرف خمس
س 342 - اگر سيدى در حال استحقاق، به قدر مؤنه سنه يا كمتر، سهم
سادات بگيرد و آن مبلغ يا مقدارى از آن را به كسى يا به همان دهنده خمس، قرض
دهد و بعد كه قرض گيرنده، پول را به او پرداخت كرد آن پول، اضافه بر مؤنه سنه يا
اضافه بر كمبود مؤنه سنه او باشد جائز است تصرف كند يا نه؟.
ج - اگر پولى كه قرض داده هر وقت مطالبه كند، بدهكار به او مىدهد با
لحاظ آن پول، از كسى زائد بر مؤنه سنه نگيرد و اگر آن قرض را نمىدهد ولو با
مطالبه، براى آن سيد گرفتن سهم سادات، جائز است، ولى اگر احيانا آن قرض به
او اداء شد نسبت به آنچه از مردم گرفته در مقدار زائد بر مؤنه سنه، تصرف نكند.
س 343 - وجوهى كه در زمان حيات مجتهد گذشته با او يا وكلاى او
دستگردان شده به چه مصرف بايد برسد؟.
ج - بايد به مجتهد حى جامع الشرائط برسد.
س 344 - فقهاء اطال الله بقائهم در رسائل عمليه خود مىفرمايند كه سيد
نمىتواند بيشتر از مخارج سالش خمس بگيرد، حال اگر سيدى مىخواهد به
تنهائى يا با كسى مشتركا ماشين بخرد ولى سرمايه ندارد يا كسرى دارد و مبلغى را
از شخصى جهت بهاء ماشين، قرض مىكند و فعلا نمىتواند آن وجه را اداء كند در
384

اين صورت كسى كه قرض داده مىتواند آن وجه را بابت خمس با او محسوب دارد يا
نه و آيا جائز است كه شخص ديگرى وجهى بابت خمس بدهد كه آن سيد، قرض
خود را اداء نمايد؟.
ج - در فرض سؤال اگر ماشين مورد احتياج او براى سوارى باشد و زائد بر
شأن او نباشد، دادن خمس به او يا اداء قرض ماشين، مانعى ندارد اما اگر براى
كسب باشد جائز نيست و همچنين اگر زائد بر شأن باشد.
س 345 - شخصى از سهم امام عليه السلام و يا سهم سادات خانه و حمام
و دكان و غيره مىخرد و وقف مسجد مىكند آيا اين عمل، جائز است يا نه؟ و
سكونت در آن خانه
و غسل كردن در آن حمام چه صورت دارد؟.
ج - از سهم سادات، جائز نيست و امر سهم مبارك امام عليه السلام با
حاكم شرع جامع الشرائط است.
س 346 - اگر سيدى به چيز مخصوصى احتياج ندارد يا اين كه احتياج
ضرورى ندارد اما داشتن آن چيز براى او مطابق شأنش هست جائز است از سهم
سادات آن چيز را براى خود تهيه كند يا نه؟.
ج - در صورتى كه زائد بر شأن نباشد مانعى ندارد.
س 347 - از سهم مبارك امام عليه السلام و سهم سادات، مىشود خانه
براى مسجد خريدارى كرد كه امام راتب و يا خادم، در آن سكونت نمايد؟.
ج - سهم سادات را بايد به فقراء سادات بدهند و سهم مبارك امام
عليه السلام امرش با حاكم شرع است.
س 348 - سهم سادات را كه شخص، بدهكار است آيا خودش شخصا
مىتواند به مستحق بدهد يا موكول به اجازه مجتهد است؟.
ج - بلى جائز است خودش به مستحق بدهد اگر چه اولى و احوط آنست كه
بوسيله مجتهد، به سادات فقير برساند.
س 349 - شخصى فرزند ندارد كودك سيدى را به فرزندى قبول كرده آيا
مىتواند مخارج او را بابت خمس، حساب كند يا نه؟.
ج - بلى مىتواند از بابت سهم سادات، حساب كند.
385

س 350 - سيدى كه جوان و صحيح و سالم است ولى دنبال هيچ كارى
نمىرود و اهل علم هم نيست مىتواند سهم سادات، بگيرد يا نه؟.
ج - تا وقتى كه قدرت بر مؤنه دارد غنى است و نمىتوان سهم سادات به او
داد بلى تا مدتى كه عاجز از تحصيل مؤنه است اشكال ندارد.
س 351 - در مجلس عزا و سوگوارى ائمه اطهار عليهم السلام از سهم
مبارك امام عليه السلام و سهم سادات مىشود اطعام نمود يا نه؟.
ج - امر سهم مبارك امام عليه السلام در عصر غيبت با فقيه جامع الشرائط
است و سهم سادات بايد به فقراء سادات داده شود.
س 352 - شخص فقير، از باب اين كه مصداق فقير است مىتواند خمس و
زكات خود را به خودش بدهد يا خير؟.
ج - نمىتواند.
س 353 - مادرى غير سيده سرپرست بچه‌هاى خود كه سيد هستند مىباشد
آيا ممكن است سهم سادات را به مادر بدهند كه با هم مصرف كنند؟.
ج - دادن سهم سادات به بچه‌هاى سيد با اذن ولى شرعى، اشكال ندارد و
مادر غير سيد آنها نيز با اجازه حاكم شرع مىتواند در مصرف نمودن سهم سادات با
فرزندان، شركت نمايد و بابت حق الزحمه خود، محسوب دارد.
س 354 - كسى كه از سيد فقيرى طلبكار است آيا - بعد از فوت سيد
مديون - مىتواند طلب خود را بابت خمس با ورثه او حساب كند يا نه؟ و همچنين
اگر مديون غير سيد باشد طلبكار مىتواند بعد از فوت از بابت زكات يا مظالم
حساب كند يا نه؟.
ج - اگر وارث، سيد فقير است طلبكار به مقدار طلب خود از تركه ميت
بگيرد و بعد بعنوان خمس، به وارث سيد او بدهد و اگر مديون، سيد نباشد قرض او را
مىشود از بابت زكات، حساب كرد ولى مظالم را بايد به فقير غير سيد، صدقه بدهند
و اگر فقير خواست آن را از بابت دين ميت، به طلبكار بدهد اشكال ندارد.
س 355 - سيدى است فقير و مديون و اداء دين، برايش مقدور نيست در
اين صورت دائن مىتواند از بابت خمس، ذمه او را برئ كند؟ و همچنين غير
386

سيدى است، فقير و مقروض، و اداء قرض برايش غير مقدور است، آيا دائن
مىتواند از سهم مبارك امام عليه السلام ذمه او را برئ كند يا نه؟.
ج - در فرض سؤال اگر مديون، سيد فقير باشد به نحوى كه نتواند دين خود
را اداء نمايد جائز است از بابت خمس ذمه او را برئ كند و احوط آنست كه خمس
را به او بدهد و سيد، بابت طلب به دائن برگرداند و حكم در غير سيد، نسبت به زكات
نيز چنين است و اما امر سهم مبارك امام عليه السلام موكول به اجازه حاكم شرع
است.
س 356 - آيا مىتوان به شخصى كه خودش سيد نيست ولى همسر او
سيده است خمس داد يا نه؟.
ج - اگر شوهر، قادر به اداء نفقه او نيست مانعى ندارد كه به زوجه او
خمس بدهند ولى به شوهر نمىشود خمس داد و براى غير نفقات واجبه كه بر حسب
عرف، لازم است نيز از بابت سهم سادات مىتوان به او داد.
س 357 - كسى كه كاملا به خرج خود و عيالش نمىرسد، آيا مىتوان به
عيالش كه سيده است و يا به مادرش كه علويه است خمس داد كه از شوهر و يا
فرزندش، دستگيرى كند يا نه؟.
ج - بلى جائز است ولى نسبت به علويه‌اى كه شوهرش متمكن از نفقه و
مخارج او و خودش نيست احتياط اين است كه به مقدار تكميل معاش او به خودش
بدهند و او - بعد از تملك - به شوهرش بدهد و بعد چون استحقاق پيدا مىكند باز
به او پرداخت نمايند.
س 358 - از سهم سادات كه 50 درصد آن را خود شخص مىپردازد
مىتوان به سادات محصل، جهت تأمين لباس و لوازم التحرير و شهريه دبستان آنها
پرداخت نمود يا نه؟.
ج - بلى جائز است ولى اگر صغير، هستند به ولى شرعى آنان بپردازد
به شرط آن كه كمك به فساد عقيده و اخلاق آنان نشود و به مصرف كتابهاى
گمراه كننده نرساند.
س 359 - ساداتى كه متأهل نيستند و وقت تأهلشان رسيده و فقير
387

مىباشند ولى مخارجشان به عهده والدشان مىباشد مىتوان براى مخارج عروسى شان
از سهم سادات داد؟ و در صورتى كه پدرشان توانائى مختصرى داشته باشد، چه
صورت دارد؟.
ج - خود پدر اگر فقير نباشد و متمكن از خرج عروسى پسر باشد نمىتواند
خمس بگيرد، ولى اگر پسر فقير باشد و پدر مخارج عروسى به او ندهد، مىتواند
خمس بگيرد.
س 360 - هر گاه جنسى كه به آن خمس تعلق گرفته موجود باشد و مالك
نخواهد از عين آن، خمس بدهد بلكه مىخواهد عوض آن، پول يا جنس ديگرى
بدهد آيا در قبول آن، رضايت مستحق يا مجتهد نسبت به سهم امام عليه السلام معتبر
است يا خير؟.
ج - در فرض سؤال، رضايت آنان معتبر نيست. بلى اولى اعتبار رضايت
است مخصوصا در سهم امام عليه السلام.
س 361 - هر گاه شخصى زمينى را براى مسجد يا مدرسه طلاب علوم دينيه
واگذار كند آيا مىتواند آن را بابت سهم امام عليه السلام محسوب دارد يا خير؟.
ج - اگر قربة الى الله زمين را در اختيار قرار داده و فعلا مىخواهد به حساب
سهم امام عليه السلام باشد نمىشود.
س 362 - اشخاصى كه در يك منطقه، معروف به سادات فاطمه نسبند يا
اين كه مدرك ديگرى بدست ندارند بلكه خودشان نيز مردد هستند، مىتوانند خمس
بگيرند يا خير؟.
ج - اگر از طرف پدر، معروف و مشهور به سيادت باشند در صورت
احتياج، مىتوانند خمس بگيرند.
س 363 - در بعضى از مساجد، صندوقى تأسيس شده كه از وجوه اين
صندوق، با شرائطى به افراد مسلمان قرض الحسنه داده مىشود و ضمنا جهت تعمير
مساجد و تبليغات و نشر معارف اسلامى و كمك به مسلمانان و كودكان
بى سرپرست و غيره از محل وجوه صندوق، پرداختهائى انجام مىگيرد اكنون به اين
دو سؤال جواب بفرمائيد:
388

اول: اين كه آيا انسان مىتواند سهم امام عليه السلام را به يكى از
صندوقهاى مذكور بسپارد تا به مصارف فوق برسد با اين شرط كه خود و يا وارث او
نتواند آن وجه را مسترد نمايد؟.
دوم: اين كه آيا انسان با فرض اين كه شخص واجد شرائط دريافت سهم
سادات - از نظر پرداخت كننده - موجود نباشد مىتواند سهم سادات را به صندوق
بسپارد كه هر وقت، شخص واجد شرائط دريافت - از نظر پرداخت كننده - شناخته
شد آن را مسترد نموده و به مصرف، برساند؟.
ج (1 و 2) - امر سهم مبارك امام عليه السلام با مجتهد جامع الشرائط است
و بايد با اجازه او مصرف شود و سهم سادات را بايد به دست سيد فقير داد و
ريختن در صندوق مزبور جايز نيست.
س 364 - به سيد كبوتربازى كه در پشت بام ها كبوتربازى مىكند مىشود
خمس داد؟.
ج - در صورتى كه سيد و فقير است، خمس به او بدهيد اما او را از اين
عمل، منع كنيد.
س 365 - در بعضى از جاها، اهالى محل وجهى را كه به مبلغ مىدهند
از وجوهات حساب مىكنند آيا صحيح است يا خير؟.
ج - اگر قربة الى الله مشغول تبليغ باشد و مردم هم وجوه شرعيه خود را قربة
الى الله به او بدهند و به مورد هم باشد اشكال ندارد ولى اگر بعنوان حق الزحمه بدهند
مشكل است و ذمه آنها همچنان مشغول است بلى اگر قبلا از حاكم شرع اذن
گرفته باشند عيبى ندارد والله العالم.
س 366 - براى سادات علوى غير از سادات فاطمى خمس و صدقه چه
حكم دارد و ضمنا بفرمائيد آيا اولاد حضرت عباس بن على (ع) هم حكم سيد دارند
يا خير؟.
ج - مصرف سهم سادات ساداتى هستند كه از طرف پدر از اولاد هاشم
باشند و استحقاق نيز داشته باشند و صدقه سيد به سيد مىرسد و صدقه واجبه غير
سيد بايد به غير سيد داده شود و صدقات مستحبه مانعى ندارد و كسى كه از طرف
389

پدر منسوب به حضرت ابو الفضل العباس عليه السلام باشد مىتواند در صورت فقر
سهم سادات بگيرد و سيد علوى است.
س 367 - آيه‌اى كه براى اثبات وجوب خمس، استناد به آن مىشود آيه
41 از سوره انفال است و اين آيه و آيات قبل و بعد آن، در مورد جنگ بين مسلمين
و كفار است و مفاد آيه (واعلموا انما غنمتم...) خمس غنائم جنگى است نه آنچه
انسان از در آمد و حقوق و كسب خود پس انداز مىكند كما اين كه اهل جماعت كه
اين كلام، زبان مادرى آنها است اين چنين استنباط كرده‌اند ديگر آن كه اين آيه،
خمس را خاص خدا و رسول و يتيمان و بينوايان و ابن السبيل بطور مطلق نموده
و دلالت بر اين كه ابن السبيل و يا يتيم و يا بينوايان، از سادات باشند ندارد مطلب
سوم اين كه بر فرض، با استفاده از روايات مثلا گفتيم بايد اين سه گروه، از سادات
باشند ولى چه كنيم با گفتار پيغمبر صلى الله عليه و سلم كه فرموده من چيزى از شما نمىخواهم
جز دوستى خويشانم مگر غرض از دوستى، غنيمت جنگى و يا دادن خمس به
سادات است وانگهى بر فرض قبول اين مطالب، با چه ملاك و معيار صحيحى كه
دور از اشتباه باشد سادات را بشناسيم با توجه به گذشت زمان و هزاران عامل
ديگر، آيا كليه افرادى كه عمامه و شال سبز و سياه دارند از نسل ائمه معصومين
صلوات الله عليهم اجمعين هستند و حال آن كه تعدادى حتى از امام زاده‌هاى ايران
كه شجره نامه مشخص و معينى ندارند از نظر عامه مردم مورد شك و ترديد
مىباشند؟.
ج - راجع به آيه خمس، مجرد اين كه آيات قبل و بعد آن، راجع به جهاد و
جنگ با كفار است سبب اختصاص كلمه (غنمتم) به غنائم جنگى نمىشود با
اين كه در عرف لغت، به ارباح مكاسب و فوائد ديگر مثل هبه و گنجها و معادن نيز
اطلاق مىشود چنانچه صاحب مجمع البيان تصريح دارند. و اين كه نوشته‌ايد اين
كلام، زبان مادرى اهل جماعت است عجيب است، مگر اهل جماعت، همه عرب
بوده‌اند و يا شيعه همه عجم؟ تمام ائمه شيعه و علماى بزرگ امثال سيد مرتضى و
سيد رضى و شيخ مفيد و اصحاب و خواص ائمه، اكثرا زبان مادريشان عربى بوده
است و به عكس، بعضى او پيشوايان اهل سنت مثل ابو حنيفه از عجم بوده‌اند به علاوه
390

فرضا اهل سنت بگويند آيه، اختصاص به غنائم جنگى دارد، ليكن روايات از
طريق اهل بيت متواتر است بر اين كه ارباح مكاسب و تجارات و كنوز و معادن و
غوص نيز خمس دارد و آيه، بطور مسلم، دلالت بر نفى خمس، در اشياء مذكوره
ندارد و اما مطلب دوم: در تقسيم غنائم جنگى، بين اهل سنت اختلاف است و
اقوال آنها در اين موضوع، يا بدون مستند صحيح، و يا مخالف با قرآن مجيد است و
قول شيعه، موافق با قرآن است زيرا سهم خدا و رسول و ذى القربى را كه امام
عليه السلام است مىدهند و نسبت به سهم يتامى و مساكين و ابن السبيل نيز علاوه
بر اين كه بر حسب روايات اهل بيت عليهم السلام در تفسير آيه، مراد از ايتام و
مساكين و ابناء السبيل، بنى هاشم هستند، موافق با احتياط است زيرا يتامى و
مساكين و ابن السبيل، شامل بنى هاشم نيز هست و شيعه نسبت به سهم اين سه
طايفه اخيره به اين قسم، عمل مىكنند و به اين سه طائفه از سادات، به مقدار حاجت
مىدهند و مابقى، امرش با امام و ولى وقت است و اما مطلب سوم: اين ايراد شما
مبنى بر اين كه اين سه طائفه، را از سادات بدانيم يا ندانيم نيست زيرا در آيه
خمس، صريحا ذوى القربى فرموده و در آيه ديگر هم فرموده (قل لا اسئلكم عليه
اجرا الا المودة فى القربى) به هر حال منافات ندارد كه پيغمبر، اجرى از مردم غير از
مودت ذوى القربى نخواسته باشد وخداوند، براى ذوى القرباى او اين حكم را
فرموده باشد نه از باب اجر رسالت بلكه به جهت حفظ شرافت انتساب به مقام نبوت و
عوض اين كه بر آنها زكوات را تحريم كرده است در اينجا دستور مقرر است كه در
حقيقت، ايتام و مساكين و ابن سبيل سادات، در تقسيم، مقدم باشند و با دقت در
مفاد اين دو آيه، معلوم مىشود كه با هم منافاتى ندارند و حكم، اجر رسالت نيست
و اما مطلب چهارم: شناختن سادات، يا به اين است كه شجره نامه‌هاى معتبره‌اى
در دست داشته باشند يا اين كه در بين اهل محل و شهر خود به سيادت، معروف
باشند.
س 368 - چرا عده‌اى از مردم را سيد مىگويند و سيد به چه معنى است و
به كسى كه از طرف مادر به حضرت پيغمبر صلى الله عليه وآله و سلم مى رسد هم سيد
مىگويند يا بايد از طرف پدر به آن حضرت برسد و همچنين اولاد حضرت عباس و
391

محمد حنفيه و عقيل و جعفر طيار را هم سيد مىنامند يا نه و چرا يك عده از
سادات را حسنى و عده‌اى را حسينى مىگويند؟.
ج - سيد به معنى آقا است و از القابى است كه در عرف فارسى زبانان و
شيعه، كسانى كه نسبشان بواسطه فاطمه زهرا سيدة النساء عليها سلام به رسول خدا
صلى الله عليه وآله و سلم منتهى مىشود و بر سائر علويين نيز كه بواسطه حضرت
عباس يا جناب محمد حنفيه نسبشان به امير المؤمنين عليه السلام مىرسد احتراما
گفته مىشود بلكه بر ساير هاشميين مانند كسانى كه نسبشان به جناب جعفر طيار و
عقيل مىرسد نيز سيد مىگويند و اين يك نوع احترام از منتسبين به رسول خدا
صلى الله عليه وآله و سلم و از خاندان بنى هاشم است چنانچه شيعه و اهل سنت، سادات
خصوص علويين بالاخص فاطميين را شرفاء مىگويند و به كسى كه از اولاد حضرت
امام حسن مجتبى عليه السلام باشد شريف حسنى و به كسى كه از اولاد حضرت امام
حسين عليه السلام باشد شريف حسينى گفته مىشود و فرزند سيده علويه نيز اگر چه
در عرف، سيد و شريف، ناميده نمىشود بواسطه مادرش به اين دودمان شريف و
حضرت رسول صلى الله عليه وآله و سلم انتساب دارد و اگر مادرش از اولاد فاطمه
زهرا عليها سلام باشد از فرزندان پيغمبر صلى الله عليه وآله و سلم محسوب است بلى فقط
كسانى كه به وسيله پدر هاشمى هستند استحقاق خمس دارند.
س 369 - حضرت امام حسين عليه السلام و يزيد لعنة الله عليه هر دو،
جدشان عبد مناف است با اين حال چرا فرزندان اما حسين عليه السلام سيد باشند
ولى يزيد و نسل او سيد نباشند؟.
ج - بنا بر آنچه از كامل بهائى، نقل شده اميه، غلامى بوده رومى در تحت
ملكيت عبد شمس بن عبد مناف، و عبد شمس او را آزاد كرده و او را بعنوان پسر
خود معرفى نموده. با ملاحظه اين تاريخ، اميه پسر خوانده عبد شمس بن عبد مناف
است نه اين كه فرزند صلبى او باشد بنابر اين عبد مناف، جد يزيد لعنة الله عليه
نيست. و در عرف شيعه، سيد به كسانى مىگويند كه از اولاد حضرت امير
المؤمنين و حضرت زهرا عليهما السلام باشند و سهم سادات هم به اشخاصى مىرسد
كه نسبشان به جناب هاشم جد پيغمبر اكرم صلى الله عليه وآله و سلم متصل باشد.
392

س 370 - به عقيده اينجانب هر كس در هر صورت و كيفيت رهنورد راه
خداست بنابر اين امتياز سيد را بر غير سيد مرقوم فرمائيد.
ج - در تكاليف و احكام شرعيه همه امت على السواء مىباشند و سادات،
بر غير سادات امتيازى ندارند كه از احكام شرعيه به اين عنوان معاف باشند ولى
مزيت انتساب به حضرت رسول اكرم و ائمه، صلوات الله عليهم اجمعين مزيتى
است كه هم ذاتى است و هم از جهت روانى، در نفوس، اثر مىگذارد و هم از
جهت حق شناسى، ديگران را به احترام از آنان به ملاحظه خدمات و حقوق حضرت
رسول اكرم صلى الله عليه وآله و سلم و ائمه عليهم السلام به جامعه بشريت، وادار مىكند و
شما خودتان به وجدان خود مراجعه كنيد مىبينيد كه از فرزند كسى كه به شما
خدمتى و احسانى كرده باشد احترام مىكنيد و مىخواهيد كه با احترام فرزندش،
اداء حقى از او بنمائيد و در بعضى از موارد هم شرعا مزايا و حقوقى براى سادات
هست كه بر اساس مصالح عقلى و عرفى و شرعى است كه تفصيلش در نامه،
ممكن نيست مع ذلك سادات هم به واسطه اين شرف انتساب، مسئوليت بيشترى
دارند كه رعايت احكام و تكاليف را نسبت به آنها موكدتر مىنمايد خداوند متعال،
مسلمين را قدردان نعمت هدايت حضرت پيغمبر صلى الله عليه وآله و سلم قرار دهد و به
ولايت اهل بيت و محبت سادات، موفق و ثابت بدارد.
س 371 - سيدى خانه ندارد كه در آن سكونت نمايد، آيا مىتواند در
ظرف چند سال، سهم سادات از مردم بگيرد و جمع كند و خانه‌اى بخرد يا نه؟.
ج - به اين نحو خالى از اشكال نيست ولى اگر خانه را نسيه خريدارى
كند و بعد به به تدريج از آنچه بابت سهم سادات به او مىدهند قرض آن را اداء كند
اشكال ندارد.
س 372 - سيدى نمىخواهد براى خودش خمس بگيرد ولى پسرى دارد
كه فقير و داراى چند فرزند صغير است آيا مىتواند براى پسر خود يا فرزندان پسر،
خمس بگيرد؟
ج - بلى جائز است كه وكالة يا ولاية سهم سادات بگيرد و به موكل يا
مولى عليه برساند اگر موكل يا مولى عليه استحقاق داشته باشند.
393

س 373 - سهم مبارك امام عليه السلام و يا سهم سادات را كه اهل آن،
دريافت مىكنند با گرفتن، مالك آن مىشوند يا فقط جواز تصرف دارند تا با فوت
آنها به ورثه نرسد؟.
ج - سهم امام عليه السلام را با اذن حاكم شرع، به تملك، مالك مىشوند
و سهم سادات را بعيد نيست كه به تمليك مالك، به مقدار مؤنه يك سال، با تملك،
مالك شوند.
س 374 - خمس كه يكى از فروع دين است به چه كيفيتى بايد مصرف
شود؟.
ج - نصف خمس، سهم سادت است كه منحصرا بايد به سيد فقير داده
شود و نصف ديگر آن، سهم مبارك امام عليه السلام است كه امر آن با مجتهد
جامع الشرائط است و به نظر حقير مصرف آن امرى است كه علم به رضايت امام زمان
عليه السلام در آن باشد مثل اقامه حوزه‌هاى علميه دينيه و تبليغ احكام دين و غير
اينها.
س 375 - سيد فقيرى است كه با آن كه فرزندانش حاضرند مخارج او را
بدهند او خود نمىخواهد زير بار منت فرزندانش برود و مىخواهد كه از مسير غير
آنها به او كمك مالى شود حال آيا مىشود سهم سادات را به چنين كسى داد يا
نه؟.
ج - جواز گرفتن سهم سادات، در فرض مذكور، مشكل است بلى اگر
واقعا گرفتن مخارج از فرزند و تكفل او بر خلاف شأنش باشد و عرفا توهين،
محسوب شود جائز است.
س 376 - آيا به سيد فقيرى كه نماز مىخواند ولى روزه‌اش را مىخورد
مىتوان سهم سادات داد يا نه؟.
ج - اگر آشكارا و در انظار مردم، روزه نخورده دادن سهم سادات به او
اشكال ندارد ولى كسى كه مطلع است او را نصيحت نمايد.
مصرف نمودن سهم امام بايد با اجازه مجتهد باشد
س 377 - مسجدى را در قريه‌اى بنا كرده‌اند و در اثر مسامحه و عدم
394

مساعدت اهالى، ناتمام مانده آيا از سهم مبارك امام عليه السلام، مىشود اين
مسجد را به اتمام رساند يا نه؟.
ج - شخصى كه مىخواهد وجه را بپردازد بايد از حاكم شرع، استجازه
كند اگر اجازه داد مانعى ندارد.
س 378 - وجهى كه در سالهاى گذشته براى ساختمان مسجد يا به
اشخاص مستحق بدون اجازه مجتهد، پرداخت شده باشد مىشود به حساب خمس،
منظور نمود يا نه؟.
ج - اگر به قصد سهم مبارك امام عليه السلام داده باشد و مجتهد، عمل او را
امضا نمايد اشكال ندارد.
س 379 - چون مسأله سهم امام عليه السلام محل ابتلاء عامه است و براى
اينجانب شبهه و اشكالى روى داده استدعا دارم براى رفع شبهه و اشكال، جواب را
مستدلا بطور اختصار، مرقوم فرمائيد كه مزيد امتنان و تشكر خواهد بود: شكى نيست
كه سهم امام، مال امام عليه السلام و ملك آن حضرت است و جواز تصرف در آن،
منوط و موقوف به اذن و اجازه آن حضرت مىباشد و دليلى هم از كتاب و سنت
كه بالعموم يا بالخصوص دلالت كند بر اين كه آن حضرت به شخص خاص و يا به
صنف خاصى اذن داده باشند نداريم و اين كه مشهور است كه مجتهدين، نائب امام
هستند و از باب نيابت، تصرف مىنمايند (رب شهرة لا اصل لها) زيرا كلمه نيابت
در هيچ حديث و روايتى وارد نشده بلى در مقبوله ابن حنظله مىفرمايد: (قد جعلته
عليكم حاكما) و در مشهوره ابى خديجه مىفرمايد: (قد جعلته عليكم قاضيا) و امام
عجل الله تعالى فرجه مىفرمايد (هم حجتى عليكم) و مدلول اين روايات، فقط نفوذ
قضاء و حجيت فتوى و جواز تصرف در امور حسبيه است بنابر اين دليل و مدرك اين
فتوى كه آقايان در رسائل عمليه مىنويسند: بايد سهم امام را به مرجع تقليد يا به
مجتهد داد چيست و كجا است اگر بگوئيد از اين باب، بايد به مجتهد يا به مرجع
تقليد داد كه او به مصرف امور طلاب و محصلين علوم دينيه برساند و حفظ حوزه
علميه بنمايد جوابش اين است كه اين امور، بايد از طريق زكوات و صدقات و ساير
امور مالى، اداره شود. خواهشمندم براى رفع شبهه و حل مشكل، جواب را مرقوم
395

فرمائيد. در پايان، دوام عمر و عزت و استدامه ايام افادت و افاضت از خداى متعال
خواهانم.
ج - به عرض محترم مىرساند: مرقوم شريف، و اصل و از تأخير جواب بواسطه
كثرت مشغله، معذرت مىخواهم اميد است توفيقات جنابعالى برقرار و مورد عنايات
حضرت بقية الله ارواح العالمين له الفداء باشيد.
راجع به سهم مبارك امام عليه السلام در اين موضوع، ادله ولايت فقيه در
عصر غيبت بطور تفصيل و دقت بايد ملاحظه شود و اجمالا از همين احاديثى كه
جنابعالى خود مرقوم فرموده‌ايد نيز بمناسبت حكم و موضوع و اين كه امور عامه در
عصر غيبت، مهمل و بلا نظام نيست و احكام هم - جز آنچه كه مشروط به مباشرت
شخص امام عليه السلام يا نائب خاص آن حضرت است - تعطيل نمىشود استفاده
مىشود كه ولايت فقيه، بر تمام امورى كه متولى آن بايد حاكم و والى امر باشد
ثابت مىباشد و سهم مبارك امام عليه السلام از امور مالى اسلام است كه امر آن
(بيد من بيده الامر) است چنانچه در عصر حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله
و سلم و حضرت امير المؤمنين عليه السلام اين امور مالى اسلام، در دست خودشان
بوده و در عصر ساير ائمه عليهم السلام در مواردى كه مانع از مداخله نداشتند و
شيعيان مراجعه مىكردند مداخله مىفرمودند و به حسب طبع حكم، و اصل تشريع،
عهده‌دار و متولى امور مالى مثل گرفتن و تقسيم آن بايد ولى امر باشد و جواز
(استقلال من عليه الحق) به آن، محتاج به دليل است بنابر اين ولايت بر امر سهم
مبارك امام عليه السلام از ادله حكومت، قابل استظهار و ادعاء شمول آن قريب و
قوى است مع ذلك با قول به ثبوت ولايت فقيه، بر مال غائب كه قول معتمد و
مقبول است ولايت بر اموال آن حضرت ارواحنا فداه به اين معنى نيز ثابت است بلكه
اولويت دارد زيرا وقتى براى حفظ مصالح اموال مردم، فقهاء ولايت بر اموال غائب
داشته باشند چنانچه از فرمايش امام عليه السلام در مثل روايت محمد بن اسماعيل
بن بزيع: (ان كان القيم مثلك و مثل عبد الحميد فلا بأس) هم استفاده مىشود،
حفظ و رعايت اموال امام عليه السلام كه قوام امور مالى دين، منوط به آن است
به طريق اولى لازم، و فقيه، بر آن ولايت دارد و لا اقل اين مورد نيز هست و بر فقيه،
396

واجب است كه اموال آن حضرت را اخذ نمايد و به مصرفى كه يقين به رضايت
آن حضرت دارد برساند و بالأخره هيچ وجهى براى تفكيك بين اموال آن حضرت
سلام الله عليه و ساير غائبين به نظر نمىرسد علاوه بر اين، جواز تصرف فقيه از اخذ و
به مصرف رساندن از باب حسبه چنانچه جنابعالى هم دلالت روايات را در تصرف
در امور حسبيه استظهار كرده‌ايد ثابت است و وجوب صرف آن در محلى كه در نظر
حاكم، صلاح باشد به اين بيان نيز ثابت مىشود كه: اصل اشتغال ذمه به مال امام
عليه السلام معلوم است و مكلف نمىداند كه اگر خودش آن را به نظر خود صرف
نمايد برائت ذمه حاصل مىشود يا آن كه فقيه كه ابصر به موارد و احكام و جهات و
مصالح شرعيه است برساند و بديهى است كه با امكان پرداخت به فقيه، احتياط و
تحصيل برائت يقينى عقلا لازم است و اكتفاء به امتثال و برائت احتمالى، در نظر
عقل، كافى نيست و معلوم است كه در مثل اينجا كه اصل اشتغال ذمه، معلوم و
شك در امتثال است تمسك به ادله برائت، براى رفع وجوب اداء به فقيه، صحيح
نيست. و اما اين وجه كه اداء آن به مجتهد، از باب اين باشد كه وى به مصرف
طلاب و حفظ حوزه علميه برساند، وجيه نيست گمان ندارم كسى گفته باشد،
بلكه بعد از ثبوت وجوب اداء به فقيه، و وجوب اخذ آن بر فقيه، اين كلام - كه
مربوط به كيفيت تصرف و حدود آن و مطالب عنوان شده در اينجا است - مطرح
مىشود و وجوهى كه در اين مقام گفته شده از دفن مال يا نگهدارى و وصيت
بحفظ آن يا صدقه دادن از جانب آن حضرت يا دادن به سادات و بنى هاشم، همه
ضعيف و بلكه معلوم البطلان است زيرا دفن يا وصيت، معرض تضييع و در حكم
اتلاف است و اگر چه نسبت به مال غائبى كه يقين به دسترسى او نيست يا نسبت
به مجهول المالك، حكم، تصدق دادن است اما در صورتى كه بدانيم در نظر
صاحب مال، مصارف ديگر - كه راضى به ترك آن نيست مثل حفظ اساس دين و
رفع قواعد شرع و نشر لواء توحيد و حفظ معارف و فقه و آثار و ذب از اسلام و رفع
شبهات و تبليغات - اهم و لازم الملاحظه است بايد در همان موارد، صرف شود
چنانچه احتمال اين كه به سادات داده شود - از باب اين كه خويشان و اقارب
آن حضرت و صله رحم ايشان است - نيز با اين موارد اهم و مصالحى كه مىدانيم
397

امام عليه السلام بيش از هر چيز به آن اهميت مىدهند قانع كننده نيست. والله
العالم. سلامت و دوام تأييدات جنابعالى را مسئلت دارم و ملتمس دعا هستم.
س 380 - سهم امام عليه السلام كه ملك آن حضرت است شخصا يا
بعنوان منصب و مقام، آيا در عصر غيبت آن بزرگوار، اخذ و تصرف نائب و مرجع
بعنوان مالكيت است يا نيابت در اخذ و يا اباحه تصرف؟ و به هر تقدير، منظور
اين است كه ايادى متصرفه بعدى كه از طرف مرجع و نائب حضرت، مجاز در تصرف
سهم مىباشند اخذ و تصرفشان براى اعاشه، بنحو اباحه است يا بنحو ملكيت؟ و
اگر وجه ثانى نيست كه ظاهرا به احتمال قوى بايد همان طور باشد اگر مبلغى از
ملك شخصى داشته كه سال بر آن گذشته و مشمول خمس گرديده آيا مىتواند
خمس آن را از سهم، اداء كند و دست به آن وجه، نزند چنان كه ساير ديون شخصى
و شرعى از قبيل كفارات و نذور و غير اينها جزء مؤنه زندگى و از شئون اعاشه است
و مىتواند از سهم بپردازد يا اين كه اداء خمس آن وجه، از سهم جائز نيست و مبرئ
ذمه نمىباشد نظر مبارك را مرقوم فرمائيد.
ج - در فرض سؤال، تصرفات مجتهد در سهم امام عليه السلام بلكه سهم
سادات، بعنوان ولايت در مصرف (در مصارفى كه مقتضاى نظريه و فتواى او است)
مىباشد و كسانى كه به اذن مجتهد، اخذ اين سهام را مىنمايند نحوه اخذ آنها دائر
مدار اذن مجتهد است پس اگر مجتهد، اذن در تملك بدهد مىتواند تملك نمايد و
اگر مأذون از جانب مجتهد بخواهد سهمى را كه دريافت كرده و تملك نموده
بعنوان خمسى كه به مالش تعلق گرفته بدهد مانع ندارد و مبرئ ذمه او مىباشد و
در مقدار مصرف هم كما و كيفا تابع اذن مجتهد است.
هر گاه به مستحق قرض بدهد و بعدا بابت خمس حساب كند
س 381 - شخصى در اثناء سال، به سادات مستحق و همچنين به مستحقين
غير سيد، به قصد قرض، پول و اجناس ديگر مىداده و نمىدانسته آنها هم به قصد
قرض مىگرفته‌اند يا نه، هر سال حساب مىكرده مقدارى خمس بدهكار مىشده
طلبى كه - به قصد خودش بعنوان قرض - از سادات داشته از بابت سهم سادات،
حساب مىكرده و آنان را برئ الذمه مىنموده و آنچه را كه از غير سادات
398

مىخواسته با اجازه حاكم شرع، از بابت سهم امام عليه السلام حساب مىنموده اين
عمل به نظر مبارك چه صورت دارد؟.
ج - در فرض سؤال، ذمه قرض گيرنده در صورتى مشغول مىشود كه وجه
را به قصد قرض بگيرد مثل اين كه خودش بگويد قرض بدهيد و شما هم به همين قصد
بدهيد و يا شما بگوئيد قرض است و او قبول كند و بگيرد و در غير اين صورت اگر
آنچه را به او داده‌ايد تلف كرده باشد ضامن نيست بلى تا عين، باقى است شما
مىتوانيد پس بگيريد يا بگوئيد قرض باشد و او هم قبول كند تا ذمه‌اش مشغول
شود.
خمس دادن به واجب النفقه
س 382 - آيا پسر مىتواند از پدر خود خمس بگيرد و براى خود كتاب
درسى و غير درسى و همينطور نوار درسى تهيه كند يا خير؟.
ج - فرزند واجب النفقه پدر است و پدر نمىتواند نفقات واجبه فرزند خود را
از خمس بدهد ولى كتاب و نوار درسى از نفقات واجبه نيست و پرداخت خمس
براى آنها مانعى ندارد لكن نسبت به سهم امام عليه السلام بايد از حاكم شرع اذن
بگيرد.
س 383 - سيدى مبلغى وجوه، بدهكار است و پسرى دارد بى بضاعت و
كارگر كه جداى از پدر زندگى مىكند و مبلغى مقروض است و از اداى آن عاجز
شده آيا پدر مىتواند از بابت سهم سادات، وجهى به او بدهد كه قرضش را اداء نمايد
يا نه؟.
ج - در فرض مسأله، جائز است پدر، سهم سادات به پسر بدهد كه قرض
خود را اداء نمايد.
س 384 - آيا جائز است كه فرزند، خمس اموال پدرش را بگيرد و
كتابهاى دينى مورد لزومش - كه خود، استطاعت خريد آنها را ندارد - خريدارى
كند؟.
ج - اما سهم مبارك امام عليه السلام امرش با فقيه جامع الشرائط است و با
اجازه او جائز است و سهم سادات را براى مخارجى كه غير از نفقه واجبه است
399

ولى شخص، عرفا آن مخارج را دارد مانند كتب مورد حاجت مىتواند به فرزند
خود، بدهد.
خمس مال حلال مخلوط به حرام
س 385 - پولهائى كه فعلا در دست مردم است و مخلوط به حرام مىباشد
تصرفات در آنها چه حكمى دارد و اگر بفرمائيد تا معلوم الحرام نباشد اشكالى ندارد
در صورتى كه شخص، مبالغ كثيره از اين پولها را كه معلوم الحرام نباشد تدريجا
تحصيل كند و مقدارى از آنها را صرف هزينه زندگى نمايد بعد علم اجمالى پيدا
كند كه در بين آنها حرام بوده بطورى كه نه عين و نه مقدار آن هيچ كدام معلوم نباشد
اين علم اجمالى اثرى دارد يا نه؟ و اگر شخص از مجتهدى تقليد مىكرد كه تمام
پولها را مجهول المالك، مىدانست و به وكالت از آن مجتهد، قبض و تملك مىنمود
بعد از فوت آن مجتهد مىتواند در اين مسأله باقى باشد و به وكالت از مجتهد حى،
اخذ و تملك نمايد يا نه؟.
ج - تا علم به حرمت خصوص پولهائى كه مورد ابتلاء او است نداشته باشد
تصرف در آنها جايز است و در صورتى كه بعد از تصرف، علم حاصل نمايد كه
مقدارى از آنها حرام بوده ولى مقدار و صاحب آن مجهول باشد قدر يقينى از معلوم
بالاجمال را بايد بعنوان مظالم بدهد و اگر علم دارد كه يا در پولهاى خرج شده و يا
در پولهائى كه فعلا مالك است مقدارى حرام هست و مقدار و صاحب آن معلوم نباشد
لازم است قدر متيقن از معلوم بالاجمال پولهاى خرج شده را مظالم بدهد و پولهاى
موجود را تخميس نمايد و چون مبانى، مختلف است و بقاء در مورد سؤال، خالى از
اشكال نيست، تا علم بغصبيت اموال مورد ابتلاء نداشته باشيد مجازيد در تصرف
آن.
س 386 - شخصى شغل او حفر چاه در داخل منازل اشخاص بوده و
صاحب كار با او قرارداد مىنموده كه مثلا ده متر چاه بكند و او خيانت مىكرده و
نه متر مىكنده و بجاى ده متر، تحويل مىداده و از اين شغل مبالغى اندوخته كرده
اكنون از افعال قبلى پشيمان شده و دسترسى به صاحبان كار ندارد كه آنها را راضى
نمايد در اين صورت اگر خمس آن مبالغ را بدهد برئ الذمه مىشود يا خير؟.
400

ج - اگر عين آن وجوه، باقى نباشد و مصرف شده و صاحبان آن را
نمىشناسد به مقدارى كه يقين به اشتغال ذمه دارد از طرف صاحبان حقوق، به فقير
غير سيد، صدقه بدهد و نسبت به كسانى كه مىشناسد بايد از خودشان استرضاء نمايد
و چنانچه عين آن وجوه باقى است و مخلوط به اموال ديگرش مىباشد و مقدار و
صاحبان آن را نيز نمىداند خمس آن اموال را به عنوان مخلوط به حرام بپردازد.
س 387 - شغل سلمانى به علت تراشيدن ريش، حرام است بنابر اين مالى را
كه از اين راه بدست آورده با دادن خمس، حلال مىشود يا نه؟.
ج - تراشيدن ريش، حرام و مزد آن هم حرام است و اجرتى را كه گرفته اگر
صاحبانش مجهول باشند و آن مال حرام، جدا باشد و يا مخلوط به مال حلال شده
لكن قدرش معلوم است با اذن حاكم شرع، صدقه بدهد و اگر مقدار و صاحب آن
معلوم نيست و با مال حلال مخلوط شده خمس آن را بدهد بقيه، حلال است.
س 388 - اگر وارث بداند كه تركه ميت، از كسب حرام يا از حلال و
حرام هر دو جمع شده و مقدار حرام را نداند تكليف اين وارث، در فرض اول و دوم
چيست؟.
ج - در فرض اول اگر صاحب مال حرام، معلوم باشد به او رد كنند و الا با
اذن حاكم شرع، مظالم بدهند و در فرض دوم كه مخلوط به حرام باشد اگر نه صاحب
حرام معلوم باشد و نه مقدار آن، واجب است خمس تمام مخلوط را بدهند.
س 389 - مال مخلوط حرام كه بايد دو مرتبه، خمس آن داده شود مصداق
آن كجا است؟.
ج - اگر هر چه پيدا كرده خمس نداده و بعلاوه، حرام ديگر غير از خمس،
مخلوط به مال شده باشد كه نه صاحب آن را بشناسد و نه مقدار آن را بايد يك
خمس، از جهت مخلوط به حرام بدهد و بعد خمس تتمه را از جهت ارباح مكاسب،
بپردازد.
خمس معدن
س 390 - معدنى كه در زمين مملوك است آيا اجاره دادن آن به ديگرى جائز
است يا نه و بر فرض جواز، خمس معدن، بر صاحب و مالك زمين است يا بر
401

مستأجر و مستخرج آن؟.
ج - اجاره زمين، جهت استخراج معدن - به نحوى كه به اجاره، معدن، ملك
مستأجر شود - محل تأمل است بلى اگر صاحب زمين وجهى بگيرد كه اجازه بدهد
به شخصى كه براى خودش معدن را استخراج و تملك نمايد جائز است و در
اين صورت خمس، با مستخرج است.
س 391 - كسى كه از معادن، منفعتى بدست آورد و به حد نصاب برسد و
پس از اخراج هزينه آن، خمس آن را اداء نمايد آيا در سر سال پس از صرف مؤنه،
مجددا بايستى از وجه مخمس ما قبل، كه دارد خمس ديگرى بدهد يا همان خمسى
كه بعنوان معدن داده كفايت مىكند؟.
ج - در معدن، يك خمس، واجب است و پس از اخراج آن، ديگر خمس
ندارد اگر چه چند سال بماند و صرف مؤنه نشود.
س 392 - در شمال پاكستان كوه‌هاى بلندى هست، مردم از آن كوه‌ها با
سعى و زحمت بسيار با كندن كوه چيزى استخراج مىكنند و اين چيز بسيار مفيد و
براى رفع امراض مختلفه خيلى مؤثر است و رنگش سياه است و قيمتش هم خيلى
زياد است لطفا بفرمائيد آيا به آن خمس تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - بلى اگر بعد از مؤنه استخراج ارزش آن به پانزده مثقال صيرفى، طلا
برسد خمس واجب است و اگر به اين حد نرسد از عوائد بين سال محسوب است
كه اگر در بين سال به مصرف مؤنه رسيد خمس ندارد و اگر تا آخر سال باقى ماند
خمس باقيمانده بايد داده شود.
خمس در مورد زمينى كه مسلمان از كافر ذمى بخرد
س 393 - چنانچه مسلمانى زمينى را از كافر ذمى بخرد و بداند كه آن
ذمى از مسلمانى خريده كه خمس آن را نداده اين معامله صحيح است و يا نسبت
به مقدار خمس آن موقوف به اجازه حاكم شرع است و مسلمان دوم بايد خمس آن را
بدهد؟.
ج - نسبت به خمس آن، فضولى است و بايد خمس آن را بدهد.
س 394 - زمينى كه ذمى از مسلمان بخرد و خمسش را ندهد اگر دو
402

مرتبه مسلمان از او بخرد بايد خمس آن را بدهد، حال بفرمائيد اگر شك داريم كه
ذمى قبلا از مسلمان خريده يا از پدر به او ارث رسيده باز خمس دارد؟ و آيا پرسش و
تفحص هم لازم است يا نه؟.
ج - در فرض مسأله كه معلوم نيست ذمى از مسلمان خريده يا به ارث مالك
شده است خمس ندارد و تفحص هم لازم نيست.
مسائل متفرقه خمس
س 395 - كسى كه شغل او روضه خوانى است و گاهى از سهم مبارك
امام عليه السلام استفاده مىكند چنانچه در آخر سال، از مؤنه زياد بياورد و نداند از
روضه خوانى زياد آمده يا از سهم مبارك امام عليه السلام، آيا اين زياده، خمس
دارد يا نه؟.
ج - اگر مخلوط كرده حكم شركت را دارد و بايد از آنچه باقيمانده بالنسبة
از مقدار روضه خوانى خمس بدهد و اگر مخلوط نكرده و نمىداند باقيمانده از سهم
امام است يا وجه روضه خوانى، تخميس آن، واجب نيست.
س 396 - اگر يك نفر يا چند نفر، حمامى را با پول خمس نداده بسازند
آيا استفاده از چنين حمامى جائز است يا نه؟.
ج - اگر اعيان مصالح آن، به ذمه خريده شده باشد و يا معلوم نباشد كه به عين
خمس نداده خريده شده يا به ذمه، غسل در آن، صحيح است.
س 397 - اگر از در آمد كسب كه مال امانت داخل آن است خمس بدهد
چه صورت دارد و آيا دين خود را اداء كرده يا نه؟.
ج - اگر عين مال غير را بعنوان خمس، داده باشد خمس، اداء نشده
است.
س 398 - كسى كه از اول تكليف، تا مدتى پيرو مذهب اهل تسنن بوده
بعد مستبصر شده و مذهب تشيع را اختيار كرده و در زمانى كه سنى بوده ثروتى از
راه حلال بدست آورده آيا بايد خمس آن را بدهد؟.
ج - بلى خمس اموال مذكوره را بايد بپردازد.
س 399 - كسى ملكى دارد كه به سبب آن، مستطيع شده ولى فعلا آن
403

ملك، مشترى ندارد پول قرض مىكند و به مكه مىرود كه بعد از مراجعت، آن ملك
را بفروشد و قرض خود را بدهد آيا به اين پول كه قرض كرده خمس تعلق مىگيرد يا
نه؟.
ج - خمس، تعلق نمىگيرد.
س 400 - ماه رمضان گذشته حساب اموالم را نموده و خمس آن را دادم
اكنون متوجه شده‌ام كه در حساب، اشتباهى شده و مبلغى بلا حساب مانده حال آيا
خمس اموالى كه به حساب نيامده را بپردازم و يا اول سال آينده، حساب كنم؟.
ج - لازم است خمس آن مبلغ را كه اشتباه شده فعلا بپردازيد.
س 401 - وصى مىتواند از ثلث ميت، به سيد مستمندى شخصا خمس
بپردازد يا نه؟.
ج - اگر مىداند وصيت كرده كه از ثلث، خمس واجب او را اداء كند
مانعى ندارد و اگر ميت، وصيت به خمس نكرده بايد اول ديون مالى او را - كه
خمس نيز يكى از آنها است - از اصل مال، خارج نموده و ثلث بقيه را به
مصارفى كه تعيين كرده برساند.
س 402 - مبلغى پول از بابت خمس، بدست شخص داده مىشود كه به
ارباب خمس بدهد آيا آن شخص مىتواند از پول خودش همان اندازه از بابت
خمس بپردازد و مبلغى را كه گرفته تصرف نمايد؟ يا حتما بايد همان پول را
بپردازد؟.
ج - بايد عين آن پول را بپردازد.
س 403 - شك در تعلق خمس، چه وظيفه‌اى را ايجاد مىكند؟.
ج - مختلف است، در مثل شك در اين كه آيا سرمايه، عايدى زائد دارد يا
نه تفحص لازم است و بايد حساب نمايد و اما شك در اين كه آيا اين مال معين،
يك سال بر آن گذشته و خمس به آن تعلق گرفته يا نه؟ اصل، عدم تعلق خمس بر
آن است و همچنين اگر شك كند كه مالهائى را كه در سابق به مصرف رسانيده آيا
خمس به آنها تعلق گرفته بوده يا نه؟، اصل، برائت ذمه است.
س 404 - صدقه مستحبى را مثل صدقه اول ماه به سادات مىتوان داد يا
404

نه؟.
ج - بلى جائز است.
س 405 - آيا مجهول المالك يا مظالم عباد را جائز است كه به سيد
بدهند يا نه؟
ج - احوط آنست كه به سيد داده نشود.
س 406 - كسى كه مدعى سيادت نيست اگر شال سبز، به كمر و عمامه
سياه يا سبز بر سر بندد چگونه است؟.
ج - در صورتى كه موجب اشتباه و اغراء به جهل شود احوط، ترك است.
س 407 - مبلغ هزار تومان پول، قريب پنج سال است كه امانت شخصى
نزد من بوده، و من از آن پول استفاده مىنمايم، لطفا در مورد خمس آن راهنمائى
فرمائيد؟.
ج - مادامى كه بدل آن را به صاحبش نپرداخته‌ايد خمس ندارد.
س 408 - ما مىدانيم كه سادات صحيح النسب كه با پيروى از برنامه
پيغمبر اكرم صلى الله عليه وآله و سلم و ائمه اطهار عليهم السلام، رفتار و كردارشان نمونه
پيروان واقعى دين مقدس اسلام است احترامشان بر فرد فرد شيعه لازم است ولى
انسان ملاحظه مىكند كه رفتار و كردار بعضى از سادات، بر خلاف دستور اسلام
است و علنا منكرات را انجام مىدهند و يكى از گويندگان در منبر مىگفت: سيد
هر چند شراب خوار و قمار باز باشد، باز بايد به او احترام كرد. اكنون بفرمائيد كه
واقعا مطلب اين چنين است؟.
ج - در خبر است كه (خلق الله الجنة لمن اطاعه ولو كان عبدا حبشيا و
خلق الله النار لمن عصاه ولو كان سيدا قرشيا).
س 409 - كسى كه سهم سادات قبول مىكند، آيا مىتواند از سهم سادات
يا مالى كه غير از سهم سادات دارد صدقه يا هديه بدهد يا براى اموات خود خيرات
نمايد يا خير؟.
ج - سيد فقيرى كه سهم سادات مىگيرد مىتواند صدقه و هديه بدهد، و
براى اموات خود خيرات بدهد به مقدار شأن خود.
405

س 410 - كسى كه در زندگى، غفلت كرده خمس اموال خود را
نپرداخته و حالا از هستى، ساقط شده و نيت او هم از اول، دادن خمس بوده حالا
تكليف او چيست؟.
ج - فعلا استغفار كند و تصميم بگيرد كه هر وقت، متمكن شد بپردازد و
اگر مأيوس از تمكن است چنانچه مستحق راضى شود كه خمس را از او بگيرد و به
او ببخشد اشكال ندارد.
س 411 - شخصى كه حساب دقيق جهت اداء وجوه ساليانه ندارد ولى
بطور متفرق، خمس مىپردازد بفرمائيد كه شركت با چنين شخصى در معامله و
همچنين زراعت در زمين او بطور شراكت، - كه مثلا زمين و بذر و كود و اجرت
شخم زدن مال او و كار زراعت هم به عهده زارع باشد و طبق قرارداد، مالك، سهم
زمين و سهم بذر و كودش را ببرد و زارع هم سهم كارش را - چه صورت دارد؟.
ج - معامله با چنين شخصى، مانعى ندارد بلى اگر عين معينى را بدانيد
كه متعلق خمس شده و خمس آن را نداده تصرف در آن، جائز نيست.
س 412 - مرد و زنى با هم كار مىكنند مرد، شغلى دارد زن هم قالى
مىبافد و يا چرخ ريسى مىكند. مرد، جهت پرداخت حقوق شرعيه خود، سال دارد
آيا زن هم بايد از در آمد ساليانه خود، خمس بدهد يا نه؟.
ج - زن هم مانند مرد آنچه ربح بدست بياورد و به مصرف مؤنه نرساند بايد
خمس آن را بدهد.
س 413 - شخصى حساب سال دارد و در بين سال، مثلا از فروش يك
قطعه زمين، منفعتى بدست مىآورد آيا واجب است خمس آن را فورا بدهد يا مىتواند
صبر كند سر سالش برسد آنگاه اداء نمايد؟.
ج - اگر خمس اصل زمين را داده باشد نسبت به منفعت آن، مىتواند
بگذارد سر سالش بدهد لكن اگر خمس به زمين، تعلق گرفته بوده و نپرداخته هر
وقت فروخت بايد خمس آن را بپردازد و تأخير، جائز نيست.
س 414 - مظالم عباد، چيست و موارد مصرف آن كجا است؟.
ج - اعيان و ديونى است كه بر ذمه اشخاص باشد و صاحبان آن معلوم
406

نباشند و مصرف آن اگر مديون، سيد نيست فقير غير سيد است و احتياط لازم آن
است كه از مجتهد نيز اذن گرفته شود.
س 415 - جهيزيه عروس را قبل از عروسى و حمل آن به خانه شوهر يا
پس از عروسى و حمل آن به خانه شوهر - اگر فروختند - به منافع آن خمس تعلق
مىگيرد يا نه؟.
ج - در صورتى كه جهيزيه را به قيمت گرانتر بفروشند زيادى قيمت آن از
عوائد سال فروش، محسوب است.
س 416 - شخصى سالها ربا گرفته و اكنون پشيمان و تائب شده و بنا
به اظهار خودش اشخاصى را كه از آنها ربا گرفته مىشناسد، و مبلغى را هم كه
بعنوان ربا گرفته مىداند و بعضى از آنان را با دادن مبلغى راضى كرده و ديگران
را هم در صدد است كه راضى نمايد و گاهى هم معاملات مباحه داشته حال
مىخواهد اموالش را تخميس نمايد آيا مىشود خمس را بعنوان خمس ارباح بدهد
يا نه؟ و اگر عين مأخوذه بعنوان ربا، موجود باشد و يا تلف كرده و يا اين كه تبديل
شده باشد فرقى دارد يا نه؟.
ج - با فرض آن كه همه را راضى كرده باشد تخميس آن، اشكال ندارد و
همچنين اگر بعضى را راضى كرده و بعضى را هنوز راضى نكرده باشد، در صورتى كه
آنچه را كه بابت خمس مىدهد عين مال غير نباشد و بخواهد سائرين را هم راضى
كند دادن خمس، اشكال ندارد.
س 417 - شركت در تجارت و كسب با كسى كه اعتقاد به وجوب خمس
ندارد مانند كافر و يا مسلمانى كه خمس را واجب نمىداند چه صورت دارد؟.
ج - اشكالى ندارد.
س 418 - اشخاصى كه در كارخانه‌هاى دولتى، مشغول كار و از حقوق آنها
صدى پنج بعنوان دكتر و دوا كسر مىكنند و پس از مدتى اشتغال، مبلغى بعنوان
باز خريد به ايشان پرداخته و از كار، بر كنارشان مىكنند ولى معلوم نيست كه اين
مبلغ، همان صدى پنج از حقوق ايشان است كه كسر شده يا بخششى از طرف
دولت است كه ارفاقا به ايشان پرداخت شده آيا آن مبلغ، متعلق خمس هست يا
407

نه؟ و فرقى بين اين كه در همان سال صرف در مؤنه شود يا از مؤنه سال زياد بيايد و
نيز بين اين كه در اخذ و صرف حقوق خود از طرف حاكم شرع مجاز باشد يا نباشد
هست يا نه؟.
ج - در فرض مسأله، وجه مزبور، جزء منافع همان سال، محسوب است كه
به او پرداخته‌اند هر چند از صدى پنج حقوق باشد چنانچه در آن سال صرف مؤنه
نشده واجب است خمس آن را بپردازد و احتياط لازم آنست كه از حاكم شرع، در
مطلق امور دولتى، استجازه نمايد.
س 419 - هر گاه شخصى خمس مال خود را كه مثلا هزار تومان است
جدا كند و قبل از پرداختن آن، به ديگرى بگويد تو مبلغ هزار تومان از مال خودت
براى من خمس بده، بعدا من به تو مىدهم و او قبول كند و بپردازد آنگاه شخص
مذكور آنچه را كه بعنوان خمس كنار گذاشته بود به وى بدهد صحيح است يا
خير؟.
ج - كنار گذاشتن مالى بعنوان خمس، آن را متعين در خمس نمىكند و اداء
خمس بنحو مذكور با رعايت قصد قربت اشكال ندارد.
س 420 - شخصى مغازه‌اى دارد و در ضمن، مشروب فروشى هم مىكند
اگر اين شخص، وجهى بعنوان سهم سادات به سيدى بدهد با اين كه يقين دارد كه پول
اجناس مباحه، با پول فروش مشروب مخلوط است، آن سيد مىتواند آن پول را
بگيرد؟.
ج - در صورتى كه بعنوان سهم سادات مىدهد قبول آن اشكال ندارد چه بعنوان
خمس مخلوط به حرام بدهد و يا بعنوان خمس فوائد كسب.
س 421 - به پولى كه بعنوان بيمه عمر داده مىشود خمس تعلق مىگيرد يا
خير؟.
ج - پولى كه به بيمه مىدهند اول بايد تخميس شود و بعد بپردازند.
408

مسائل زكات
اجناسى كه مورد تعلق زكات است
س 1 - پولهاى طلا و نقره سكه دارى در ازمنه سابقه، رائج بوده و مانند
اسكناسهاى فعلى به كار مىرفته ولى اكنون در رديف اجناس عتيقه، قرار گرفته و
شايد ارزش آنها بيش از سابق باشد، آيا اين مطلب، سبب مىشود كه عرفا گفته
شود كه رائج در معامله نيست و زكات به آن تعلق نمىگيرد يا نه؟.
ج - مقصود از رائج بودن اين است كه با آن مانند اسكناس معامله شود
مثلا همان طور كه در مقام معامله گفته مىشود اين جنس را به چند تومان
مىفروشى، گفته شود اين جنس را به چند سكه آزادى مثلا، مىفروشى و چون با
سكه هاى طلا و نقره قديم يا زمان حاضر اين نحو معامله نمىشود و آنها را مانند
متاع خريد و فروش مىكنند و قيمت آنها مانند اجناس كم و زياد مىشود رائج
نيست و به آنها زكات تعلق نمىگيرد.
س 2 - بعضى از اقسام انگورها قابل كشمش شدن نمىباشند و اگر هم
خشك شود كشمش آن قابل استفاده نيست و هيچ ارزشى ندارد بفرمائيد اين گونه
انگور زكات دارد يا خير؟.
ج - در صورتى كه خشك آن به حد نصاب برسد زكات دارد، كشمش آن قابل
استفاده باشد يا نباشد.
س 3 - شخص زارعى داراى زمين كشاورزى بالغ بر 200 كيلو تخم انداز
است و در آن زمين جو مىكارد، و زمين پست و بلند است كه بوسيله گاو و الاغ
409

شخم زده مىشود، و با داس هم چيده مىشود، و هنگام كشت به نيت مصرف
حيوانات كاشته مىشود، كه شديدا بدان نيازمندند و ماده بقاء و حيات حيوانات
محسوب مىشود، پس از برداشت، مقدار كمى جهت خوراك عائله شخص مصرف
مىشود كه زكات آن پرداخت مىگردد، تكليف مابقى كه به مصرف حيوانات مىرسد
از حيث پرداخت زكات چگونه خواهد بود؟.
ج - در فرض سؤال زكات مجموع حاصل اعم از مصرف خوراك شخصى و
مصرف حيوانات بايد داده شود.
س 4 - به اسكناس، زكات تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - تعلق نمىگيرد.
اعتبار نصاب در زكات
س 5 - در بعضى از محل ها رسم است كه گندم و جو را در هم و مخلوط
مىكارند پس از چيدن، اگر از هم جدا شود هيچ كدام، به نصاب زكات نمىرسد و
اما مخلوط آن - كه نه گندم بر آن صدق مىكند و نه جو، و آن را خلطك
مىگويند - به مقدار نصاب است آيا زكات آن واجب است يا نه؟.
ج - ميزان در نصاب اين است كه هر يك از گندم يا جو به حد نصاب برسد و
اگر مجموعا به مقدار نصاب باشد زكات واجب نيست.
س 6 - طلائى است مسكوك كه مقدار آن بيش از حد نصاب و چند سال
است كه زكات آن داده نشده آيا نسبت به تأخير در پرداخت زكات سنوات گذشته،
اشتغال ذمه است يا فقط معصيت كرده و با پرداخت زكات فعلى، تدارك مىشود و
اگر از چهل دينار يك دينار را بايد بدهد در صورتى كه به پول رائج، به قيمت در آورده
و پرداخت و آن يك دينار در ملك او باقى ماند باز هم نصاب زكات، نسبت به چهل
دينار باقى است يا نه و بعد از پرداخت زكات اگر در سالهاى بعد، بقيه طلا كه باز
هم بيش از حد نصاب است باقى ماند مجددا مشمول حكم زكات مىشود يا نه؟.
ج - در فرض مسأله، علاوه بر معصيت، هر قدر تأخير شده زكات آن را بايد
بپردازد تا از نصاب ساقط شود مثلا اگر چهل دينار طلاى مسكوك به سكه رائج را
سى سال نگاهداشته بيست دينار و سه دهم - (3 / 10، 20) زكات بايد بدهد كه كمتر از
410

نصاب باقى بماند و اگر از مال ديگر زكات را بدهد و عين طلا را نگاهدارد هر سال
بايد همان زكات سال قبل را بدهد.
س 7 - املاك زن و مادر كه در دست شوهر و فرزند است و با املاك
خود، مخلوط و زراعت مى كنند و زن يا مادر، دخالتى در املاك خود ندارند آيا غله
هر كدام بايد به حد نصاب برسد يا مجموع زراعت، روى هم حساب شود؟.
ج - چنانچه زراعت، بنحو مزارعه باشد سهم هر يك از مالك و زارع بايد
جداگانه به حد نصاب برسد ولى اگر املاك بنحو اجاره و يا مجانا در اختيار شوهر يا
فرزند باشد بطورى كه زن و مادر، سهيم در زراعت نباشند چون همه زراعت ملك
شوهر و يا فرزند است اگر مجموع به حد نصاب رسيد زكات دارد.
س 8 - هر گاه گندم يا جو يا خرما يا كشمش به حد نصاب برسد زكات را از
همه بايد داد يا از بالاتر از حد نصاب؟.
ج - هر كدام كه به حد نصاب برسد بعد از مخارج، زكات تمام آن را بايد بدهد.
زكات غلات أربعه يا عشر است يا نصف عشر
س 9 - زراعت گندم و جو كه فعلا در اكثر جاها معمول است كه با آب
چاه عميق و يا نيمه عميق بوسيله موتور، آبيارى مىنمايند، آيا حكم آبيارى، با دلو
را دارد كه زكات را بيست يك حساب كنند يا در حكم آن نيست و بايد ده يك
بدهند و آيا مخارج چاه و موتور و غيره نسبت به سهم غلات زكوى كسر مىشود - كه
اگر مابقى، بعد از كسر مخارج به حد نصاب برسد زكات آن را خارج نمايند - يا نه؟.
ج - زكات گندم و جو كه با چاه عميق و نيمه عميق مشروب شده، بيست
يك است و مخارج احداث اصل چاه و خريد موتور در مقام احتساب نصاب، كسر
نمىشود ولى به مقدارى كه از موتور، كاهش مىيابد و مخارجى كه در عرض سال
مىشود اگر گندم يا جو به حد نصاب برسد كسر شود و زكات بقيه را بدهند و مخارج
بايد نسبت به مال زكوى و كاه و زراعات ديگر توزيع شود.
س 10 - هر گاه زارع، از مالك، آب چاه را خريدارى و در زمينهاى خود،
زراعت مىكند زكات چنين زراعتى عشر است و يا نصف عشر؟ و پولهائى كه از بابت
خريد آب به مالك چاه، داده از مؤنه زراعت است يا نه؟.
411

ج - نصف عشر است و اگر آب بخرد پول آن از مؤنه است اما اگر چاه را
بخرد از مؤنه، محسوب نيست.
س 11 - هل يجوز رفع نسبة الزكوة من 1 / 01 أم لا خصوصا إذا كان المجتمع
الإسلامي بحاجة ماسة للأموال؟.
ج - لا يجوز رفع نسبة الزكوة ولا وضعها، هذا بحسب الحكم الأولي وإذا
كان المجتمع الإسلامي في حاجة ماسة للأموال يطلب الحاكم الشرعي من أرباب
الأموال ما يكفي لها بحسب ما يرى من المصلحة على أنه يستحب الزكوة في كثير من
الأشياء كمال التجارة وكل ما يكال أو يوزن مما أنبتته الأرض غير الغلات الأربع
التي أشرنا اليها و حاصل العقار المتخذ للنماء من البساتين والدكاكين والمساكن
والحمامات والخانات و بعض الأشياء الأخرى التي ذكرت بشرائطها في الرسائل
العملية.
س 12 - زمينى دارم بدون آب موتور و قنات و بايد آب بخرم، بفرمائيد زكات
آن چند يك است؟.
ج - در فرض سؤال، چنانچه زراعت را با آب موتور مشروب نمائيد زكات
آن بيست يك و اگر با آب قنات مشروب نمائيد ده يك است.
حكم مخارج زراعت و تقسيط مخارج بر جنس زكوى و غير آن
س 13 - شخصى ملكى را به ده هزار تومان اجاره مىكند و تخم و سائر
مخارج را خودش مىپردازد آيا موقع پرداخت زكات وجه اجاره را كسر نمايد و زكات
مابقى را بدهد و يا كسر نكرده زكات آن را بپردازد؟.
ج - بلى مال الاجاره را كسر كند و زكات مابقى را بدهد لكن اگر مزروعات
مختلفه‌اى در اين ملك داشته باشد مال الاجاره بايد بر مزروعات مختلفه، حتى
نسبت به كاه تقسيط شود.
س 14 - گندم يا جو، يا پولى كه به ميراب داده مىشود تا آب به زراعت
برساند مىتوان از حاصل، كسر نمود و سپس ملاحظه نصاب كرد، يا نه؟.
ج - اگر متعارف باشد كه اجرت ميراب را از خود گندم بدهند بعد از كسر
آن اگر به حد نصاب رسيد زكات، تعلق مىگيرد و اگر به حد نصاب نرسد زكات ندارد و
412

اگر متعارف، اين باشد كه اجرت ميراب را پول بدهند بنا بر احتياط لازم نصاب را
بدون كسر اين اجرت ملاحظه نمايند و بعد از كسر اجرت ميراب، زكات باقى مانده را
بدهند.
س 15 - شخصى 25 من به وزن محلى (كه هر من هفتاد كيلو است)
گندم داشته 20 من آن را به كارگر مىدهد كه آن را درو و پاك كند آيا به آن پنج
من كه براى خودش باقى مىماند زكات تعلق مىگيرد يا نه؟ و آيا آن بيست من كه
عايد كارگر شده زكات دارد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال اگر متعارف باشد كه اجرت درو كردن و پاك نمودن
را از عين غله بدهند بر پنج من باقى مانده زكات تعلق نمىگيرد و اگر متعارف نيست
كه از عين غله بدهند احتياط لازم آنست كه زكات پنج من را بدهد و اما كارگر اگر
فقط اجير براى درو نمودن و پاك كردن بوده و قبل از تعلق زكات، مالك سهمى
از زراعت نبوده زكات بر او واجب نيست.
س 16 - شخصى مىخواهد زكات گندم و جو بدهد مبلغ ده هزار تومان
خرج جوى تلمبه يا قنات كرده است آيا اين ده هزار تومان، همان سال اول از
مخارج حساب مىشود يا خير؟ چون نمىداند اين جوى چند سال دوام دارد و نيز
مقنى براى تلمبه يا قنات پشته زده و مثلا پنج هزار تومان شده آيا اين پنج هزار تومان
را از سال جارى كسر كند بعد زكات دهد يا خير؟.
ج - خرج ايجاد نهر يا استخر يا كندن چاه يا نصب تلمبه از مؤنه زراعت
نيست.
س 17 - گندم را چيده و در خرمن دج نموده‌ايم آيا مىشود مخارج
كارگرانى كه مزد گرفته‌اند از گندم كسر نمائيم و بعد زكات بدهيم يا خير؟.
ج - اجرت كارگر از كاه و گندم بالنسبه اخراج مىشود و پس از اخراج آن
زكات مابقى داده مىشود.
زكات به عهده كسى است كه حين انعقاد حبه مالك زراعت باشد
س 18 - زكات مال به عهده مؤجر است يا مستأجر و يا از خود مال بايد
برداشته شود؟.
413

ج - زكات به عهده مستأجر است.
س 19 - ملكى كه به رعيت، اجاره داده مىشود زكات زراعت آن به عهده
مالك است يا رعيت و آيا رضايت زارع و عدم رضايت او موجب تفاوت در حكم
مىشود يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، زكات بر رعيت است كه حين انعقاد حبه مالك غله
مىباشد چه اجاره با رضايت زارع باشد و چه بدون آن، نهايت در صورت اول بايد
اجرة المسماة به مالك بدهد و در صورت دوم اجرة المثل، لكن اگر بنحو مزارعه باشد
سهم هر يك كه به حد نصاب برسد بايد زكات خود را بدهد.
س 20 - شخصى زمينى را در تصرف دارد ولى مالك آن نيست و با زيد
قرارداد مىكند كه زيد با بذر خود، زمين را كشت كند و درو نمايد و گندم آن را با
آن شخص، تنصيف كند و او هم گندم خود را با پسرش كه جدا زندگى مىكند
قسمت مىنمايد در اين صورت زكات بر، كيست؟.
ج - هر كس مالك گندم باشد اگر سهم خودش به حد نصاب رسيد زكات بر
او واجب است چه مالك زمين باشد و يا نباشد. بلى اگر زمين را كه تحت اختيار
زارع گذاشته غصب باشد، مزارعه، صحيح نيست و مقدارى كه مقرر شده كه سهم
غاصب باشد در صورتى كه مالك، مزارعه را امضا كند مال مالك زمين است و
زكات هم بر او است و اگر رد كند مال زارع است.
س 21 - شخصى عوض اجرت كارش بقدرى گندم بدست آورد كه به حد
نصاب بود آيا زكات به اين گندم تعلق مىگيرد يا نه؟.
ج - زكات به آن تعلق نمىگيرد.
در زكات، اداء عين لازم است يا قيمت هم مجزى است
س 22 - گوسفند يا گاوى كه انسان از بابت زكات بايد بدهد، جائز است كه
بفروشد و پولش را تقسيم نمايد يا نه؟.
ج - فروش زكات بدون اذن حاكم شرع مشكل است لكن جائز است قيمت
گاو يا گوسفند را بدهد و اداء عين، لازم نيست و قيمت را مىتواند بين چند نفر
تقسيم كند و چنانچه بخواهد از عين بدهد واجب است يك حيوان تمام به يك فقير،
414

داده شود.
در وجوب زكات، غنى معتبر نيست
س 23 - اگر شخصى مؤنه سالش را نتواند فراهم نمايد و به عسرت بگذراند
يا قرض دارد و نتواند قرضش را اداء كند و مقدارى زكات هم بر او واجب شده، بايد
اداء نمايد يا نه؟.
ج - زكات را بايد اداء كند و اگر فقير باشد ديگرى مىتواند به او زكات بدهد.
چيزى كه ملك جهت است زكات ندارد
س 24 - در محلى، شركت زراعى تشكيل شده گندم و آرد در معرض
فروش قرار مىدهند. خريدن اين گندم و آرد با آن كه زكات آن را نمىپردازند چه
صورت دارد؟.
ج - با علم به تعلق زكات به عين گندم مورد ابتلاء، معامله نسبت به مقدار
زكات، فضولى است و خريدار، مالك آن مقدار و فروشنده هم مالك پول آن نمىشود و
اگر فروشنده، زكات آن را ندهد واجب است خريدار با اذن حاكم شرع، زكات آن را
بدهد لكن اگر دولت، شريك در سهام باشد سهم دولت، زكات ندارد.
س 25 - غلات اربعه كه از ملك ثلث و يا وقفى بدست مىآيد زكات دارد
يا نه؟.
ج - اگر كسى ملك وقف يا ثلث را اجاره كرده و محصول غلات اربعه
آن به تفصيلى كه در ساله‌هاى عمليه ذكر شده به حد نصاب برسد مستأجر بايد زكات آن
را بدهد و اگر ملك وقف يا ثلث براى جهتى از جهات عامه باشد و براى همان
جهت كه در وقف يا ثلث معين شده كشت كرده باشد زكات به آن تعلق نمىگيرد و
اگر وقف خاص باشد مثل وقف بر اولاد، سهم هر يك به حد نصاب برسد زكات آن
واجب است.
حكم بذرى كه زكات آن پرداخت شده و بذرى كه زكاتش پرداخت
نشده
س 26 - تخمى كه زكات آن را داده‌اند در سالهاى بعد، مىتوانند همان
مقدارى كه در سال قبل زكات آن را پرداخته‌اند از محصول بردارند و زكات آن را ندهند
415

يا اين كه بايد در سالهاى بعد، زكات آن مقدار تخم را بدهند؟.
ج - از مخارج زراعت، محسوب است و ثانيا زكات، به آن تعلق نمىگيرد.
س 27 - اگر كسى گندمى را كه خمس و زكات به آن تعلق گرفته و
نپرداخته بكارد حق فقرا را تلف كرده و يا اين كه تمام محصول آن گندم، متعلق
خمس و زكات است؟.
ج - بنابر اقوى فقراء در گندم آن شريكند لكن بعيد نيست كه اگر خمس
و زكات بذر را بپردازد كافى باشد.
مستحق و مصرف زكات
س 28 - آيا كمك به جبهه جنگ ايران و كمك به قحطى زدگان اتيوپى
بابت زكات گندم و جو قبول است يا خير؟.
ج - كمك به جبهه از زكات بابت سهم سبيل الله مانع ندارد و اما نسبت به
قحطى زدگان اتيوپى اگر يقين داريد بدست مسلمان فقير مىرسد اشكال ندارد و در
صورت شك زكات محسوب نمىشود و مبرء ذمه نيست.
س 29 - به يك خانواده مسلمان، كه همه آنها احكام دينى را قبول دارند،
و بعضى شان نماز مىخواند و بعضىشان هم گاهى مىخواند، و گاهى نمىخواند،
دادن خمس يا زكات جايز است يا خير؟.
ج - در صورت فقر جايز است.
س 30 - چه مىفرمائيد در اين دو مسأله: 1 - مصرف زكات براى جبهه
جنگ 2 - مصرف زكات براى بناى مسجد؟.
ج - صرف زكات از سهم سبيل الله براى جبهه و مسجد جايز است.
س 31 - در روستائى كه حمام ندارند و غالبا يا همه اوقات در جنابت
به سر مىبرند و داخل شدن در مسجد با جنابت، حرام و نماز باطل است و مسجدشان
معمولا مثل يك ساختمان معطل مىماند با اين حال اگر زكاتشان را به مصرف ساختن
مسجد برسانند آيا تضييع زكات نيست؟.
ج - در صورت مفروضه صرف زكات در ساختن مسجد براى محل مذكور
مانعى ندارد و تضييع نيست.
416

س 32 - زكات و خمس را به اشخاص معتاد به ترياك در صورتى كه نتوانند
ترك كنند مىشود داد يا نه؟.
ج - با فرض آن كه نتوانند ترك كنند اشكال ندارد به شرط آن كه اكتفا به
مقدارى كه اضطرار به آن رفع مىشود بنمايند.
س 33 - شخص مىتواند زكات مال را به داماد و يا به عروس خود بدهد يا
نه؟.
ج - اگر داماد، فقير باشد دادن زكات به او مانعى ندارد و دادن زكات به
عروس اگر شوهرش قدرت بر اداء نفقه او ندارد يا آن كه با تمكن، نمىدهد چنانچه
عروس، فقير باشد جائز است.
س 34 - در رساله عمليه فرموده‌ايد (غير سيد نمىتواند زكات را به سيد بدهد)
حال اگر غير سيد زكات گرفت آيا مىتواند خرج خود و عيالش كه سيد مىباشد
بنمايد و يا اين كه مقدارى از زكات را وقتى گرفت و مالك شد به عنوان صدقه
مستحبه يا هبه به سيد بدهد يا نه؟.
ج - در هر دو صورت، اشكال ندارد.
س 35 - مرسوم است يك نفر با سواد را اجير مىكنند تا قرآن و بعضى از كتب
دينى را به اطفال تعليم نمايد، آيا جايز است اولياى اطفال اجرت او را از زكات مال
خودشان حساب كنند يا نه؟.
ج - چنانچه كسى او را جهت تعليم قرآن به اطفال مؤمنين اجير نمايد جايز
است كه مال الاجاره را بعنوان سهم سبيل الله از زكات بدهد لكن اگر او را فقط براى
طفل خود اجير كند پرداخت اجرت از زكات مشكل است.
س 36 - بدهى مستحق را - چه زنده و چه مرده - مىشود عوض وجوه
شرعى و مظالم عباد، حساب كرد يا نه؟.
ج - جائز است از زكات، دين فقيرى را كه مرده اداء نمود لكن از خمس و
مظالم، جائز نيست بلى دين فقير زنده را مطلقا جائز است كه در ازاء وجوه منطبقه،
بر او محسوب دارند اگر چه دستگردان كردن احوط است.
س 37 - صدى دو، كه در موقع خرمن طبق مقررات دولت براى عمران
417

محل از زارعين گرفته مىشود آيا مىتوان به مصرف تعمير حمام و مسجد و خريدارى
حصير جهت مسجد رسانيد يا نه؟ و زارعين مىتوانند آن را بابت زكات، محسوب
نمايند يا نه؟.
ج - با رضايت صاحبان گندم صرف آن، در موارد مذكوره، اشكال ندارد
و مىتوانند مصارف مذكوره را بابت زكات محسوب بدارند.
س 38 - چه مقدار از زكات را مىتوان فى سبيل الله مصرف كرد؟.
ج - توزيع، لازم نيست مىشود تمام آن را فى سبيل الله مصرف نمود.
س 39 - آيا مىشود جهت تعمير مساجد و عزادارى حضرت أبا عبد الله
عليه السلام از زكات مصرف نمود و آيا مىتوان زكات را به فقراء غير محل داد يا
نه؟.
ج - بلى تعمير و بناء مسجد از زكات، جائز است و نيز صرف زكات، جهت
مجالس بيان احكام شرع و مواعظ و اقامه عزاى اهل بيت عليهم السلام و هر كارى كه
موجب تقرب به خدا و جنبه عمومى داشته باشد و همچنين نقل زكات بالخصوص به
اماكنى كه رجحان داشته باشد - مثل آن كه جهت اعطاء به علماء و صرف در حوزه
علميه نقل دهند - جائز است.
س 40 - با وجود فقراء مىشود زكات را صرف ساختن يا تعمير حمام كرد
يا نه؟ در صورتى كه اهالى محل، تمكن مالى دارند كه از غير زكات، حمام را تعمير
كنند؟.
ج - در صورتى كه حمام، مورد حاجت عموم و وقف عام باشد جائز است
از سهم سبيل الله، زكوات را به مصرف حمام برسانند هر چند فقير هم در محل باشد.
بلى اگر فقراء، مضطر باشند بطورى كه حفظ آنان موقوف به اداء زكات باشد واجب
است صرف آنها بنمايند.
س 41 - كتب دينى را كه محل ابتلاء است مىشود از زكات، خريدارى
كرد يا نه؟.
ج - صرف نمودن زكات در خريد كتاب دينى براى خود، جائز نيست ولى
خريدن كتاب دينى، براى ديگران، از زكات مانعى ندارد.
418

س 42 - براى تعمير قنات و استفاده بيشتر از آب آن جهت زراعت و غير
زراعت آيا مىشود از زكات صرف كرد يا نه؟.
ج - صرف زكات در منافع شخصى خود يا اغنياء جائز نيست بلى اگر مثلا
قنات وقف براى شرب و مصارف عمومى مردم باشد صرف زكات در تعمير آن، جائز
است.
س 43 - آيا انسان مىتواند به ربيبه خود كه خرج او را عهده دار است
زكات بدهد؟.
ج - اگر فقير باشد اشكال ندارد.
س 44 - آيا انسان مىتواند جزئى زكاتى را كه مديون است جهت عروسى
پسرش مصرف كند؟.
ج - اگر پسر، فقير است پدر مىتواند زكات خود را براى مخارج عروسى به
پسر خود بدهد.
س 45 - آيا زكات فرزند به پدر و مادرش مىرسد يا نه؟.
ج - اداء زكات به پدر و مادر - جز در مواردى كه استثنا شده - جائز
نيست.
مسائل متفرقه زكات
س 46 - تقريبا چهل سال يا پنجاه سال از سن شخصى مىگذرد در اين
مدت كم و بيش زكات داده ولى يقين ندارد كه تمام آنچه را كه تعلق گرفته، داده
باشد اكنون مىخواهد خود را برئ الذمه نمايد، چه اندازه از مالش را اخراج كند؟.
ج - قدر يقينى را اداء كند و زائد بر قدر يقينى، واجب نيست.
س 47 - زارعى از ابتداء، زكات گندم يا جو، را نداده فعلا مقدار زيادى
زكات بايستى بدهد كه از نظر وضع مالى اداء آن براى او مشكل است آيا مىتواند
كمتر از مقدار يقينى، زكات بدهد يا لازم است تمام مقدار يقينى را بپردازد؟.
ج - اگر دو نفر اين گونه باشند ممكن است هر يك زكات خود را به ديگرى
بدهد و الا مىتواند در صورتى كه واقعا تمكن عرفى ندارد با مستحقين، دستگردان
نمايد.
419

س 48 - آيا انسان مىتواند وجهى را به مستحق بدهد به اين نيت كه اگر
زكات به ذمه‌اش هست زكات و اگر مظالم هست مظالم محسوب شود يا نه؟.
ج - اشكالى ندارد.
س 49 - شخصى با علم به اين كه گندم و يا جو زكاتش پرداخت نشده بعنوان
عامل فروش و يا عامل حمل با كاميون، اجرت فروش مىگيرد و يا كرايه حمل
مىگيرد آيا زكات به ذمه عامل فروش و يا به ذمه عامل حمل، مىآيد يا نه؟.
ج - در فرض مرقوم، عامل و حامل جنس، نيز ضامن زكات آن هستند. بلى
اگر مالك، آن را اداء كند ذمه عامل و حامل نيز برئ مىشود.
س 50 - هل يجوز للدولة الإسلامية أو الجمعية الإسلامية كما في أمريكا مثلا
جمع الزكوة من الناس ثم توزيعها على المستحقين أو على كل شخص أن يدفعها لمن
يحسب من أقربائه المحتاجة وممن يعرفهم الفقراء.. وهذا قد يدفع الأشخاص للتقاعد
أحيانا عن دفع الزكوة عند ما لا يكون هناك من يطالبه بدفعها مع إفتراض غياب
الدافع الشعور بالمسئولية أمام الله؟.
ج - يجوز للحاكم الشرعي جمع الزكوة وتوزيعها على أربابها وأما الجمعيات
الإسلامية إذا كان بعضهم من المجتهدين يجوز لهم ذلك بإذنه و إلا يستأذنون من الفقيه.
420

مسائل زكات فطره
اداء فطره قبل از نماز عيد و بعد از آن
س 1 - فطره را به امام مسجدى مىدهند كه به اهلش برساند و امام، وكالت
از فقيه معينى ندارد و قصد دارد به فقيرى بدهد كه اگر نماز عيد فطر را يك ساعت ديرتر
بخواند مىتواند به او برساند و حال آن كه اين كار را نمىكند و چند روز بعد به او
مىدهد چه صورت دارد؟.
ج - در صورتى كه امام مسجد، فقيه باشد يا مأذون از فقيه جامع الشرائط و
بعنوان ولايت براى فقير بگيرد تكليف دهنده ساقط شده و فقيه يا مأذون هر وقت
صلاح بدانند به اهلش برسانند و اگر امام جماعت وكيل از قبل دهنده باشد احوط
آنست كه قبل از نماز عيد رد كند و اگر رد نكرد بعدا نيز بعنوان زكات رد كند به شرط
آن كه وكالت مالك، مقيد به قبل از نماز نباشد و الا ثانيا وكالت لازم است.
س 2 - علماء فرموده‌اند: (كسى كه نماز عيد مىخواند احتياط آنست كه
زكات فطرت را پيش از نماز عيد بدهد و اگر نماز نمىخواند مىتواند تا ظهر، تأخير
بيندازد) حال اگر شخصى مال دارد ولى فعلا موجود نيست يعنى پول از مردم
مىخواهد يا چك دارد كه چند روز ديگر وعده آن مىرسد آيا واجب است قرض
كند و زكات خود را بدهد يا نه؟ و اگر كسى است كه قرض كردن خلاف شأن او
است حكمش چيست؟.
ج - با تمكن از قرض اگر غنى باشد قرض كردن لازم است مگر آن كه
تحمل منت قرض، حرج باشد.
421

س 3 - اگر شخصى هنگام تعلق زكات فطره، پول نداشته باشد آيا لازم است
به هر نحو كه شده با قرض يا فروش لوازم زندگى پول تهيه كند تا در وقتش فطريه را
ادا نمايد يا تأخير آن تا گرفتن حقوق مانع ندارد؟.
ج - در صورت تمكن واجب است قرض نموده و اداء كند و بعد قرض خود
را بپردازد و در صورت عدم تمكن صبر كند تا حقوق خود را دريافت نمايد. ولى در
موقع پرداخت، نيت اداء و قضاء نكند و به قصد قربت مطلقه بدهد.
ميزان در غنى كه شرط وجوب زكات فطره است چيست؟
س 4 - آيا مقصود از غنى بودن كه شرط وجوب زكات فطره است، آنست
كه از عيد فطر گذشته تا عيد فطرى كه رسيده و مىخواهد زكات بدهد خرج خود و
عيالش را داشته باشد يا اين كه ميزان عيد فطر آينده و يا سال خمس است؟.
ج - ميزان، داشتن مخارج بالفعل و يا بالقوه تا سال آينده است.
تأخير در اداء زكات فطره با وجود مستحق
س 5 - زكات فطره را در محل داده‌ام ولى مبلغى از آن فعلا هست كه با
كسب اجازه، در روز عيد غدير به مستحقين خواهم داد آيا اشكالى دارد؟.
ج - با وجود مستحق، نگاهداشتن آن تا عيد غدير جائز نيست.
نقل زكات فطره به محل ديگر
س 6 - آيا ساكنين تهران كه غالبا از شهرستانها هستند مىتوانند زكات فطره
را جهت خويشاوندان به شهرستان خود بفرستند يا نه؟.
ج - احتياط واجب ترك نقل زكات فطره است مگر اين كه در محل، مستحق
پيدا نشود.
س 7 - در مسأله زكات فطره فرموده‌ايد (به خارج بلد نفرستند) آيا اگر فقيرى
از محل ديگر بيايد دادن زكات فطره به او مجزى است يا نه؟.
ج - حكم عدم اخراج از بلد، مختص به بعد از عزل و تعيين است چون
تصرف در مال زكوى، مجوز مىخواهد لذا گفته‌ايم چنانچه خواست به خارج بفرستد
عزل نكند و مال خود را به خارج بفرستد و بعد از وصول به خارج در آنجا به قصد زكات
فطره به مستحق بدهد و دادن زكات فطره به فقيرى كه از خارج آمده اشكال ندارد.
422

س 8 - در محلى زكات فطره زياد و فقير پيدا نمىشود يا بسيار كم است
اكنون آن را در چه راهى مصرف نمايند؟.
ج - چون نقل اين زكات به شهر ديگر، خلاف احتياط است و بنابر احتياط
واجب، مصرف آن، شيعه اثنى عشرى است پس اگر در شهر، فقير نباشد احوط آن
است كه مال خود را به شهر ديگر ببرد و در آنجا به قصد زكات فطره به فقراء آنجا بدهد.
اگر زكات فطره چند نفر بعد از افراز به هم مخلوط شود
س 9 - عده‌اى بابت زكات فطره پولهائى به امام جماعت مسجد مىدهند و
امام جماعت موقع پرداخت، قيمت يكى از اجناسى كه شرع تعيين فرموده مثلا جو،
حساب مىكند و به فقير مىدهد و يا بدون حساب صد تومان مثلا كه جمع شده به
چند نفر فقير مىدهد چه صورت دارد؟.
ج - امام جماعت لازم است وجوه مأخوذه را مخلوط نكند و هر يك را
به قصد صاحب آن به فقير بدهد و اگر مخلوط كرده در موقع اداء، مقدار مأخوذ از هر
شخصى را از مجموع جدا كند و به قصد همان شخص بپردازد. بلى جائز است
مجموع را به يك نفر فقير مستحق از طرف همه صاحبان وجه بدهد و در اين صورت
جدا كردن براى هر نفرى لازم نيست.
س 10 - آيا جائز است پولهائى كه اشخاص، بعنوان فطره مىدهند در
صندوقى ريخته شود و عالم يا شخص ديگر، تدريجا در خلال 7 يا 8 ماه و بيشتر به
مستحقين بدهد يا نه؟ و در صورت جواز، آيا دهند بايد به نيت صاحبان آنها بدهد
يا فقط پرداختن، كافيست؟.
ج - تأخير جز، با نبود مستحق، جائز نيست و دهنده اگر وكيل در ايصال
است لازم نيست از جانب صاحبش نيت نمايد و مخلوط كردن فطره‌ها خالى از
اشكال نيست زيرا در اعطاء زكات لازم است كمتر از يك صاع به هر فقير داده نشود و
در فرض مذكور، گاهى كمتر از يك صاع اعطاء مىشود مثلا اگر يك صاع مشاع
بين ده صاع از ده نفر، به فقير داده شود از هر نفرى يك عشر صاع داده شده بلى
اگر به قصد يكى از آنها يك صاع مفروز كند و بپردازد، اشكال مرتفع خواهد شد و نيز
اگر گيرنده زكات، مجتهد يا وكيل او باشد و در مقام رد به مستحق، به نيت هر يك
423

از دهندگان، از آن مفروز نمايد و بدهد خالى از اشكال خواهد شد.
فطره ميهمان
س 11 - اگر شخصى مهمانى را دعوت كند يا مهمان خودش بيايد و چند
روز در منزل او بماند نزديك غروب شب عيد فطر، بيرون برود و بعد از مغرب بيايد
و صاحب خانه، يقين مىداند كه امشب موقع افطار، ميهمان دارد منتهى بعد از نماز
مىآيد آيا فطريه او به گردن صاحب خانه است يا نه؟.
ج - اگر ميهمان بعد از مغرب با دعوت، يا بى دعوت بيايد فطره او بر
ميزبان نيست و اگر از قبل ميهمان باشد لكن پيش از غروب، بيرون رفته و بعد از
مغرب باز مىگردد اقوى وجوب فطره، بر ميزبان است.
س 12 - پيش از غروب شب عيد فطر، مهمان وارد شده اما از نان خودش
كه همراه داشته افطار كرده، آيا فطره او بر صاحب خانه است، يا نه؟.
ج - اگر مقصود از افطار اين است كه غذاى خود را خورده و فقط در منزل
او بوده فطره او بر صاحب منزل نيست و اگر مقصود از افطار اين است كه مثلا يك
لقمه نان از خودش خورده ولى مهمان صاحب منزل بوده، و غذاى او را خورده صدق
عيال مىكند و فطره او بر صاحب منزل است.
س 13 - آيا پسرى كه نانخور پدر است اگر اتفاقا شب عيد مهمان شد و
صاحبخانه زكات فطره او را داد از پدر ساقط مىشود يا خير؟.
ج - بلى از پدر ساقط مىگردد.
س 14 - زكات مهمان كه بر صاحبخانه است اگر خود تنها به مهمانى آمده
باشد آيا زكات عيالش باز به عهده خودش است يا خير؟.
ج - بلى زكات عيال او به عهده خودش است.
مستحق و مصرف زكات فطره
س 15 - سيدى هنگام غروب شب عيد فطر به منزل غير سيد وارد شده آيا
فطره آن سيد را بايد به سيد داد يا به غير سيد هم مىتوان پرداخت و حكم عكس
مسأله را نيز بيان فرمائيد؟.
ج - كسى كه سيد نيست فطره سيدى را كه مهمان يا نانخور او است
424

نمىتواند به سيد بدهد و اما سيد، جائز است كه فطره را به سيد بدهد، هر چند
نانخور او غير سيد باشد.
س 16 - در محلى، جهت تبليغ در ماه مبارك رمضان، از اهل علم دعوت
مىكنند، مىخواهند وجهى را كه به او مىدهند از زكات فطره بپردازند اگر آن عالم،
محتاج نباشد آيا جايز است از سهم سبيل الله به او فطره بدهند يا خير و چنانچه فطره
را قبول نكند، تكليف، چيست؟.
ج - احتياط لازم در مصرف زكات فطره، دادن آن به فقير است و اگر فقيرى
قبول كند و با طيب نفس به كسى بدهد مانع ندارد به شرط آن كه فقير به مقدارى كه
مطابق شأن خودش هست ببخشد و لكن اگر دهنده زكات شرط كند كه فقير، زكات را
قبول كند و به ديگرى بدهد جائز نيست و برائت ذمه، حاصل نمىشود.
س 17 - امام جماعتى با اين كه اظهار استطاعت مىكند و درس هم
نمىخواند مع ذلك زكات فطره مىگيرد حكمش چيست؟.
ج - استطاعت، در بعضى از صور، با فقر سازگار است بنابر اين تا فعل او
قابل حمل بر صحت است حمل بر صحت شود، علاوه اگر محتمل باشد كه زكات را
با اجازه مجتهد مىگيرد كه به مستحقين برساند در اين صورت نيز عمل او محمول بر
صحت است بلى كسانى كه زكات را مىپردازند در صورتى برئ الذمه مىشوند كه علم
به فقر و استحقاق گيرنده داشته باشند يا بدانند كه وكيل مجتهد است.
س 18 - آيا مىشود زكات فطره را به فقيرى كه نماز نمىخواند اما مريض و
عليل است و قدرت بر كار ندارد داد يا نه؟.
ج - بلى جائز است به شرط آن كه مؤمن باشد.
مسائل متفرقه زكات فطره
س 19 - آيا سربازى كه دولت، غذا و خوراك او را در سربازخانه مىدهد
فطريه دارد يا نه؟ و اگر دارد چه كسى بايد پرداخت كند؟.
ج - اگر غنى باشد يعنى مخارج سال خود را فعلا داشته باشد، فطريه بر او
واجب است و خودش بايد بدهد.
س 20 - در زكات فطره، قيمت جنس را كه حساب مىكنند آيا نرخ دولتى
425

جنس كه مىدانيم در بازار آزاد بيش از اينها است و مقدارى از قيمت آن را دولت
پرداخته تا تقليل يافته و به قيمت نازل در دست مردم قرار گرفته، حساب مىشود يا به
نرخ بازار آزاد بايد محاسبه كرد؟.
ج - به نرخ بازار آزاد، بايد پرداخت شود.
س 21 - اگر ظرف يا فرشى بعنوان فطريه، عزل شود آيا شخص مىتواند
بدون اجازه فقير در آن تصرف بنمايد و قيمت آن را بدهد يا بايد با اجازه فقير
باشد؟.
ج - به نظر اينجانب غير از اثمان، از بابت قيمت فطريه دادن، خلاف
احتياط است لكن فعلا كه معين كرده احوط آنست كه با اذن فقير، تبديل نمايند.
426

مسائل حج و عمره
استطاعت
س 1 - آيا به زنى كه شوهرش بدهكار مىباشد و ماهيانه مقدار زيادى
نزول مىدهد حج واجب مىشود يا نه؟.
ج - اداء دين شوهر بر زن واجب نيست و اگر استطاعت دارد واجب است
حج خود را بجا آورد.
س 2 - كسى كه به اندازه مخارج حج دارد ولى براى پسرش ازدواج نكرده و
يا فرزندش مريض و محتاج به معالجه و درمان است در اين صورت حج مقدم است
يا اين امور يعنى ازدواج و معالجه؟.
ج - اگر از جهت ترك تزويج، در عسر و حرج واقع نمىشود حج مقدم
است و اگر امر دائر شد بين حج و معالجه مرض، معالجه مقدم است و مستطيع
نيست.
س 3 - كسى كه از سال قبل مستطيع است ولى هنوز به مكه مشرف نشده آيا
مىتواند در ايام خارج از اشهر حج براى عمره مفرده مشرف شود يا خير؟.
ج - بلى جايز است لكن اگر رفتن براى عمره مفرده موجب سلب قدرت او
از انجام حج واجب شود جايز نيست.
س 4 - مديران گروه حج، اشخاصى را بعنوان روحانى و يا كارمند با خود
به مكه مىبرند و فقط مخارج رفت و برگشت را به آنها مىدهند در اين فرض حج بر
آنها واجب مىشود و در صورت عدم وجوب مىتوانند عوض ديگرى حج بجا آورند
427

يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، اگر بعد از رسيدن به ميقات، دارائى آنها وافى به لباس
احرام و قربانى و مخارج عائله‌شان در اين مدت باشد مستطيع مىباشند و واجب
است براى خود حج بجا آورند و اگر وافى نيست يا در سالهاى قبل، حج خود را
انجام داده‌اند مىتوانند از ديگرى در حج ميقاتى نيابت نمايند.
س 5 - كسى كه مستطيع بوده ولى هنوز به مكه مشرف نشده اگر در غير
ماه‌هاى حج براى عمره مفرده به مكه مشرف شود از استطاعت مالى مىافتد و
نمىتواند در ايام حج به مكه برود آيا مىتواند براى عمره برود يا نه؟.
ج - در فرض سؤال اگر در همان سال، استطاعت پيدا كرده و هنگام فراهم
نمودن مقدمات سفر حج نرسيده و علم به تمكن از حج در وقت خود ندارد جايز
است آن مال را صرف عمره مفرده نمايد و لكن اگر علم دارد كه متمكن از حج در
وقت آن است در اين صورت قبل از اوان حج احتياط واجب عدم صرف آن مال در
عمره مفرده است و در اوقاتى كه بايد مقدمات و وسائل سفر حج را تهيه نمود جايز
نيست.
س 6 - اينجانب قصد زيارت بيت الله را دارم و با اين كه شوهرم ثروتمند
است مانع رفتن به حج است و راضى نمىشود كه مقدارى از اموالم را جهت حج
به فروش برسانم در اين صورت تكليفم چيست؟ اطاعت شوهر مقدم است و يا حج؟.
ج - حج مقدم است و در ترك واجب نبايد اطاعت شوهر كرد.
س 7 - افرادى مثل دكتر و آشپز مستطيع هستند و حمله‌دارها آنان را بعنوان
طبابت و آشپزى به مكه مىبرند آيا با اين كه به اين عنوان به مكه مىروند مىتوانند
اعمال حج را به قصد حجة الاسلام انجام بدهند و اسقاط تكليف از آنها مىشود يا
نه؟.
ج - همان حج را به قصد حجة الاسلام بجا آورند مجزى است.
س 8 - شخصى در بلد مستطيع نيست ولى در ميقات، مستطيع مىشود آيا
حج او مجزى از حجة الاسلام هست يا نه؟.
ج - مجزى است.
428

س 9 - شخصى دارائيش را كه در حدود سيصد هزار تومان از املاك
مشاع بوده به ورثه خود كه پنج دختر مىباشند صلح كرده فرزندان نيز در آمد آن را به پدر
تا آخر عمر مصالحه نموده‌اند و اكنون تمام مال بعنوان بهره بردارى تحت تصرف او
مىباشد يكى از ورثه، هنگام صلح و مصالحه در حال احتضار بوده و بعدا فوت شده
در اين صورت قضاى حج براى شخصى كه فوت شده لازم است يا نه؟.
ج - در فرض سؤال كه زمان استطاعت در حال حيوة، قابل انجام حج
نبوده، استيجار حج براى او واجب نيست.
س 10 - كسى در آمد خود را ذخيره مىكند كه بعد از مدتى خانه كوچك
خود را كه به سختى در آن زندگى مىكند تبديل به خانه وسيعى نمايد حال اگر بتواند
قبل از خريد خانه به حج برود آيا حج بر او واجب است يا اين كه لزوم خانه مانع از
وجوب حج است؟.
ج - اگر قبل از اوقات مهيا شدن براى حج، صرف خانه مسكونى نمايد،
مانعى ندارد لكن اگر تا اوان حج نخريده واجب است در صورت وجود ساير شرايط،
حج را بجا آورد.
س 11 - زنى است كه بيست و پنج هزار تومان آب و ملك از ارثيه پدر دارد
و در ذمه شوهرش مهريه هم دارد و در ضمن عوائد اين آب وملك مخارج سالانه او
و شوهرش مىباشد زيرا شوهر او مالى از خود ندارد، آيا اين زن مستطيعه است يا
نه؟.
ج - در صورتى كه قبلا حج بر او مستقر نشده و فعلا هم اگر بخواهد برود و
برگردد امر معاش او و شوهرش مختل مىشود استطاعت ندارد.
س 12 - كسى ملكى دارد كه براى مخارجش كافى نيست و از سهم
مبارك امام عليه السلام مصرف مىكند و اگر آن ملك را بفروشد به اندازه مخارج مكه
هست و لكن در مراجعت باز بايد از سهم مبارك امام عليه السلام مصرف نمايد آيا
استطاعت براى چنين شخصى حاصل است يا نه؟.
ج - لازم نيست شخص مذكور ملك را بفروشد بنابر اين مستطيع نيست.
س 13 - شخصى جهت انجام اعمال حج، نائب مىشود و پس از نائب
429

شدن، خودش استطاعت پيدا مىكند در اين صورت اجاره باطل مىشود يا نه؟.
ج - در فرض سؤال كه استطاعت، از غير جهت اجاره حاصل شده،
كشف مىشود كه اجاره باطل بوده و بايد حج خود را بجا آورد.
س 14 - شخصى در حجة الاسلام بعد از اعمال عمره در روز هفتم در اثر
تصادف با ماشين در حال بيهوشى او را به ايران آوردند حال آيا در سالهاى بعد بايد
خودش به مكه برود و يا نائب بگيرد و يا اصلا برئ الذمه شده و چيزى بر او واجب
نيست و استقرار حج در سالهاى قبل براى او و يا عدم استقرار، فرقى دارد يا نه؟ و
در صورت وجوب نيابت، حج ميقاتى جهت او كافى است يا نه؟.
ج - در فرض سؤال اگر در سال اول استطاعت او بوده و فعلا ديگر
استطاعت ندارد واجب نيست ولى اگر فعلا استطاعت دارد واجب است عمره و حج
تمتع را ثانيا بجا آورد و همچنين اگر از سالهاى قبل، مستطيع بوده بايد عمره و حج
را بجا آورد و با عذر شرعى، گرفتن نائب كافى است و در مواردى كه جايز باشد
نائب بگيرد حج ميقاتى كافى است.
س 15 - زنى است فقير و بى بضاعت، فرزندش مىخواهد او را با خود به
مكه ببرد ولى شوهرش مىگويد من راضى نيستم، آيا حج بر اين زن واجب است يا
نه؟ و اجابت دعوت كننده براى حج در غير صورت فوق واجب است يا نه؟.
ج - در اين صورت حج واجب است و زوج حق منع ندارد و اجابت
دعوت كننده براى حج، در غير اين صورت نيز واجب است.
س 16 - شخص لال اگر مستطيع باشد واجب است براى انجام عمل حج
به مكه برود يا نه؟.
ج - بلى واجب است و در نماز بجاى قرائت اشاره كند و اگر مىتواند
زبان را حركت دهد.
س 17 - اينجانب چند سال قبل، ازدواج كردم و مهريه‌ام
هفت هزار و پانصد تومان مىباشد و در آن زمان هزينه حج، خيلى كمتر از هزينه فعلى
بود و خودم را با اين مهريه مستطيع مىدانستم ولى شوهرم مهريه مرا نداده بود كه
به حج مشرف شوم بنابر اين فعلا بر من واجب است كه به مكه بروم يا نه؟.
430

ج - در فرض سؤال اگر شوهر شما متمكن بوده كه مهريه شما را بدهد و
معذلك مسامحه كرديد و نگرفتيد، حج بر شما مستقر شده و بايد بجا آوريد و اگر
متمكن نبوده و يا اگر متمكن بوده به هيج نحو حاضر نبوده مهريه شما را اداء كند و
شما هم قدرت بر گرفتن نداشتيد، حج بر شما واجب نشده است.
س 18 - كسى كه استطاعت بدنى ندارد اما استطاعت مالى دارد آيا در
زمان حيات خود لازم است براى حج نائب بگيرد يا نه؟ و در صورت لزوم آيا
استنابه از ميقات، كفايت مىكند يا نه؟.
ج - اگر رجاء حصول استطاعت بدنى ندارد بايد نائب بگيرد و استنابه از
ميقات، كافى است و اگر رجاء دارد احتياط واجب آن است كه نائب بگيرد و اگر
رفع عذر شد خودش نيز به حج برود. و در صورتى كه پس از رفع عذر استطاعت مالى پيدا
نكند لازم نيست به حج برود.
س 19 - زنى از جهات مالى استطاعت دارد و لكن از لحاظ بدن، داراى
چندين مرض است از جمله آنها درد پا، كه به محض چند قدم راه رفتن از پا
در مىآيد با اين حالت ديگرى را نائب بگيرد يا نه؟.
ج - در صورتى كه به هيچ وجه نتواند اداء تكليف نمايد ولو به اين كه او را
طواف بدهند و در سعى بين صفا و مروه سواره او را سعى بدهند و مأيوس از رفع
كسالت و تمكن در آتيه باشد، مىتواند در حال حيوة خود نائب بگيرد.
س 20 - حمله دارها به شخصى مىگويند اگر ده نفر حاج فراهم كردى كه
با كاروان ما به مكه بيايند تو را مجانى به مكه مىبريم در صورتى كه حمله دارها
به حجاج اجحاف مىكنند بنابر اين، شخص مزبور سبب اجحاف و اغفال حجاج شده
است حال آيا رفتن او مشروع است و كفايت از حجة الاسلام مىكند يا نه؟.
ج - اين كار، ضررى به حج او نمىزند و كفايت از حجة الاسلام مىكند
ولى اجحاف و اغفال مسلمين مذموم است.
س 21 - به ساكنين مكه همه ساله حج واجب است يا نه؟.
ج - بر هر مستطيع خواه ساكن حرم باشد يا بعيد، در عمر، بيش از يك
مرتبه حجة الاسلام واجب نيست. بلى از جهات ديگر ممكن است در سالهاى ديگر
بر بعضى واجب شود.
431

س 22 - طلبه‌اى كه قيمت كتابهاى او از مصارف حج بيشتر است آيا
واجب است كه كتابهايش را بفروشد يا قرض نمايد و به حج برود در حالى كه برايش
ممكن است كه بعدها تدريجا همان كتابها را تهيه نموده و يا قرض را اداء كند؟.
ج - در صورتى كه كتابها مورد حاجت فعلى او بنا شد و فروش آنها ممكن
باشد واجب است - ولو با استقراض - به حج برود.
س 23 - شخصى مديون است بدين حال، يعنى وقت پرداخت آن رسيده و
قادر بر اداء آن مىباشد و دائن جدا مطالبه دين خود مىنمايد و به هيچ وجه راضى
به تأخير نيست. آيا جايز است چنين شخصى قبل از اداء دين به حج مشرف شود يا نه؟
و حج واجب يا مستحب از او صحيح است يا نه؟.
ج - در صورتى كه شخص مديون، ثروتمند باشد اداء دين و بجا آوردن حج
هر دو بر او واجب است و اگر عصيانا اداء دين نكرده مكه برود حج او صحيح است
ولى گناه كرده. بلى اگر قبلا مستطيع نبوده و فعلا هم اگر دين را اداء بكند
نمىتواند به مكه برود حج بر او واجب نيست زيرا مستطيع نيست لكن معذلك اگر
معصيت كند و حج برود حج او صحيح است و بعد از حصول استطاعت، واجب
است دوباره به مكه برود و در صحت حج، فرقى بين حج واجب و مستحب نيست.
س 24 - شخصى كه استطاعت بدنى و مالى داشته و عصيانا به مكه نرفته و
فعلا عاجز شده آيا مىتواند براى خود نايب بگيرد كه حج ميقاتى بجا آورد يا نه؟.
ج - اگر فعلا قدرت ندارد و مأيوس از توانائى بر رفتن خود در آينده نيز
باشد مىتواند جهت حج ميقاتى نائب بگيرد.
س 25 - زنى كه خودش استطاعت مالى جهت رفتن حج دارد - ولو به
اين كه مهريه خود را از شوهر بگيرد - ولى اگر اموال خود را صرف حج نمايد بعدا
زندگى بر او سخت مىشود از اين نظر كه شوهرش نمىتواند وسائل زندگى او را
مانند قبل فراهم نمايد آيا اين زن مىتواند به حج برود يا نه؟.
ج - اگر به نحوى باشد كه با مصرف كردن اموال خود، زندگى آنان مختل
مىشود مستطيعه نيست.
س 26 - چند سال قبل شخصى به شبهه استطاعت رجاءا به حج مشرف
432

شده و بعد از مراجعت هم قرضهاى او اداء شده و اخلالى هم در امر معاشش پيدا
نشده در اين صورت حج مذكور كفايت از حجة الاسلام مىكند يا نه؟.
ج - اگر فعلا هم شك در استطاعت خود در آن سال دارد آن حج، مجزى از
حجة الاسلام نيست.
س 27 - شخصى موقع حركت حجاج، مستطيع شده اما به هيچ عنوانى
نمىتواند برود و براى سال آينده از استطاعت افتاده نظر مبارك را در باره چنين
شخصى بيان فرمائيد.
ج - در مفروض سؤال شخص مذكور، مستطيع نيست.
س 28 - شخصى استطاعت مالى جهت حج دارد ولى فعلا وجه موجود
ندارد بلكه مطالباتى از اشخاص دارد كه پس از شش ماه و يا يك سال ديگر وصول
مىشود در اين صورت واجب است قرض نمايد و به حج مشرف شود يا بگذارد سال
آينده برود؟.
ج - شخصى كه از مردم به قدر رفتن مكه طلب دارد ولى مطالبات او را
نمىدهند قرض كردن بر او واجب نيست لكن طلب اگر معجل باشد گرفتن آن
براى انجام حج، ولو به مرافعه نزد حاكم شرع يا بوسيله ديگر لازم است و اگر قرض
كرد و بعد هم قادر بر اداء مىباشد مستطيع است و بايد به مكه برود و اداء دين، در
سال بعد، جزء مؤنه سال بعد است كه از ربح همان سال بدون اخراج خمس،
مىشود اداء كرد.
س 29 - زنى مثلا مهرش بيست هزار تومان است و شوهرش هم قدرت بر
اداء آن دارد آيا آن زن مستطيعه است، و مطالبه نمودن مهر - هر چند منجر به نزاع
شود - واجب است يا نه؟.
ج - اگر شوهر قدرت بر اداء داشته باشد و زن بتواند از او وصول نمايد
مستطيعه است و واجب است از او بگيرد و حج را بجا آورد اگر چه با اوقات تلخى
باشد.
س 30 - شخصى مستطيع است و قصد دارد به مكه برود ولى وجه نقد ندارد
فقط اعتبار بانكى دارد آيا مىتواند از بانك وام بگيرد كه بعد از اموال خود بفروشد
433

و بدهى بانكى خود را بپردازد يا نه؟.
ج - گرفتن قرض ربوى حرام است و لكن اگر به يكى از عناوين محلله بگيرد
مانع ندارد و اما راجع به فروش مال اگر فعلا ممكن است، اگر چه به كمتر از
قيمت باشد، واجب است بفروشد و در همين سال به حج برود و اگر فروش آن
ممكن نيست مگر به قيمت بسيار كم كه اجحاف است، در اين سال واجب نيست
حج بجا آورد و لازم نيست قرض كند لكن اگر قرض كرد و متمكن از اداء حج شد
حجة الاسلام او صحيح است و اين احكام در صورتى است كه سال اول استطاعت
او باشد و اما اگر از سالهاى قبل مستطيع بوده و مسامحه در اداء حج نموده تأخير آن
به هيچ وجه جايز نيست.
س 31 - اين جانب... ساكن مازندران قصد تشرف به مكه داشتم هر چه
كردم موافقت نشد اكنون شخصى مىگويد اگر مبلغ 25 هزار تومان به من بدهى نام تو
را در ليست كسانى كه اسمشان در آمده و عازم مكه‌اند خواهم نوشت، استدعا از آن
مرجع بزرگ دارم كه وظيفه مرا بيان نموده و بفرمائيد كه آيا با اين شرائط بايد به
مكه بروم يا نه؟.
ج - اين اجحاف است و تحمل آن واجب نيست و در صورتى كه سال اول
استطاعت باشد مانع از حصول استطاعت است، مكرر نظير اين سؤال از حقير شده
است و على الإسلام السلام اذ قد بليت الأمة برعاة أمثال هؤلاء. بعيد مىدانم كه
مقامات مملكت با امتحاناتى كه سازمان اوقاف در اين چند سال داد از اين
سوء استفاده‌ها مطلع نباشند معذلك براى اين كه مردم را در انجام امور مذهبى گرفتار
و در زحمت بيندازند و آزادى آنها را سلب نمايند با اين كه سفر به تمام نقاط دينا
حتى به مراكز قمار و فحشاء آزاد است در سفرهاى مذهبى و حج و زيارت مداخله
مىنمايند و از جهات متعدد مردم را ناراضى و خشمگين مىسازند كه در مواقف
حج و مشاهد مشرفه نيز آنان را از نفرين فراموش ننمايند. مكرر اعلام نموده‌ايم كه
غرض از تأسيس سازمان اوقاف در اختيار گرفتن مذهب براى اجراء مقاصد دستگاه
و سلب استقلال از روحانيت و بى اثر كردن مساجد و مشاهد و برنامه‌هاى مذهبى
است اگر مقامات بناى ضديت با اسلام و قصد تغيير شخصيت اسلامى جامعه را
434

ندارند و مىخواهند با فساد مبارزه كنند بايد اين سازمان را فورا منحل نموده و
به مداخلات نامشروعش خاتمه دهند و در هيچ ملت و مذهب و قانونى ديده و شنيده
نشده است كه براى عبادات عوارض قرار داده باشند و اين عمل اوقاف در حقيقت
عوارض حج و زيارت است.
س 32 - اشخاص مستطيع كه قصد زيارت خانه كعبه را دارند تقريبا سه
ماه قبل از حركت، مشغول انجام كارهاى مقدماتى از قبيل گرفتن گذرنامه و غيره
مىباشند اكنون شخصى كه كارمند دولت است و سه ماه قبل از حركت مستطيع
نيست تا مشغول كارهاى مقدماتى شود و اطمينان دارد كه اگر پيش آمدى رخ ندهد
ممكن است هر ماه مبلغى از حقوق خود پس انداز نموده و در موقع حركت مستطيع
شود تكليف چنين شخصى چيست؟.
ج - در فرض سؤال اگر استطاعت ماليه دارد بايد مقدمات آن را از قبيل
گذرنامه و غير آن تحصيل نمايد ولى پس انداز كردن براى تحصيل استطاعت واجب
نيست.
س 33 - زنى است كه مهريه او وافى به حج هست ولى محتمل است بعد
از صرف مهريه براى انجام حج، شوهر، او را طلاق دهد و يا اين كه شوهر از مهريه
او مىخواهد براى اداء ديون خود استفاده كند در اين صورت زن چه تكليفى دارد؟.
ج - در فرض سؤال كه مهريه وافى به مخارج حج باشد، زن مستطيع است
و واجب است مهريه خود را صرف حج نمايد و مجرد طلاق، باعث عدم وجوب حج
نيست. بلى اگر صرف مهريه در حج باعث شود كه زندگى او مختل گردد حج بر
او واجب نيست.
س 34 - شخصى عيال ندارد و به مقدار مخارج حج، پول دارد آيا حج برود
و يا آن پول را صرف ازدواج كند؟.
ج - با فرض آن كه استطاعت دارد واجب است حج برود.
س 35 - شخصى عينى را مسلوب المنفعه به فرزند خود صلح كرده ولى فرزند
قبل از پدر، فوت نموده آيا صلح اين عين در صورت واجد بودن شرايط ديگر موجب
وجوب حج بر مصالح له مىگردد و بايد ورثه او استيجار حج براى او بنمايند يا نه؟.
435

ج - در صورتى كه ارزش آن عين مسلوب المنفعه وافى به مخارج حج بوده و
مىتوانسته آن را بفروشد استطاعت ماليه داشته و بايد براى او حج استيجار شود.
س 36 - كارمندى بازنشسته‌ام و در منزل استيجارى سكونت دارم مدتها
است كه با نهايت صرفه جوئى، امرار معاش نموده‌ام و تا به حال مبلغ هشتاد هزار تومان
پس انداز كرده‌ام كه خانه‌اى تهيه كنم با توجه به مسأله 2045 رساله آن جناب (1)
و با گواهى بر اين كه هر فردى، داشتن خانه محقر ملكى را از هر حيث بر استيجارى
ترجيح مىدهد استدعا دارم كه در اطراف كلمه (رفع احتياج) توضيح بيشترى داده
و بفرمائيد كه آيا حج واجب به من تعلق گرفته يا نه؟ و ضمنا چند سال پيش
شخصى از بستگان كه حج واجب خود را انجام داده بود و مى خواست براى
ماموريتى به مكه برود و از هر جهت مورد اعتماد بود چون از وضعم بخصوص عدم
سلامتى من مسبوق بود از من خواست به او وكالت دهم تا اعمال حج را برايم انجام
دهد من هم شفاها به او وكالت دادم و او قبول نمود و وجه قربانى را به او پرداختم
و او بعدا هزينه‌هاى ديگر را با نهايت ميل به من بخشيد حال اگر حج بر من واجب
بوده آيا به نظر حضرت آية الله حج مذكور به اين نحو كافى است يا نه؟.
ج - چنانچه از جهت نداشتن منزل ملكى، در حرج شديد واقع نمىشويد
حج واجب است و اگر موقعى كه جهت حج نيابتى، وكالت داده‌ايد استطاعت
بدنى جهت رفتن به مكه و انجام اعمال حج نداشته‌ايد و فعلا هم نداريد و مأيوس
از پيدا شدن قدرت بدنى بوده و هستيد همان حج نيابتى كافى است.
س 37 - كسى كه فعلا استطاعت مكه رفتن را دارد ولى مقدارى زكات از
چندى قبل بدهكار است كه اگر آن را بپردازد قدرت رفتن ندارد در اين صورت
جايز است به مكه برود و بعدا زكات را تدريجا بدهد يا نه؟ و در صورت عدم جواز

1 - كسى كه بدون خانه ملكى رفع احتياجش نمىشود وقتى حج بر او واجب است كه پول
خانه را داشته باشد.
436

اگر مكه برود و بعد از برگشتن، زكات را بدهد مجزى از حجة الاسلام است يا نه و
فرقى بين عالم به مسئله و جاهل به آن هست يا نه؟.
ج - واجب است زكات را بدهد و اگر زائد بر آن ندارد، مستطيع نيست و
اين حج مجزى از حجة الاسلام نيست. بلى اگر به مقدار زكات داشته باشد و بعلاوه
به مقدار استطاعت هم داشته باشد مستطيع است و حج بر او واجب است و در اين
صورت حج او مجزى از حجة الاسلام است اگر چه عصيانا زكات را تأخير انداخته و
فرقى بين عالم و جاهل نيست.
س 38 - الرجل لم يكن مستطيعا و لكن قسم الله له الوصول إلى بيت الله الحرام
بصفة طعام الحاج و نوى ان ينوب عن احد ابويه بدون ان يوصى اليه بالنيابة وطاف
طواف النساء و لم يطفه لنفسه جاهلا متعمدا ولا يمكنه الحج مرة اخرى لعدم نفقه
الطريق كما لا يخفى على سماحتكم في هذا الوقت من أجرة الطائرة ولا يتمكن من
طريق آخر فهل يجوز له أن يستنيب من يطوف طواف النساء نيابة عنه؟.
ج - يجب على النائب أن يطوف طواف النساء عن المنوب عنه ولا يصح أن
ينوبه لنفسه فعلى هذا، لا إشكال في صحة طوافه نيابة عن أحد أبويه في الفرض ولا
يجب عليه طواف النساء لنفسه. نعم في المسئلة إشكال آخر من جهة إنه إذا كان
متمكنا من شراء الهدى ولا يختل أمر معاشه بعد الرجوع من الحج بذلك، حصلت له
الأستطاعة وكان الواجب عليه الحج لنفسه، وحيث لم يأت به وجبت عليه
حجة الإسلام ولو متسكعا.
س 39 - بنده كه يكى از دبيران آموزش و پرورش تهران هستم در سال
گذشته در اثر اضافه كارى كه يك جا دريافت نمودم پولم به اندازه سفر حج رسيد و
من تصميم به ثبت نام گرفتم و تمام مدارك را حاضر كردم ولى در موقع ثبت نام
گفتند بايد حتما برگ خاتمه خدمت داشته باشى و چون من در آن موقع، خدمت
سربازى را در وزارت آموزش و پرورش و محل كارم مىگذراندم از ثبت نام من
جلوگيرى به عمل آمد حال در خرداد ماه امسال - 1355 - سربازى من تمام مىشود،
در اين صورت آيا در سال گذشته، واجب الحج بوده‌ام يا نه؟ در صورتى كه در آن
موقع، تازه متأهل شده بودم و با پدرم زندگى مىكردم و خانه جداگانه نداشتم و بعد
437

از رد شدن از سفر، پول را صرف خريدن ماشين كه يكى از ضروريات زندگى من
در آن موقع و در حال حاضر بود نمودم؟.
ج - در فرض مرقوم، اگر مانعى كه براى شما پيش آمده در سال گذشته
متمكن از رفع آن مانع نبوده‌ايد، تمكن از سفر حج نداشته‌ايد و فعلا هم كه
استطاعت مالى نداريد حج بر شما واجب نيست و در آينده انشاء الله تعالى هر وقت
مستطيع شديد مشرف شويد.
س 40 - شخصى پول براى حج به حساب ريخته و امسال كه نوبت تشرف
او است فوت نموده و وصيت كرده كه شخص خاصى بجاى او حج بجا آورد و لكن
اين شخص خودش مستطيع است و فقط از جهت طريق برايش امكان رفتن نيست
آيا مىتواند با استفاده از نوبت موصى به حج برود؟.
ج - در فرض سؤال كه شخص مذكور از جهت مالى مستطيع است، به هر
نحو استطاعت طريقى پيدا كند، حج بر او مستقر مىشود و لازم است حج خود را
انجام دهد و بايد براى موصى نايب بگيرند تا در همان سال براى او حج بجا آورد و
تأخير جايز نيست و چنانچه تأخير انداخته شود فورا ففورا بايد انجام شود.
438

نيابت حج
س 1 - بر نائب واجب است كه حج نيابى را خودش انجام دهد و يا
مىتواند ديگرى را اجير كند كه حج را انجام دهد؟.
ج - جايز نيست كه نائب، ديگرى را اجير كند مگر با اذن مستأجر.
س 2 - اگر كسى چند سال قبل، نيابت حج ميتى را تعهد كرده و الآن
خود مستطيع شده كدام يك از اينها را مقدم بدارد؟.
ج - در فرض مسأله، واجب است براى خودش حج بجا آورد.
س 3 - اگر كسى چند سال قبل، نيابت حج ميتى را به مبلغى قبول كرده
و الآن مخارج حج، دو برابر شده فعلا كه اجير مىخواهد حج را بجا بياورد مىتواند
از ورثه ميت بقيه مخارج را مطالبه كند يا نه؟.
ج - اگر نيابتى را كه قبول كرده و اجير شده، مقيد به سال اول بوده و از
بجا آوردن حج مانع داشته، اجاره باطل شده و فعلا بر ورثه است كه براى مورث
به مقدارى كه وصيت كرده حج ميقاتى يا از هر جا بشود، حج استيجار كنند و اگر
بدون عذر و مانع، تأخير انداخته قيمت سال اول را كه او باعث فوت حج در آن
سال شده ضامن است و اگر بنحو مطلق، اجير شده باشد به ذمه اجير است كه بعد از
رفع مانع، به هر قيمت كه باشد حج را بجا آورد و به ورثه مربوط نيست.
س 4 - شخصى وصيت به حج نموده با اين كه در زمان حيوة، حجش را وسيله
ديگرى انجام داده در اين صورت آيا بر وصى واجب است براى او مجددا حج،
استيجار نمايد يا نه؟.
439

ج - اگر وصيت را بعد از انجام حج كرده بايد حج براى او استيجار شود و
اگر بعد از وصيت، حج را انجام داده وجوب استيجار آن بر وصى، معلوم نيست.
س 5 - شخصى روز عيد قربان با افراد گروه خود اختلاف پيدا كرده و از
روى عصبانيت، عمدا هيچ يك از اعمال منى و مكه را بجا نياورده در موقع
مراجعت به وطن خود به يكى از دوستانش در مكه مىگويد تو هر كارى مىتوانى
براى من انجام بده آيا نيابت رفيقش كفايت مىكند و يا اين كه چون عمدا ترك
كرده كفايت نمىكند و در صورت عدم كفايت حالا براى خروج از احرام آيا بايد
خودش عمره مفرده بجا آورد يا نيابت هم كافى است؟.
ج - در فرض سؤال كه شخصا قدرت داشته بقيه اعمال را خودش انجام
دهد، نيابت كافى نيست و با ترك طواف عمدا، حج او فاسد و احكام احرام او
باقى است مگر آن كه عمره مفرده بجا آورد و محل شود و در ذيحجه سال بعد ضمن
احرام براى حج، قضاى اعمال باقيه را نيز بجا آورد و براى افساد حج هم كفاره
بدن لازم است.
س 6 - شخصى مستطيع است ولى هنوز حج خود را بجا نياورده، وجهى از
ورثه ميتى قبول مىكند و در همان سال به مكه مىرود و لكن آن سال حج نيابتى را
انجام نمىدهد بلكه براى خودش مىرود و تصميم قطعى دارد سال آينده براى
متوفى برود اين عمل جايز است يا نه؟.
ج - اجاره براى خصوص سال اول كه خود شخص، مستطيع است باطل
است و مال الاجاره را مالك نمىشود و پول نزد او غصب مىباشد و واجب است
رد كند ولى حج خود او كه سال اول مشرف مىشود صحيح است و سال بعد اگر
طرف، مايل بود كه اين شخص مشرف شود بايد تجديد اجاره نمايند و اگر بدون
اطلاع برود مال الاجاره، طلب ندارد.
س 7 - زنى است واجب الحج ولى قدرت مسافرت به خانه خدا را ندارد و
برادرش عازم خانه خدا است و پسر برادرش هم براى كمك پدر عازم و نيابت اين
زن را كه عمه‌اش مىباشد قبول مىكند ولى سفر اول او است آيا اين حج قبول است
يا نه؟.
440

ج - در فرض مسأله اگر عمه مأيوس از رفتن به حج باشد و نائب هم
مستطيع و واجب الحج نبوده يعنى نه خودش مال داشته به مقدار استطاعت و نه پدر
به او گفته باشد كه همراه من بيا برويم حج، خرج تو را مىدهم، نيابت مذكور صحيح
و حج او مقبول است انشاء الله و اگر مستطيع بوده يا واجب الحج به نحوى كه ذكر شد،
صحت حج به نظر حقير مشكل است و چنانچه حج را به نيابت عمه بجا آورد بايد هم
براى عمه ثانيا نائب بگيرند و هم براى خودش حج مشرف شود.
س 8 - شخصى كه در طواف حج يا عمره مفرده يا عمره تمتع نايب شده آيا
بعد از اداء مناسك خود، آن را بجا آورد. يا مخير است در تقديم و تأخير طواف
نيابتى؟.
ج - در فرض سؤال احوط آنست كه بعد از فراغ از اداء مناسك خود،
طواف نيابتى را قبل از تقصير و خروج از احرام، انجام دهد.
س 9 - آيا جايز است براى نايب در طواف عمره تمتع يا حج كه طواف را
در غير موسم بجا آورد يا نه؟.
ج - طواف عمره تمتع و طواف حج بعنوان نيابت از غير، واجب است در
موسم حج انجام بگيرد يعنى طواف عمره تمتع را در اشهر حج و طواف حج را در
ذيحجه روز عيد و بعد از آن بايد بجا آورد مگر اين كه منوب عنه طواف را فراموش
كرده باشد و بعد از گذشتن موسم، متذكر شود كه در اين صورت خود او و در فرض
عدم تمكن، نايب او مىتواند طواف را در غير اشهر حج بجا آورد.
س 10 - شخصى نماز طواف را بلا فاصله بجا آورده و بعد از سعى و تقصير
چون قرائتش درست نبوده براى نماز طواف، نايب گرفت آيا اين نماز صحيح است
يا نه؟ و به حج او ضرر مىزند يا نه؟.
ج - نايب بايد نماز را بعد از طواف بخواند و در فرض مسأله كه بعد از
تقصير، بجا آورده خلاف احتياط است ولى مضر به حج نيست.
س 11 - كسى كه حج تمتع بجا مىآورد اگر پس از احرام و بعد از وارد
شدن به حرم فوت شود كفايت از ساير اعمال حج مىنمايد يا بايد براى او نايب
گرفته شود؟.
441

ج - كفايت مىكند و گرفتن نايب لازم نيست خواه حج خودش باشد يا
نايب از غير باشد.
س 12 - شخصى چند سال قبل مستطيع بوده و حج نرفته و نزد چند نفر
ظاهر الصلاح اقرار نموده كه قدرت بدنى ندارم كه به حج مشرف شوم و نا اميد هستم
كه بعدا بتوانم حج نمايم لذا شخصى را اجير مىنمايد كه از طرف او حج كند و
مبلغى تعيين مىكند و صيغه اجاره بين آنها جارى مىشود و اجير تمام مبلغ را در
تصرف مىگيرد و مخارجى كه مقدمه گذرنامه و غيره است مىنمايد بعد از چند روز
ديگر زيدى به او مىگويد برو ادعا كن كه خودم حج مىروم در صورتى كه از نقاهت
بدنى كه داشته در سال گذشته نتوانسته به حج مشرف شود آيا اين صيغه، فسخ
مىشود يا خير؟ و تكليف نايب درباره مخارجى كه نموده چيست؟.
ج - در فرض سؤال اگر براى حجة الاسلام اجير شده و بعد معلوم شود كه
منوب عنه متمكن شده اجاره باطل است و مقدارى كه اجير به امر مستأجر خرج
كرده ضامن نيست و اگر براى مطلق حج، اجير شده اعم از حجة الاسلام و غيره و
اختيار فسخ براى مستأجر قرار نداده باشند اجاره لازم است و منوب عنه نمىتواند
فسخ كند و اجير بايد عمل را انجام دهد.
س 13 - شخصى را جهت اعمال حج اجير مىكنند مقدارى از مقدمات را
انجام مىدهد بعدا از طريق دوائر دولتى ممنوع السفر مىشود و بجاى او ديگرى را
مىفرستند آيا اين شخص در ازاء آن مقدار از مقدمات كه انجام داده استحقاق
اجرتى دارد يا نه؟ و آيا حق دارند ديگرى را بفرستند يا نه؟.
ج - در فرض سؤال كه اجير ممنوع السفر شده اجير كنندگان حق دارند كه
شخص ديگرى را اجير كنند و راجع به استحقاق اجرت، اگر او را براى خصوص
اعمال حج در همان سال كه ممنوع السفر شده اجير كرده‌اند استحقاق اجرت ندارد
مگر اين كه مقدمات را به امر مستأجر بجا آورده باشد كه چون عمل مسلم محترم است،
اجرة المثل عمل خود را استحقاق دارد و اگر او را اجير كرده‌اند براى حج و
مقدمات، مال الاجاره تقسيط مىشود و به مقدارى كه مقابل مقدمات واقع شده حق
دارد.
442

س 14 - آيا نذر احرام قبل از ميقات براى نايب هم جايز است يا نه؟.
ج - بلى جايز است.
س 15 - شخصى فوت كرده و دو نفر وارث دارد يكى برادر و ديگرى همسر
و در وصيت نامه براى خود حج بلدى ذكر كرده و قيد نموده كه مثلا زيد براى من
حج انجام بدهد ولى زن متوفى بدون اطلاع وصى، ديگرى را جهت انجام حج در
نظر گرفته كه اعزام نمايد حالا آن شخص را كه همسر متوفى معين كرده، وصى
قبول ندارد و مىگويد بايد طبق وصيت، عمل نمايم و بايد زيد حج را بجا آورد آيا
آن شخص كه از طرف زن پول را گرفته مشغول الذمه است يا نه؟.
ج - در فرض سؤال اگر شخصى كه پول را از زن گرفته به حج نرفته بايد
بر طبق وصيت عمل شود و اگر به حج رفته و حج را صحيح انجام داده باشد ذمه
منوب عنه برئ مىشود و لكن با علم به اين كه زن متوفى شرعا مجاز در استيجار واداء
اجرت از تركه نوب عنه نيست حق گرفتن اجرت ندارد، بلى اگر جاهل بوده حق
مطالبه اجرة المثل عمل را از شخص آن زن دارد و اگر زن از مال خودش پول داده
كه نايب حج بجا آورد حق مطالبه از نايب ندارد و حق برداشت از مال متوفى هم
ندارد و حج نايب صحيح است.
س 16 - شخصى كه قرائت و يا اذكار واجبه نمازش صحيح نيست آيا
جايز است كه نيابت حج را قبول نمايد و بعد از اين كه خودش نماز طواف را خواند
ديگرى را نيز براى نماز، نايب كند يا نه؟ و بر فرض عدم جواز چون جاهل به مسئله
بوده چنين كارى كرده تكليفش چيست؟.
ج - استيجار چنين شخصى خلاف احتياط است و در فرض بعد هم احوط
اين است كه از مستأجر استرضا كند و يا وجه را مسترد دارد.
س 17 - كسى را مىخواهم به نيابت براى زيارت بيت الله الحرام بفرستم
شرائط نيابت چيست و پولى كه به نيابت حج داده مىشود خمس دارد يا نه؟.
ج - نايب بايد مسلمان و عاقل و مسأله دان باشد و مستطيع هم نباشد كه
حج بر او واجب باشد و مصارف حج نيابى مثل حج خود شخص جزء مؤنه است
اگر از سرمايه خمس داده يا ربح همان سال باشد خمس ندارد.
443

س 18 - اگر نايب اجير شود براى حج و در ضمن عقد با او شرط كنند
كه سال معين و يا از طريق معين حج را بجا آورد و نايب تخلف كند و در سال
ديگر و يا از طريق ديگر برود آيا حج او صحيح است و ذمه منوب عنه از حج فارغ
مىشود يا خير؟ و تمام اجرت را استحقاق دارد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال كه اجاره، بر حج مخصوص واقع شده و نائب تخلف
نموده مستحق اجرت نيست. و لكن ذمه منوب عنه فارغ مىشود.
س 19 - شخصى ملكى را جهت استيجار حج، معين كرده و در موقع
فروش ملك، قيمت آن، زائد بر مال الاجاره نيابت حج است در اين صورت بايد
تمام آن را تسليم نائب بنمايند يا آن كه زائد آن را تسليم ورثه نمايند؟.
ج - در فرض سؤال در صورتى كه آنچه زائد بر مال الاجاره حج ميقاتى است
بيشتر از ثلث نباشد تمام آن را بدهند به نائب مگر آن كه معلوم باشد كه غرض او استيجار
اصل حج است و خصوصيت استيجار آن به تمام قيمت ملك مذكور، در نظر موصى
نبوده است.
س 20 - بر نائب، واجب است كه بر طبق فتواى مرجع تقليد منوب عنه
اعمال حج را انجام دهد يا مطابق وظيفه خودش از تقليد يا اجتهاد، عمل نمايد؟.
ج - اجير بايد مطابق وظيفه خودش عمل نمايد، بلى اگر با او شرط كنند
كه علاوه بر واجبات و شرايط صحت به نظر اجير بعضى از امور لازمه به نظر منوب عنه
را نيز بجا آورد يا بعض منافيات به نظر او را ترك كند، بايد به شرط عمل نمايد.
س 21 - شخصى از طرف ديگرى براى انجام حج به مبلغ كمى نائب شد
سپس خدمتگزارى كاروانى را به عهده گرفته تا بتواند ما يحتاج خود را در سفر تأمين
كند و صروره هم بود. آيا اين حج، از منوب عنه محسوب مىشود و يا اين كه چون
قبول خدمت از ديگرى نموده شخصا بر او حج واجب شده و نيابت بى مورد است؟.
ج - كسى كه بواسطه قبول خدمت، رفتن به مكه بر او واجب شود و پول
قربانى و لباس احرام داشته باشد، مستطيع است و بايد حجة الاسلام بجا آورد و اگر
اجير براى نيابت شده باشد و اجير شدن براى خدمت، بنفسه منافى با اجاره قبلى
باشد اجاره دوم باطل است و بايد حج نيابتى را بجا آورد.
444

س 22 - كسى كه محرما وارد حرم مىشود و فوت مىنمايد حج او
بنابر مشهور صحيح و برئ الذمه شده آيا بعد از عمره تمتع و قبل از احرام حج هم اگر
فوت كرد برئ الذمه است و يا بايد براى بقيه اعمال او نائب بگيرند؟ و اگر نائب
لازم باشد و شخص شيعه يافت نشود چه تكليفى دارد؟.
ج - بلى برئ الذمه مىشود و گرفتن نائب، لازم نيست.
س 23 - زنى مستطيعه و از شوهرش نيز مبلغى طلبكار بوده و در موقع فوت
به شوهرش گفته كه در مقابل اين طلب، حج مرا بايد انجام بدهى بعد از فوت زن،
شوهر نه حج را انجام داده و نه طلب او را داده است. اكنون اگر ورثه با هم توافق
نكنند و نسبت به حج متوفاة عملى انجام ندهند و اموال را بين خود تقسيم كنند نسبت
به اصل حج تكليف چيست؟.
ج - در فرض سؤال واجب است بر شوهر، حج مورد وصيت را بجا آورد و
ورثه مىتوانند از او مطالبه كنند كه يا عمل به وصيت كند و يا دين را اداء نمايد و
اگر ورثه حج ميقاتى براى متوفاة بجا آورند ذمه ميت برئ مىشود و كافى است در
جواز تصرف در بقيه تركه، ولى تا حج اداء نشود تصرف ورثه در تركه او جايز
نيست. بلى اگر سهم يك نفر از آنها به تنهائى وافى به حج ميقاتى نيز نباشد و ورثه
نيز حاضر نيستند پول حج را تكميل نمايند تصرف او در سهم خود مانعى ندارد.
س 24 - در حج نيابتى و عمره مفرده نيابتى طواف نساء و نماز آن را بايد
نايب از طرف خود انجام دهد يا از طرف منوب عنه؟.
ج - بايد به قصد منوب عنه انجام دهد.
س 25 - زنها هم مىتوانند اجير شوند كه جهت غير، حج انجام بدهند يا
نه؟.
ج - بلى مىتوانند.
س 26 - شخصى به مكه مشرف شده پس از فراغت از اعمال حج خود،
مىتواند به نيابت از اشخاصى كه معذور از طواف هستند و يا قادر نيستند طواف حج
و طواف نساء و همچنين سعى بين صفا و مروه را بجا بياورند، اين اعمال را انجام
بدهد يا نه؟.
445

ج - مانعى ندارد.
س 27 - شخصى وصيت حج بلدى نموده و لكن تعيين بلد را نكرده و
منصرف به شهرى بخصوص نيست و قرينه هم بر تعيين بلدى نيست مثلا اگر وطن اين
شخص خراسان بوده و مدتى در آنجا زندگانى كرده بعد در تهران ساكن شده و بعد
هم آمده كاشان مريض شده و وصيت به حج بلدى كرده و بعد بقم آمده جهت زيارت
و فوت كرده در اين صورت از كداميك از شهرهاى ياد شده بايد براى او حج،
استيجار نمود؟.
ج - ظاهرا مراد از بلدى كه موصى وصيت مىنمايد بلدى است كه محل
سكونت فعلى او است بناءا على هذا اگر از توطن در خراسان، اعراض نموده بايد از
تهران استيجار نمود و الا صاحب دو وطن است و از هر كدام استيجار شود كافى
است.
س 28 - آيا ولى در حالى كه محرم است قبل از انجام اعمال خود مىتواند
نيابتا از طرف طفل، اعمال او را انجام دهد يا نه؟.
ج - لازم است اول طواف و نماز آن وسعى خود را بجا آورد و احتياطا
قبل از تقصير، نيابتا اعمال طفل را بجا آورد.
س 29 - شخصى به حد تكليف رسيده و مستطيع شده ولى بعد از استطاعت
مبتلى به جنون و مدت جنونش طولانى شده و معالجه هم فايده نمىكند و استطاعت او
هم باقى است آيا ولى شرعى او كه از جانب حاكم شرع، معين شده مىتواند
كسى را به نيابت او به حج بفرستد يا نه؟.
ج - احوط، ترك استنابه است در حال جنون. بلى اگر به همين حال از دنيا
برود بعد از موت او واجب است از تركه او برايش حج، استيجار نمايند.
س 30 - آيا جايز است شخص، حج مستحبى يا عمره مفرده مستحبى از
چند نفر بجا آورد يعنى قصد نيابت از چند نفر بنمايد يا نه؟.
ج - در صورت تبرع مانع ندارد و ليكن در استيجارى، تابع قرارداد با
مستأجرين است.
س 31 - اگر كسى در موقع عمل حج و عمره ناچار است سر خود را
446

بپوشاند يا زير سايه قرار بگيرد و نمىتواند در آفتاب باشد در اين صورت چنين
شخصى مىتواند از ديگرى نيابت كند يا نه؟.
ج - در فرض سؤال كه نايب، معذور در انجام بعض محرمات احرام است
نيابت و استيجار او مانع ندارد و كفاره آن بر عهده خود نايب است.
س 32 - شخصى براى انجام حجة الاسلام اجير شده و تا سوريه رفته و
موفق به انجام عمل نشده و به كشور خود مراجعت كرده آيا مىتواند بابت مخارجى كه
در اين سفر نموده وجهى از منوب عنه مطالبه كند يا نه؟.
ج - بر حسب ظاهر حال كه اجرت را مقابل رفتن و برگشتن و عمل حج
قرار مىدهند اجير از اجرة المسمى به اندازه‌اى كه از راه پيموده، مستحق است
هر چند عمل براى منوب عنه فايده نداشته باشد.
س 33 - كسى كه قرائت نماز او و همچنين اعراب تلبيه او صحيح نيست
مىتواند به نيابت ديگرى حج بجا آورد يا نه؟. و بر فرض عدم جواز، مىتواند اجير
شود و لكن شرط كند براى نماز و تلبيه كسى را اجير نمايد، يا اين كه تحت نظر
معلم، تلبيه بگويد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال اگر با تلقين معلم، بتواند صحيح بخواند نيابت او جائز
است و در غير اين صورت محل اشكال است.
س 34 - زنى از دنيا رفته و به شوهرش وصيت كرده كه براى او حج،
استيجار نمايند ولى قيد بلدى و يا ميقاتى نكرده و شوهرش قبول وصيت او نموده
لكن مسامحه كرده و جهت همسرش حج استيجار ننموده و اموال هم از بين رفته و
شوهر آن زن كه وصى او بوده فوت كرده است و قبل از فوت به يك نفر وصيت نموده
كه حج همسرم در گردن من مانده اداء كنيد و آن شوهر متوفى داراى صغار است
اگر خواسته باشند حج بلدى آن زن را از مال او بردارند صغار به زحمت مىافتند آيا
اجازه مىفرمائيد كه حج ميقاتى جهت آن زن بدهند يا نه؟.
ج - در فرض مسأله كه وصيت به حج شده چون منصرف به بلدى است واجب
است بر وصى حج بلدى استيجار نمايد و اگر مال را تلف كرده ضامن حج بلدى
است و فعلا بايد از مالش حج بلدى استيجار شود هر چند صغير داشته باشد.
447

س 35 - شخصى در زمان حياتش اهل نماز و روزه بوده و حج هم بجا
آورده با اين حال، وصيت كرده كه براى او حج استيجار نمايند فعلا فوت كرده و
ورثه نمىدانند حجى كه وصيت نموده براى اين است كه حجة الاسلام خود را باطل
دانسته يا حج احتمالى و احتياط است تكليف چيست؟.
ج - ظاهر آنست كه حج احتياطى است مگر قرينه باشد كه مستحبى و يا
واجبى است و در هر صورت بايد بر طبق وصيت، عمل شود.
س 36 - شخصى فوت نموده، حج و قضاء نماز و روزه به ذمه دارد و
وصيت كرده كه از ثلث مالش حج و قضاء نماز و روزه استيجار شود در صورت عدم
وفاء ثلث آيا همه در عرض هم هستند و يا مخارج حج را از اصل مال و اجرت نماز
و روزه را از ثلث بردارند؟.
ج - در صورت عدم وفاء ثلث، حج ميقاتى از اصل برداشته مىشود و
اجرت نماز و روزه و تفاوت بين بلدى و ميقاتى از ثلث داده مىشود و در صورت
عدم وفاء ثلث به نماز و روزه و تفاوت بين بلدى و ميقاتى، نماز و روزه، مقدم بر
تفاوت بين بلدى و ميقاتى است و ورثه كبار در صورت رضايت، از مال خود حج
بلدى استيجار نمايند و با عدم رضايت و عدم كفايت ثلث، زائد بر ميقاتى واجب
نيست.
س 37 - اگر كسى وصيت به حج كند و تعيين بلدى و يا ميقاتى بودن آن
را نكند تكليف چيست؟.
ج - ظاهر وصيت، حج بلدى است.
س 38 - كسى كه استطاعت حج را داشته و پيش از آن كه به مكه برود از دنيا
رفته آيا مىشود از ميقات نائب براى او بگيرند يا بايد از بلد نائب گرفت و آيا فرقى
در وصيت كردن و نكردن متوفى و كم بودن و زياد بودن مال او براى گرفتن نائب
هست يا نه؟.
ج - اگر وصيت نكرده استيجار حج ميقاتى، كافى است و اگر وصيت
كرده و مقيد به ميقاتى نبوده حج بلدى استيجار نمايند مگر آن كه مازاد بر استيجار
ميقاتى بيش از ثلث باشد كه در اين صورت محتاج به امضا ورثه است و اگر ورثه
448

امضا نكردند بايد ثلث را صرف در استيجار حج از ما قبل ميقات به هر مقدار كه
ممكن است بنمايند.
س 39 - كسى كه به قصد حج مستحبى، عمره تمتعى براى خود بجا آورده
آنگاه در مكه اجير شده و مجددا به ميقات ادنى الحل برگشته و سپس عمره و حج
تمتعى به نيابت از شخص متوفى بجا آورده است تكليف او چيست؟.
ج - اجاره، باطل و حج او نيز مجزى از حج منوب عنه نيست بنابر احتياط
واجب.
س 40 - شخص مستطيع كه حج بر او مستقر شده فوت نموده و وصيت
كرده كه شخص معينى كه امسال اجير ديگرى است سال بعد از طرف او نيابتا
به حج برود و حال آن كه ممكن است امسال شخص ديگرى از او نيابت نمايد و نيز
محتمل است سال آينده موانعى ايجاد شود كه نتوان استيجار كرد در اين صورت
مطابق وصيت، بايد شخص معين نايب شود و يا امسال به ديگرى رجوع نمايند؟.
ج - ظاهر اين است كه عمل به اين وصيت، مشروع نيست و واجب است
با تمكن، فورا نائب بگيرند.
س 41 - شخصى وصيت نموده از ما ترك او بعد الموت، حج بلدى برايش
استيجار شود فعلا از دنيا رفته و ما ترك او بواسطه تنزل قيمت، وافى به حج بلدى
نيست و اميد به ترقى قيمت هم نيست در اين صورت حج ميقاتى جهت او استيجار
شود كافى است يا نه؟.
ج - با فرض اين كه آنچه معين شده وافى نيست از هر جا مىرسد استيجار
شود مثلا اگر ممكن است از عتبات استيجار شود و اگر ممكن نشود ميقاتى استيجار
كنند.
س 42 - شخصى از ايران حركت مىكند كه براى خود يا به نيابت از
ديگرى حجة الاسلام بجا آورد حال مىخواهد كه قبل از حج براى خود يا ديگرى
عمره مفرده بجا آورده و بعد برگردد به مدينه و احرام حج ببندد بفرمائيد كه اين
عمل، جائز است يا نه؟ و اگر چنين كرد حج از ذمه خود او و يا از ذمه منوب عنه
ساقط مىشود يا نه؟.
449

ج - كسى كه حج واجب خود را بجا نياورده جائز نيست در ايام حج، عمره
مفرده بجا آورد و همچنين كسى كه نائب حج بلدى است، جائز نيست عمره مفرده
را قبل از اعمال حج بجا آورد و در صورتى كه قبل از حج بجا آورد عمره مفرده او
باطل است و لكن حج صحيح است و از ذمه او يا منوب عنه ساقط مىشود. بلى اگر
نائب حج بلدى بوده استحقاق اجرت ندارد.
س 43 - كسى كه براى حج تمتع استحبابى به مكه رفته و عمره تمتع را انجام
داده و از روى جهل به مسئله براى حج تمتع ميقاتى در مكه اجير شده و به ميقات رفته
و براى عمره تمتع محرم شده و به مكه آمده و اعمال عمره را انجام داده سپس مسأله
را فهميده، معلوم است كه حج ميقاتى صحيح نيست، بفرمائيد نسبت به اعمال خود
چه وظيفه‌اى دارد؟.
ج - احرام او براى عمره حج ميقاتى درست نبوده و بايد بقيه اعمال خود را
بجا آورد يعنى در مكه براى حج محرم شود و به عرفات رود و مناسك را انجام دهد و
حج تمتعش صحيح است.
س 44 - عمره و حج به نيابت حضرت حجة بن الحسن عليهما السلام صحيح
است يا خير؟
ج - جواز آن بعيد نيست.
450

ميقات
س 1 - شخصى در غير اشهر حج با احرام عمره مفرده، وارد مكه شد و
اعمال عمره مفرده را بجا آورد و در مكه ماند تا ايام حج آيا براى احرام عمره تمتع
مىتواند از تنعيم، محرم شود يا بايد به يكى از مواقيت برود؟.
ج - بايد به يكى از مواقيت پنجگانه برود و از آنجا محرم شود.
س 2 - كسى كه براى عمره مفرده، عازم مكه است آيا جايز است كه از
جده - با نذر يا بدون نذر - احرام ببندد؟ و بر فرض جواز آيا جايز است از حديبيه و
يا ادنى الحل احرام ببندد؟، صور مسأله را بيان فرمائيد.
ج - عبور از ميقات يا محاذى آن براى قاصد مكه، بدون احرام جايز نيست
هر چند بخواهد عمره مفرده بجا آورد و لكن اگر معصيت نمود و از ادنى الحل كه
ميقات عمره مفرده است محرم شد عمره او صحيح است و كسى كه عازم عمره مفرده
است جايز است قبل از رسيدن به ادنى الحل، نذر كند و محرم شود خواه در جده
باشد و يا قبل از آن و همچنين است اگر عابر، قاصد مكه نبوده و بعد از عبور از
ميقات يا محاذى آن قصد نمايد به مكه مشرف شود جايز است با نذر، از جده مثلا
براى عمره مفرده محرم شود و اما اعمال حج واجب در مناسك مذكور است.
س 3 - اگر كسى در مكه، زندانى شد و موقعى آزاد گشت كه نمىتواند
به ميقات برود از كجا بايد محرم شود؟.
ج - فعلا وظيفه اين شخص بنابر احتياط اين است كه از هر جائى كه
نزديكترين نقطه به ميقات است و ممكن باشد احرام عمره تمتع ببندد، محرم گردد و
451

حج را تمام كند و پس از مراجعت اگر سال اول استطاعت او بوده و استطاعتش تا
سال بعد باقى نباشد حج مزبور، كافى است و چيزى بر او نيست و اگر تا سال
بعد، استطاعتش باقى باشد يا قبلا حج بر او مستقر شده بوده مجددا حج تمتع را
بنابر احتياط لازم بجا آورد.
س 4 - اگر كسى نذر احرام پيش از ميقات كرده باشد و پيش از ميقات،
محرم شود و بعد از ورود به جده وسائل حركت او به مدينه فراهم شود آيا مىتواند
محل شود و به مدينه برود و بعد از آن از ميقات محرم شده و وارد مكه شود؟.
ج - انصراف از نيت احرام، سبب بيرون آمدن از احرام نمىشود و با آن كه
احرام بسته تجديد احرام، بنحو جزم، مشروع نمىباشد بلى رجاءا بخواهد در مسجد
شجره تجديد نيت كند مانعى ندارد.
س 5 - كسى كه در ميقات براى عمره تمتع و يا در مكه براى حج، محرم
شد اگر بى اختيار او را از ميقات يا از مكه بيرون ببرند و برگردانند چه صورت
دارد؟.
ج - فعلا مانعى به نظر نمىرسد لكن در عمره تمتع، احتياط آنست كه در
مراجعت و مرور به ميقات يا محاذى آن، نيت و تلبيه را تكرار كند.
س 6 - آيا احرام در هر جاى مسجد فعلى شجره جائز است يا خير؟.
ج - احرام در تمام نقاط مسجد بلكه در مقدارى از اطراف و جوانب آن
جائز است.
452

نيت احرام
س 1 - معنى نية الإحرام هو توطين النفس على ترك المحرمات فعليه أن
الشخص الذي يحرم من بلده قبل الميقات بالنذر وهو يعلم إنه يسافر بالطائرة (تحت
الظل) فهل ينعقد نذره في هذه الصورة ويصح إحرامه أم لا؟.
ج - الظاهر إن نية الإحرام لا يعتبر فيها العزم على ترك المحرمات وتوطين
النفس عليه بل هو إنشاء التحريم على نفسه وهو لا ينافي العلم بإرتكاب بعضها ولو
مختارا فعلى هذا ينعقد النذر و يصح الإحرام.
س 2 - شخصى براى حج تمتع، مشرف شد در موقع احرام نمىدانست بايد
براى عمره محرم شود لذا نيت كرد كه احرام براى حج مىبندم و اعمال را طبق
دستور عمره انجام داد و تقصير كرد و محل شد بعد گفت شايد عمره من صحيح
نباشد به علت اين كه در موقع احرام عمره، نيت حج كرده و دوباره در مسجد الحرام
محرم شد و نيت عمره كرد و دوباره عمره تمتع بجا آورد و بعد حج تمتع انجام داد
در اين صورت عمره اول چون نيت حج كرده چه صورت دارد؟ و اگر عمره اول باطل
است عمره دوم صحيح است يا نه؟ چون به ميقات نرفته و از مكه خارج نشده و
مىدانست كه وقت بيرون رفتن را ندارد و امكان داشت كه گم هم بشود.
ج - در فرض سؤال اگر به نيت حج تمتع محرم شده عمره اول او صحيح
است.
س 3 - كسى يك مرتبه به حج مشرف شده ولى مىگويد دلچسبم نيست
مىخواهد دو مرتبه حج نمايد آيا نيت احتياط كند يا ما فى الذمه؟.
ج - قصد ما فى الذمه نمايد.
453

تلبيه
س 1 - حاج در حج تمتع قبل از وقوف به عرفات فهميد كه تلبيه او چه در
عمره تمتع و چه در حج، صحيح نبوده اكنون وظيفه او چيست؟.
ج - در فرض سؤال كه از جهت نسيان يا جهل بوده اگر قبل از اعمال
عمره، متوجه شود چنانچه ممكن است به ميقات برگردد و با تلبيه صحيح محرم شود و
اگر ممكن نيست هر مقدار مىتواند به طرف ميقات برگردد و محرم شود و اگر آن هم
ممكن نيست در همانجا كه مىفهمد محرم شود و عمره او صحيح است و همچنين
اگر بعد از اعمال عمره بفهمد عمره او صحيح است و اگر در عرفات بفهمد و
برگشتن ممكن باشد، برگردد به مكه و ثانيا محرم شود و اگر ممكن نيست هر قدر
مىتواند به طرف مكه برگردد و محرم شود و اگر آن نيز ممكن نيست در همان محل
محرم شود و حج او صحيح است.
س 2 - هر گاه كسى در موقع بستن حوله احرامى نيت عمره تمتع نمود و
حوله را بست بعد دعاى مستحبى خواند آنگاه متوجه شد كه لبيك نگفته بى درنگ
لبيك گفت چه صورت دارد؟.
ج - مانعى ندارد احرام صحيح است.
س 3 - شخصى خيال كرده كه تلبيه، مختص به عمره است براى احرام
حج، تلبيه نگفته و بدون تلبيه محرم شده و به عرفات رفته و اعمال را تا آخر انجام
داده بعدا فهميده كه بايد در احرام حج نيز تلبيه بگويد تكليف او چيست؟.
ج - در فرض سؤال كه بعد از تمام اعمال فهميده كه تلبيه نگفته حج او
454

صحيح است.
س 4 - كسانى كه محرم به احرام عمره تمتع مىشوند و بعد وظيفه آنها حج
افراد مىشود آيا بايد ثانيا به نيت حج افراد تلبيه بگويند و محرم شوند يا خود به خود
عمره مبدل به حج افراد مىشود و تلبيه و احرام مجدد لازم نيست؟.
ج - ثانيا تلبيه و احرام، لازم نيست بلكه با همان احرام و تلبيه‌اى كه براى
عمره تمتع گفته با قصد حج افراد، به عرفات مىرود.
س 5 - بعد از محرم شدن و گفتن تلبيه، مىتواند بعنوان احتياط ثانيا تلبيه
بگويد و محرم شود يا خير؟ و آيا تكرار تلبيه مضر به حج او هست يا نه؟.
ج - اگر احتمال عدم صحت تلبيه و احرام اول را بدهد رجاءا و احتياطا
مانعى ندارد.
س 6 - اگر زن تكبيرة الاحرام يا قرائت را در نماز و تلبيه را در موقع محرم
شدن بلند بگويد بطورى كه اجنبى بشنود جايز است يا نه؟ و بر فرض عدم جواز باطل
است يا نه؟.
ج - اگر با شنيدن اجنبى جهر به تلبيه كرده، احوط لزومى اعاده است.
455

احرام
س 1 - كسى كه در مكه است اگر براى انجام كارى به جده رفت آيا موقع
برگشتن بايد محرم گردد و با احرام، داخل حرم شود يا نه؟ و اگر احرام لازم است
به چه نيت بايد محرم شود و پس از دخول مكه چكار بايد بكند؟.
ج - شخص مذكور اگر معتمر به عمره تمتع بوده تا حج را بجا نياورد حرام
است از مكه بيرون برود مگر حاجت پيدا كند و بيرون رفتن موجب فوت حج نشود
كه در اين صورت بايد محرم به احرام حج شود و از مكه بيرون رود و بعد از مراجعت
به همان احرام، اعمال حج را بجا آورد. بلى اگر در خارج كارى داشته باشد و رفتن
به آنجا با احرام براى او حرج باشد جايز است بدون احرام خارج شود و در هر حال
اگر جهلا يا عصيانا بدون احرام بيرون رفت چنانچه مراجعتش در همان ماهى باشد
كه عمره اولى را بجا آورده همان عمره اولى كافى است و جايز نيست دوباره محرم
شود به احرام عمره و اگر از عمره اولى سى روز گذشته باشد بايد در ميقات محرم
به احرام عمره تمتع شود و بعد از وارد شدن به مكه عمره تمتع را انجام دهد و عمره اولى
مفرده مىشود و بعد محرم به احرام حج گردد و اگر فاصله كمتر از سى روز باشد و
در غير آن ماهى كه عمره اولى را بجا آورده وارد شود به احتياط واجب در ميقات
محرم به احرام عمره تمتع شود و بعد از انجام اعمال عمره، محرم به احرام حج شود
و كسى كه بعد از عمره تمتع بدون احرام از مكه خارج شده و پس از گذشتن يك ماه
يا بيشتر عصيانا يا جهلا يا نسيانا بدون احرام وارد مكه شده همان عمره اولى كه
انجام داده عمره تمتع محسوب است و اگر بعد از حج بيرون رفت و خواست
456

مراجعت به مكه نمايد اگر در همان ماهى كه احرام بسته مراجعت كرد احرام، لازم
نيست و اگر از احرام سابق، سى روز گذشته بايد محرم شود به احرام عمره مفرده و
اگر فاصله كمتر از سى روز باشد و در غير آن ماهى كه احرام سابق را بسته بخواهد
مكه برود احتياط واجب آنست كه محرم شود به احرام عمره مفرده و پس از دخول
مكه اعمال عمره مفرده را بجا آورد.
س 2 - جوانى پس از احرام و ورود به مكه، مجنون مىشود و جنون او
ادوارى است البته چنين شخصى براى سالهاى آينده اگر افاقه پيدا كرد و استطاعت
باقى بود حكمش معلوم ولى در همان سال كه جنون عارض شده حكم موت را دارد و
يا حكم مصدود و محصور را؟.
ج - در فرض سؤال، شخص مزبور به حال احرام باقى است و اگر بعد از
گذشتن ايام حج افاقه پيدا كرد بايد به اعمال عمره مفرده محل شود و اگر حج بر او
مستقر بوده واجب است بعد از افاقه بجا آورد و در صورت استقرار حج و ادامه جنون
تا زمان موت، بر ورثه لازم است از تركه او حجش را بجا آورند.
س 3 - محرم شدن از محله شيشه، كافى است يا نه؟ يعنى آيا محله شيشه
كه نزديك منى است جزء مكه محسوب است يا نه؟.
ج - كسى كه مىخواهد محرم با حرام حج بشود بايد در شهر مكه، محرم
گردد و چنانچه بعضى گفته‌اند محل شيشه داخل شهر است معذلك اگر احراز نشد
ترك احتياط نشود به اين كه پيش از محله شيشه محرم با حرام حج گردد و كسى كه
مىخواهد محرم با حرام عمره مفرده گردد مىتواند از ادنى الحل، مثل تنعيم، محرم
شود.
س 4 - اگر كسى حج خود را فاسد نمايد مىفرمائيد موظف است همان را
به آخر برساند بفرمائيد آيا با اتمام حج فاسد، محل مىشود يا نه؟.
ج - بلى محل مىشود مگر آن كه مانعى از اتمام پيش آيد.
س 5 - كسى كه با احرام عمره تمتع وارد جده شد و چون وسيله يافت احرام
را به هم زد و به مدينه منوره رفت كه در مراجعت از مسجد شجره، محرم شود حكمش
چيست؟.
457

ج - شخص مذكور اگر احرام اول او صحيح بوده تا اعمال عمره را تمام
نكند از احرام بيرون نمىرود اگر چه قصد به هم زدن آن را كرده باشد و بايد با همان
احرام، عمره را تمام كند و تجديد احرام بعد از برگشتن از مدينه، لازم نيست. بلى
رجاءا بخواهد در مسجد شجره، تجديد احرام كند مانعى ندارد ولى لازم نيست و
اگر به گمان اين كه احرامش به هم خورده مرتكب يكى از محرمات شود حكم آن در
مناسك در احكام محرمات احرام گفته شده است.
س 6 - مردى كه مىخواهد محرم شود اگر لباس دوخته را بيرون نياورد و
لباس احرام را روى آن بپوشد به احرامش ضرر مىزند يا نه؟.
ج - بنابر احتياط بايد لباس را بكند و محرم شود تا قطع به صحت احرام
نمايد.
س 7 - كسى كه عمره انجام داده جائز است براى او قبل از يك ماه همه
روزه از حدود ميقاتگاه خارج شود و بدون احرام وارد مكه گردد يا نه؟.
ج - مانعى ندارد بلى بعد از عمره تمتع، خروج از مكه بدون احرام براى
حج تمتع جايز نيست لكن اگر نسيانا يا عصيانا خارج شد قبل از يك ماه بدون احرام
داخل مكه شود و عمل حج را انجام دهد.
س 8 - آيا سايه ديوار ماشينهائى كه سقف ندارند روى سر مرد محرم قرار
بگيرد اشكال دارد يا نه؟.
ج - اگر ديوار ماشين، مورب باشد بطورى كه عرفا صدق كند از بالاى سر
استظلال شده جايز نيست و اگر از پهلو سايه بر سر محرم بيفتد جواز آن خالى از
قوت نيست و لكن احوط ترك است.
س 9 - بعضى از مديران كاروان حج يا بعض كارمندانى كه سال‌هاى
زياد به حج مشرف مىشوند و حج واجب خود را انجام داده‌اند در بعضى از سالها
اگر چه در اشهر حج باشد فقط يك عمره مفرده بجا مىآورند و محل مىشوند و
به منظور سهولت رسيدگى به حجاج براى رفتن به عرفات هم محرم نمىشوند آيا
اشكال دارد يا خير؟.
ج - در فرض سؤال كه واجبى در ذمه او نيست بعد از بجا آوردن عمره
458

مفرده جايز است از مكه خارج گردد و تا يك ماه بعد جايز است بدون احرام داخل
مكه شود.
س 10 - شخصى بعد از تمام اعمال عمره تمتع و قبل از احرام براى حج
تمتع، مريض و بى هوش گرديده بطورى كه قادر بر رفتن به عرفات و انجام اعمال نبوده
البته اگر محرم بود حكم محصور را داشت و لكن در فرض سؤال كه محرم نشده
تكليف چيست؟.
ج - در فرض مذكور عمره او مفرده شده ولى وجوب طواف نساء در اين
مورد، معلوم نيست اگر چه احتياط خوب است و اگر رفتن خودش متعذر است نايب
بگيرد كه طواف نساء را از طرف او انجام دهد و اگر استطاعت دارد بايد در سال
آينده حج كند و همچنين اگر قبلا حج بر او مستقر شده بوده بايد حج بجا آورد.
س 11 - آيا احرام در نيابت براى طواف عمره تمتع و مفرده و حج تمتع
لازم است يا نه؟.
ج - احرام در نيابت طواف عمره تمتع و مفرده واجب است و در طواف
حج لازم نيست.
س 12 - بين عمره و حج تمتع مىتواند به غار ثور يا كوه حرا برود يا خير؟.
ج - بعد از عمره تمتع، جايز نيست از مكه بيرون رود الا با احرام حج.
س 13 - كسى كه احرام بسته اگر با پارچه ندوخته از دور كمر تا بالاى
سينه، خود را بپوشاند و پارچه را دور بدن خود - مثل شال كمر - بپيچد چه صورت
دارد؟.
ج - اگر بخواهد پارچه‌اى را مثلا از كمر به پائين ببندد مانعى ندارد ولى
روى سينه چيزى نبندد.
س 14 - در غير حال طواف و نماز آن اگر جامه احرام يا بدن محرم نجس
شود مثل نجس شدن بدن يا لباس در قربانگاه آيا براى احرام او اشكال دارد يا
نه؟.
ج - براى احرام او اشكال ندارد و لكن احوط آنست كه در صورت امكان،
تطهير يا تبديل نمايد.
459

س 15 - اگر محرم، زير لباس احرام شالى به گردن بيندازد و شال گردن را
از زير بغل تا زير ناف چندين دور بپيچد اين عمل از جهت شبيه بودن به لباس دوخته
موجب فديه مىشود يا نه؟.
ج - بستن شال به گردن و سينه به نحوى كه ذكر شده جايز نيست و لكن
انداختن پارچه غير دوخته روى شانه نظير حوله مانعى ندارد و چنانچه بنحو مرقوم در
سؤال، شال به گردن و سينه ببندد احتياط لازم، دادن كفاره است.
س 16 - زنها در حال احرام مىتوانند جوراب بپوشند يا بايستى روى پاى
آنها مثل مردان باز باشد؟.
ج - اقوى جواز پوشيدن جوراب است براى زن.
س 17 - پوشيده شدن روى پا در حال احرام در موقع نشستن، يا آمدن
جامه احرام روى پا در حال سير يا در منزل، چه صورت دارد؟.
ج - اشكال ندارد.
س 18 - كسانى كه جهت ذبح قربانى، به مذبح مىروند و قهرا لباس احرام
و بدنشان آلوده به خون مىشود و غالبا تطهير برايشان ميسور نيست تا به مكه برگردند آيا
گناهى بر آنان هست يا نه؟.
ج - رفتن به مذبح براى قربانى نمودن، حرام نيست و لكن اگر لباس يا بدن
محرم نجس شود احوط تطهير آنست با امكان، اگر چه مستلزم رفتن به مكه باشد.
س 19 - در منزل، سر روى بالش نرم گذاشتن كه باعث پوشيدن مقدارى
از سر مىشود چه صورت دارد؟.
ج - سر روى بالش گذاردن مانعى ندارد.
س 20 - اينجانب عازم حج بيت الله هستم و پايم مصنوعى است با اين
خصوصيات: 1 - بايد پاى مصنوعى بسته باشد تا بتوانم راه بروم و آن هم دوخته است
2 - به خاطر بستن پا بايد زير شلوارى و زير پيراهن بپوشم و آنها نيز دوخته است 3 -
براى اين كه بهتر بتوانم راه بروم بايد كفش معمولى بپوشم و از دم پائى نمىتوانم
استفاده نمايم 4 - بر اثر پاى مصنوعى بايد جوراب پا كنم بنابر اين نظر مباركتان را
مرقوم و مرا راهنمائى فرمائيد كه محل حاجت است.
460

ج - ظاهر آن است كه براى پوشيدن جنس دوخته يك كفاره بدهيد كافى
است بنابر اين بايد براى بستن پا با چيز دوخته و پوشيدن شلوار و پيراهن يك
گوسفند كفاره در احرام عمره و يك گوسفند كفاره در احرام حج قربانى نمائيد و
چون پوشيدن روى پاى غير مصنوعى براى مرد محرم مستقلا حرام است بايد براى
اين جهت هم يك كفاره در احرام عمره و كفاره ديگرى در احرام حج بدهيد.
س 21 - آيا طفل مميز يا غير مميز مىتواند محرم شود به عمره مفرده و
مشروعيت دارد كه ولى، او را محرم كند يا نه؟.
ج - ظاهر اخبار جواز است و اختصاص به حج ندارد.
س 22 - شخصى از جده محرم گرديده و به مكه مشرف شده و اعمال عمره
مفرده و طواف نساء را بجا آورده در صورتى كه تمكن از رفتن به يكى از مواقيت
داشته و بعد از فراغ از اعمال، امر زناشوئى را با زوجه خود انجام داده آيا كفاره
دارد يا خير؟
ج - كفاره ندارد.
س 23 - در اثر هجوم جمعيت وقت بوسيدن حجر الاسود ممكن است جامه
احرام بعض از حاجيان سر آنها يا سر ساير حجاج را بپوشاند اگر تصادفا اين طور شد
چه صورت دارد؟.
ج - در صورت تصادف، اشكال ندارد.
س 24 - اگر طفل محرم يكى از محرمات احرام را كه كفاره دارد مرتكب
شود آيا كفاره دارد يا خير؟ و اگر داشته باشد بر خود طفل است كه بعد از بلوغ
بدهد يا بر ولى او است؟.
ج - بر ولى واجب است كه طفل را از ارتكاب محرمات باز دارد، و در
فرض سؤال كفاره لازم مىشود حال چنانچه غير مميز باشد و ولى او را محرم كرده
باشد و طفل صيد نمايد كفاره بر ولى واجب مىشود و بنابر احتياط، ساير كفارات
نيز بر عهده ولى است و اگر طفل مميز باشد احوط آن است كه ولى كفاره را از
مال خودش بدون اين كه قصد كند بر او واجب بوده يا بر صبى اداء نمايد يعنى قصد
كند كه كفاره واجب شده را اداء مىنمايد اعم از اين كه بر خودش واجب شده يا بر
461

صبى مميز.
س 25 - كسى كه جهلا يا نسيانا در حال احرام تا مكه شورت را بيرون
نياورد چه صورت دارد؟.
ج - احرام، صحيح است و كفاره ندارد بايد شورت را فورا از بدن بيرون
كند.
س 26 - شخصى كه قبل از اشهر حج و يا در اشهر حج محرم به احرام
عمره مفرده شده است و وارد مكه گرديده و اعمال را انجام داده اكنون كه موقع
حج رسيده مىخواهد براى حج تمتع به ميقات برود و نمىگذارند يا خوف دارد او را
دستگير كنند وظيفه‌اش چيست؟.
ج - در فرض سؤال بادنى الحل (ميقات عمره مفرده) برود و محرم با حرام
عمره تمتع بشود و تمام اعمال حج تمتع را انجام دهد و سال بعد هم احتياطا حج
تمتع را بجا آورد.
س 27 - اگر كسى العياذ بالله در عمره تمتع لواط و يا با زن جماع كند
عمره‌اش باطل مىشود و يا فقط موجب كفاره است؟.
ج - اگر در عمره تمتع پيش از سعى، جماع يا لواط كند عمره‌اش باطل
مىشود و يك شتر كفاره بر او لازم است و واجب است همان عمره باطل را تمام
كند و اگر وقت دارد به ميقات برود و عمره تمتع را اعاده نمايد و اگر وقت اعاده
ندارد واجب است حج افراد بجا آورد و بعد عمره مفرده و احوط اعاده حج است در
سال آينده و اگر بعد از سعى، جماع يا لواط كرده عمره باطل نمىشود لكن يك
شتر كفاره بر او واجب است.
س 28 - بعضى از حجاج، در حال احرام در مشعر و منى از پتو و لحاف
دوخته جهت ايمنى از سرما استفاده مىكنند آيا اين عمل جايز است يا نه؟.
ج - خوابيدن زير پتو و لحاف اگر طورى به خود نپيچد كه مثل لباس شود
اشكالى ندارد ولى در حال جلوس و قيام، لحاف و پتوى دوخته روى خود نيندازد.
س 29 - آيا لازم است لباس احرام زن غير دوخته باشد؟.
ج - بلى جامه احرام زن (در عقد احرام) بايد غير دوخته باشد.
462

س 30 - بعضى حجاج را در نه كيلومترى مسجد الحرام و دوازده كيلومترى
عرفات منزل مىدهند، تكليف اقامه و نماز آنها از نظر قصر و اتمام و احرام حج
تمتع كه بايد از مكه باشد چيست؟.
ج - دائر مدار صدق عرفى است، در صورتى كه بر مجموع محلات عنوان مكه
صدق كند، قصد اقامه در تمام نقاط زمين مكه صحيح است و احرام حج تمتع از آن
نقاط كافى است، بلى اگر منزل حجاج، خارج از حد مكه باشد مثل منى يا
حديبيه و حده و بحره كه به آنها محلات مكه نمىگويند و شخص حاج بخواهد هم
در مكه باشد و هم در ملحقات مكه كه صدق محلات مكه نكند، قصد اقامه، در دو
محل محقق نمىشود و احرام حج هم از آنجاها كافى نيست.
س 31 - شهر مكه توسعه پيدا كرده ولى محله‌ها به هم متصل است مثل
تهران قديم و نارمك و ساير محله‌ها، آيا احرام براى حج تمتع از محله‌هاى مذكوره
صحيح است يا نه؟.
ج - در صورتى كه جزء مكه شمرده شود صحيح است.
س 32 - اگر لباس احرام كوتاهتر از حد شرعى باشد آيا احرام با آن
محقق مىشود يا نه؟.
ج - در صورت جهل، احرام محقق مىشود و در صورت عمد نيز تحقق آن
بعيد نيست هر چند در ترك شرائط لباس احرام معصيت كرده است.
س 33 - هل يجوز ازالة الزوائد الجلدية التي تخرج فوق الظفر أو في الشفة عادة،
في حال الإحرام أم لا؟.
ج - لا مانع من ازالة الزوائد المذكورة في حال الإحرام إلا أن توجب الإدماء
فإن الإدماء حرام و موجب للكفارة كما إنه لا مانع من إزالتها في غير حال الإحرام أيضا
إذا كان أوان إنفصالها.
س 34 - هل يجوز للمحرم أن يدخن السيجارة الفرنجية ذات رائحة أم لا؟.
ج - لا يجوز التدخين به مع صدق الطيب عليه.
س 35 - اگر جامه احرام را با پول خمس يا زكات نداده خريده باشند احرام
در آن صحيح است يا خير؟.
463

ج - اگر به عين آن پول، معامله واقع شده باشد احرام در آن جايز نيست و
همچنين اگر جامه احرام خودش متعلق خمس شده باشد محرم شدن در آن جايز
نيست و طواف در آن باطل است. ولى اگر آن را به پول كلى خريده باشد احرام در آن
ضرر ندارد هر چند در مقام پرداخت قيمت، پول خمس يا زكات نداده را بدهد لكن
ذمه او به مقدار خمس برئ نمىشود و ضامن آن مقدار خمس هم مىباشد.
س 36 - در حرم بر محل صيد كردن حرام است يا نه؟.
ج - هر صيدى كه بر محرم در حال احرام حرام است بر محل نيز در حرم
حرام است.
س 37 - بر حسب فتواى حضرت مستطاب عالى جايز است كه محرم در
منزل زير سقف و سايه برود يا چتر بر سر بگيرد آيا مراد از منزل، شهر مكه است يا
منزلى كه در شهر مكه دارد و همچنين در منى و عرفات؟.
ج - مراد از منزل محل نزول است در مقابل حال طى طريق، پس در شهر
مكه و منى و عرفات و قهوه خانه‌هاى بين راه و امثال آن، براى محرم بعد از منزل
كردن تا قبل از كوچ كردن استظلال مانعى ندارد هر چند در آمد و شد براى حوائج
باشد.
س 38 - كفاره كشتن ملخ در حال احرام چيست؟.
ج - يك كف طعام يا يك دانه خرما است بطور تخيير و اگر هر دو را بدهد
بهتر است.
س 39 - اگر ملخ را در حال احرام بكشد و بخورد كفاره آن چيست؟.
ج - يك گوسفند قربانى بر او واجب مىشود.
س 40 - اگر ملخ بسيار باشد و همه آنها را بكشد چه بر او لازم مىشود؟.
ج - احوط آنست كه اگر بيشتر از يك ملخ كشته باشد يك گوسفند
قربانى كند و احوط از آن ضميمه ساختن يك كف طعام و يك دانه خرماست.
س 41 - اگر از جهت زيادى ملخ در بين راه نتواند خود را از كشتن آنها
حفظ نمايد چه كند؟.
ج - در اين صورت چيزى بر او نيست.
464

س 42 - آمپول زدن محرم به ديگرى با علم به بيرون آمدن خون، چه صورت
دارد؟ و آيا اين كه نسبت به محرم باشد يا نسبت به محل فرقى هست يا نه؟.
ج - اشكالى ندارد و فرقى بين آن دو نيست.
س 43 - چه مىفرمائيد در اين مسأله كه شخصى بعد از عمره تمتع - كه
در روز چهارم ذيحجه انجام داده - قبل از حركت به عرفات و منى براى اعمال حج
تمتع - سر خود را با تيغ يا ماشين يك يا دو يا سه تراشيده آيا اين عمل، ضررى به
حج او مىرساند يا نه؟ و كفاره دارد يا نه؟.
ج - اگر با تيغ، سر خود را بين عمره تمتع و حج تمتع بتراشد با آن كه عالم
به مسأله بوده، يك گوسفند كفاره دارد و در صورت جهل و نسيان، كفاره ندارد و
ماشين كردن سر هم در فرض مزبور، موجب كفاره نمىشود هر چند احوط، دادن
كفاره است. و در هر حال ضررى به حج او نمىرساند.
س 44 - اگر انسان در حال احرام، به خودش آمپول تزريق نمايد چه صورت
دارد؟.
ج - اگر موجب بيرون آمدن خون نشود براى احرام او اشكال ندارد.
س 45 - هل يجوز السكنى والإقامة والإحرام لحج التمتع في المحلات الجديدة
من مكة مثل كدى ومسفلة وشيشه؟.
ج - يجوز السكنى والإقامة في المواضع التي تصدق عليها مكة وكذلك
يجوز الإحرام منها لحج التمتع.
465

طواف
س 1 - شخصى در عمره تمتع، حجر اسماعيل را داخل در طواف ننموده و
نماز طواف عمره تمتع و سعى بين صفا و مروه را بجا آورده و تقصير كرده و لباس
مخيط نيز پوشيده پس از التفات، مجددا لباس احرام پوشيده و اعمال را بوجه صحيح
دوباره بجا آورده آيا حج او صحيح است يا نه؟.
ج - در فرض سؤال عمره او صحيح است و در صورت جهل به مسأله
چنانچه ظاهر سؤال است كفاره هم ندارد و همينطور اگر از جهت نسيان باشد.
س 2 - شخصى در مكه در عمره تمتع پس از هفت شوط طواف، قبل از
بجا آوردن نماز طواف، سعى نموده و تقصير هم كرده و شخص ديگر طواف را يك
شوط ناقص نموده معذلك نماز خوانده و پس از سعى تقصير كرده و لباسهاى عادى
خود را پوشيده اكنون وظيفه آنها چيست مخصوصا شخص دوم هنوز محرم است و
مىتواند عمل را اعاده كند يا نه؟ و همچنين جهت تقصير و پوشيدن لباس مخيط
بايد كفاره بدهد يا نه؟.
ج - در فرض اول نماز طواف را هر وقت يادش آمد بجا آورد و اگر از مكه
معظمه خارج شد و يادش آمد هر جا باشد بجا آورد هر چند در وطن باشد كفايت
مىكند و در فرض دوم اگر در مكه يادش آمد و يك شوط را به جا آورد اشكال ندارد
و اگر بعد از برگشتن در وطن يادش آمده كسى را نائب كند از طرف او يك شوط
را بجا آورد و در هر دو صورت شخص مذكور محرم نيست و محل شده و چون جهلا
تقصير نموده و مخيط پوشيده كفاره ندارد.
466

س 3 - هر گاه شخصى از روى جهل به حكم قبل از وقوف به عرفات طواف و
نماز آن و سعى و تقصير را بجا آورد و بعد از اتمام مناسك حج، عالم شد آيا خللى
به حج او وارد مىشود يا نه؟ و آيا كفاره بر او واجب است يا نه؟.
ج - اگر تقديم بدون عذر بوده واجب است طواف و سعى و تقصير را اعاده
نمايد و اگر با عذر بوده احتياطا اعاده كند و كفاره در صورت جهل واجب نيست.
س 4 - كسى كه در عمره تمتع موقع طواف كارى كند كه لازم باشد
احتياطا طواف را تمام نموده و نماز آن را بخواند و بعد هم طواف و نماز را اعاده
نمايد هر گاه پس از اتمام طوافى كه مشغول آن بوده عمدا يا نسيانا يا جهلا بدون
خواندن نماز آن، طواف دوم را بجا آورد و بعد از آن دو نماز طواف بخواند چه
صورت دارد و آيا قران بين طوافين است يا خير؟.
ج - قران نيست و اشكال ندارد مگر در صورت علم و عمد كه تأخير نماز
از طواف ممكن است معصيت باشد لكن در همين صورت هم به طواف ضرر
نمىزند.
س 5 - آيا مىشود طواف يا سعى را پس از يك يا دو شوط عمدا رها كرد
و از سر گرفت و اگر كسى چنين كند طواف و سعيش صحيح است يا نه؟ و
همينطور رها نمودن طواف يا سعى در كمتر از يك شوط چه صورت است؟.
ج - در فرض مذكور صحت طواف و سعى بعيد نيست.
س 6 - فتواى حضرت آية الله اين است كه در طواف اگر وارد
حجر اسماعيل شود بايد آن شوط را از سر بگيرد بنابر اين اگر مطوفى يك نفر حاج را
كه طواف مىدهد اشتباها وارد حجر نمود و بعد از متذكر شدن، او را از حجر بيرون
آورد و از همانجا طواف را تمام كرد اكنون پس از دو سال اين مطوف متوجه فتواى
حضرتعالى گرديد تكليف چيست؟ بايد به خود حاج بگويد؟ و يا لازم نيست و بدون
گفته حاج مىتواند از طرف او انجام بدهد و يا براى او نايب بگيرد؟.
ج - در فرض سؤال، كفايت حج مزبور از حجة الاسلام محل اشكال است
و احتياط لازم آن است كه اگر در غير اشهر حج مشرف شود عمره مفرده بجا آورد و
در اشهر حج نيز حجة الاسلام خود را اعاده نمايد و اگر در اشهر حج مشرف شود
467

اول عمره و حج تمتع را بجا آورد و بعد عمره مفرده بجا آورد و در حال حيوة
منوب عنه جايز نيست مطوف نايب بگيرد و لازم است خود حاج حكم مسأله را
بداند و بوظيفه خود عمل كند.
س 7 - كسى كه معذور باشد و يا احتمال عذر بدهد مثل زن كه احتمال بدهد
در اثر عادت زنانگى نتواند پس از مراجعت از منى طواف نساء بجا بياورد آيا جائز
است طواف نساء را بر عرفات مقدم بدارد يا نه؟.
ج - در صورت مذكوره مىتواند طواف نساء را بعد از سعى، مقدم بر وقوف
عرفات بدارد بلكه با خوف از عدم تمكن، لازم است و احوط اعاده آنست در
صورت تمكن بعد از مراجعت و در صورت عدم تمكن احوط آن است كه براى اعاده
نائب بگيرد.
س 8 - اگر زن در شوط چهارم يا پنجم طواف عمره تمتع حائض شود و
مىداند تا قبل از عرفات پاك نخواهد شد آيا مىتواند نايب بگيرد يا حج او مبدل
به افراد مىشود؟.
ج - از شوط چهارم به بعد اگر زن حائض شود عمره تمتع او صحيح است و
سعى و تقصير را با همان حال حيض انجام دهد و در موقع حج، محرم به احرام حج
تمتع شود و بعد از پاك شدن قضاى باقيمانده از طواف عمره را بجا آورد و اگر تا
وقت حركت همراهان از مكه پاك نشد و ناچار است با آنها برود جايز است براى
طواف حج و همچنين قضاى باقيمانده طواف عمره، نايب بگيرد.
س 9 - مستحاضه كثيره هر گاه براى نماز يوميه وظيفه‌اش را انجام داد،
تجديد غسل براى طواف لازم است يا نه؟ و بر فرض لزوم غسل عليحده براى
طواف، آيا همان غسل براى نماز طواف هم كافى است يا نه؟.
ج - اگر بعد از غسل براى نماز يوميه خون نبيند تجديد غسل، لازم نيست و
اگر خون ببيند براى هر كدام از طواف و نماز طواف، يك غسل احتياطا بجا آورد و
اگر فاصله بين غسل و طواف زياد مىشود مثل اين كه در نزديك مسجد الحرام نتواند
غسل كند احتياطا در موقع ورود به مسجد تيمم بدل از غسل هم بنمايد.
س 10 - چون بعضى از حجاج در طواف عمره دچار اشتباه مىشوند مثل
468

اين كه طواف را در داخل حجر انجام مىدهند و يا سعى را قبل از طواف انجام داده
و تقصير هم مىكنند آيا اين عمل صدمه‌اى به احرام آنها وارد مىآورد يا هنوز با حرام
خود باقى هستند و بايد عمل طواف و نماز و سعى و همچنين تقصير را بطور صحيح
انجام دهند و اشتباه اول ضررى ندارد حكم آن را مرقوم فرمائيد.
ج - طواف از داخل حجر، باطل است و اگر ثانيا اعمال مزبوره را با
ترتيب لازم و صحيح انجام دهند كافى است و اشتباه اول، مضر به احرام
نيست.
س 11 - اگر حاج وسط طواف، داخل حجر اسماعيل شد و در همان وقت
و يا بعد از طواف و سعى و تقصير فهميد تكليف او چيست؟.
ج - اگر چهار شوط را تمام كرده هر وقت فهميد، ناقص را تمام كند و نماز
طواف را بجا آورد و اگر سعى كرده سعى را اعاده كند و اگر قبل از سه شوط و نيم
بوده شوطهاى گذشته باطل است و بايد طواف را از سر بگيرد و بعد از نماز طواف،
سعى را بجا آورد و اگر از سه شوط و نيم گذشته و به چهار نرسيده آن را تمام كند با دو
ركعت نماز، و بعد يك هفت شوط طواف و نماز و سعى را بجا آورد.
س 12 - حاج از طرف كسى در مكه نائب است در بين طواف عمره
تمتع، انگشت پاى او مجروح و خونى شده متوجه نمىشود بعد از طواف عمره و
پيش نماز طواف، متوجه مىشود و خيال مىكند خون كمتر از درهم و معفو است
و با اين حال نماز طواف را مىخواند در اين صورت طواف او چه صورت دارد؟.
ج - در فرض مذكور كه بعد از طواف، فهميده كه پاى او نجس شده
طوافش صحيح است و صحت نماز طواف بعيد نيست.
س 13 - شخص حاج كه نمىتواند در حال طواف از ادرار خود جلوگيرى
كند آيا بايد طواف را خودش انجام دهد يا نايب بگيرد؟.
ج - حكم طواف مسلوس حكم نماز است و مبطون، نايب بگيرد و احتياط
اين است كه خودش بجا آورد و نايب هم بگيرد.
س 14 - شخصى غسل جنابت را فراموش كرده و با همان حال، اعمال
مكه را بجا آورده و بعدا متذكر شده اكنون تكليف او چيست و فرقى بين كسى كه در
469

ضمن اعمال حج، غسل مستحبى نموده، هست يا نه؟ و بنابر لزوم قضاء نسك
مشروط به طهارت، معتبر است كه در طول ذيحجه باشد يا نه و وظيفه او نسبت به
مباشرت با زنان چيست؟.
ج - به نظر حقير كه بنابر احتياط، غسل مستحبى كفايت از غسل واجب
نمىكند چنانچه قبل از شروع به اعمال، غسل مستحبى بجا آورده در اين مسأله رجوع
كند به كسانى كه غسل مستحبى را كافى از غسل واجب مىدانند و در اين صورت حج
صحيح و چيزى بر او نيست و اگر غسل مستحبى بجا نياورده نيز حج صحيح است
ولى واجب است طواف عمره تمتع و طواف حج را با نماز آنها قضا كند هر چند
بعد از ماه ذيحجه باشد و احتياطا سعى را بعد از هر يك از اين دو طواف بجا آورد و
اگر نمىتواند نايب بگيرد و بايد از مباشرت با زن اجتناب كند و چون شرط نيست
كه طواف نساء در ماه ذيحجه بجا آورده شود مىتواند خودش برود و بجا آورد و
مىتواند هم نايب بگيرد هر چند در غير ذيحجه باشد.
س 15 - شخصى سهوا غسل مس ميت را نكرده بعد از تمام اعمال حج و
در وطن به يادش آمده كه غسل مس ميت را انجام نداده، آيا تكليف اين شخص،
حج مجدد است يا نه؟.
ج - اگر بعد از مس ميت و قبل از حج، غسل جنابت بجا آورده باشد حج
او صحيح است و اگر بجا نياورده باشد نظر به اين كه اينجانب، اجزاء اغسال
مستحبه را از غسل واجب، مشكل مىدانم اگر براى احرام، غسل كرده باشد يا
غسل مستحبى ديگرى نموده باشد به هر يك از مراجع تقليد كه غسل مستحبى را از
سائر اغسال، مجزى مىدانند رجوع و بنا را بر صحت حج بگذارد.
س 16 - شخصى بين الاحرامين جنب گرديده و فراموش كرده كه غسل
كند و همه اعمال حج را با حالت جنابت انجام داده اكنون با توجه به اين كه جز
طواف و نماز آن، بقيه اعمال حج مشروط به طهارت نيست و اين كه ترك
طواف در صورتى مبطل است كه از روى عمد و جهل باشد نه صورت نسيان و
ضمنا مىفرمايند غير متمكن از طهورين، در حكم غير متمكن از طواف است آيا
نمىشود ناسى شرط را در حكم ناسى اصل دانست و همان طورى كه نسيان اصل
470

طواف به موحب روايات صحيحه معتبره قابل تدارك و جبران است نسيان شرط را
در حكم نسيان اصل، بدانيم؟ چه دليلى بر بطلان حج چنين آدمى است با آن كه به
مقتضاى نفى حرج و حديث رفع، معذور است.
ج - در فرض سؤال بعيد نيست كه نسيان شرط - طهارت - ملحق به
نسيان اصل طواف باشد و عليهذا حج صحيح است طواف حج و نماز آن و طواف
نساء و نماز آن را با طهارت انجام دهد و احتياطا سعى را نيز اعاده نمايد و اگر از
مكه برگشته و به وطن آمده اگر متمكن باشد خودش و الا نائب بگيرد تا طوافين و
سعى را بجا آورد هر چند در غير موقع حج باشد و چون در اين مسأله، به فتواى
صحت از علماء اعلام بر خورد نكرده‌ام بلكه اطلاق كلماتشان، ظهور در بطلان دارد
احتياط آنست كه سال ديگر خودش و اگر خودش متمكن نيست نائب بگيرد تا حج
تمتع بجا آورد و تمسك به نفى حرج و حديث رفع در اين مورد به نظر حقير تمام
نيست و تفصيل آن محتاج به مجال و بحث بيشتر است.
س 17 - شخصى در حين تولد سر حشفه او مقدارى ختنه بوده و به
اصطلاح مختون غيبى بوده و بعد ديگر او را ختنه نكردند و به همان اكتفا شده و با
اين حال حج نموده در اين صورت حج او از جهت طواف و نماز و ساير مناسك
اشكالى دارد يا نه؟ و اگر اشكال پيدا كرده با اتيان عمره مفرده، جبران مىشود يا
نه و نسبت به زن چه حكمى دارد به او حرام مىشود يا نه؟.
ج - اگر حشفه در غلاف نباشد و صدق اغلف نكند طواف و نماز او
صحيح است و اگر صدق كند كه اغلف است طواف حج و طواف عمره و طواف
نساء و نمازهاى آنها را مجددا بايد خودش و در صورت عدم تمكن نائبش بجا آورد
و تا طواف نساء را بجا نياورد زن بر او حلال نمىشود.
س 18 - آيا مقام ابراهيم، داخل در مطاف است يا نه؟.
ج - طواف در خلف مقام، به نظر اينجانب محل اشكال است و در اين
مسأله مىتوانيد رجوع به ديگرى نمائيد.
س 19 - اگر زن بعد از اعمال حج در منى حائض شود و به مكه بيايد و
پيش از آن كه پاك شود ناچار برفتن از مكه شود مثل اين كه همراهان او عازم
471

مراجعت باشند آيا مىتواند براى طواف حج و نماز آن و طواف نساء و نماز آن نايب
بگيرد؟.
ج - بلى لازم است بر او كه نايب بگيرد و بعد از آن كه نايب طواف حج و
نماز آن را انجام داد خودش سعى را بجا آورد و بعد از سعى، براى طواف نساء و
نماز آن نائب بگيرد.
س 20 - اگر زن پس از اعمال حج اثر عادت در خود ببيند و شك كند
كه پيش از انجام عمل حايض شده يا بعد از تمام شدن اعمال، حج او صحيح است
يا خير؟.
ج - اعتنا به اين شك نكند و حج او محكوم به صحت است.
س 21 - حمل مغصوب در حال احرام خصوصا در حال طواف چه صورت
دارد؟.
ج - اگر طواف موجب حركت اضافى نشود، مانع ندارد مانند نماز.
س 22 - شخصى چند مرتبه عمره مفرده بجا آورده و در هيچ كدام طواف
نساء نكرده آيا يك طواف نساء براى تمام عمره‌ها كفايت مىكند يا بايد براى
هر كدام طواف جداگانه انجام دهد؟.
ج - يك طواف كافى است.
س 23 - بچه‌اى كه ختنه نشده و محرم شده آيا ولى او مىتواند بعد از
احرام طفل، از جانب طفل نيابت كند يا نه؟.
ج - نيابت قبل از ختنه صحيح نيست و بعد از ختنه تا وقتى كه آن طفل
خودش يا نائبش طواف را بجا نياورد از احرام خارج نمىشود.
س 24 - زنى كه بواسطه خوردن قرص و يا تزريق آمپول، جلو عادت زنانه را
گرفته لكن در ايام عادت روزى يك لحظه خون مىبيند آيا طواف و نماز با وضع
مذكور صحيح است يا خير؟.
ج - با انجام اعمال مستحاضه طواف و نماز او صحيح است.
س 25 - طواف مستحبى بعد از احرام حج تمتع جائز است يا خير؟.
ج - اقوى جواز و احوط ترك آن است.
472

س 26 - تكليف زن مضطربه در طواف چگونه است؟.
ج - به نحوى كه در نماز عمل مىكند در طواف نيز عمل نمايد.
س 27 - حكم محمول متنجس در طواف چيست؟.
ج - اگر ساتر نباشد اشكال ندارد.
س 28 - اگر از قول اهل خبره اطمينان پيدا كند كه ختان براى او ضرر
دارد تكليفش در طواف چيست؟.
ج - خودش طواف كند و بنابر احتياط واجب نائب هم بگيرد.
س 29 - شخصى خيال مىكرده كه طواف هشت شوط است و طواف عمره
را هشت شوط انجام داده و پس از تقصير و محرم شدن براى حج فهميده كه هفت
شوط است، و يا اگر بعد از اعمال حج فهميده باشد يعنى تمام طوافها را به اين نحو
انجام داده و محل شده چه وظيفه‌اى دارد؟ و اگر بعد از محل شدن از احرام عمره
تمتع و قبل از احرام حج بفهمد تكليف چيست؟.
ج - ظاهر نص و فتوى بطلان چنين طوافى است بنابر اين در فرض سؤال
اگر براى انجام طواف و سعى وقت باشد بايد طواف و نماز و سعى را مجددا بجا
آورد چه قبل از احرام باشد و چه بعد از آن و اگر وقت نباشد حج او مبدل به افراد
شده بايد بعد از حج، عمره مفرده بجا آورد و اگر طواف حج را هم هشت شوط
انجام داده باشد حج او مجزى نيست و بايد در سال بعد حج نمايد و براى بيرون
آمدن از احرام بايد اعمال عمره مفرده را بنحو صحيح خودش و با عدم تمكن نائبش
بجا آورد.
س 30 - اگر در حال طواف يا سعى، انسان مقدارى غافل شود مثلا در
مقدارى از يك شوط يا در مقدارى از هر يك از اشواط فكرش متوجه موضوعات
ديگر شود و از سعى يا طواف غافل شود همان طورى كه در نماز هم اتفاق مىافتد چه
صورت دارد؟.
ج - حضور قلب در طواف و نماز آن لازم است و شرط قبول و كمال است
ولى غفلت در آن احيانا، موجب بطلان نيست در صورتى كه اصل طواف را با توجه و
شرائط شروع كرده باشد و اگر از او سؤال شود كه چكار مىكنى بگويد طواف
473

مىكنم و همينطور در سعى.
س 31 - كسى كه مشغول طواف يا سعى است بدون عذر آن را رها مىكند و
به كنار مىرود و چهار ركعت نماز مىخواند و بر مىگردد آيا اين مقدار فاصله موالات
عرفيه را به هم مىزند و بايد طواف و سعى را از سر بگيرد يا بايد بقيه طواف و يا
سعى را بجا آورد؟.
ج - بلى موالات به هم مىخورد و رها كردن طواف و سعى بدون عذر جائز
نيست.
س 32 - شخصى جهلا در عمره تمتع، طواف را قبل از حجر الاسود شروع
نموده و در همان مكان شروع، ختم كرده تكليف اين شخص چيست؟.
ج - در فرض سؤال كسى كه جهلا يك شوط از طواف عمره را ناقص نموده
اگر قبل از فوت موالات حكم را بفهمد واجب است شوط ناقص را تكميل كند و
عمره او صحيح است و اگر بعد از فوت موالات بفهمد احتياطا اول شوط ناقص را
تكميل نمايد و نماز طواف را بخواند و دو مرتبه طواف و نماز آن را اعاده نمايد و همچنين
سعى را و اگر وقتى بفهمد كه از جهت ضيق وقت نمىتواند عمره تمتع را تمام كند
وظيفه او مبدل به حج افراد مىشود، بنابر اين در مورد سؤال كه طواف عمره را جهلا
ناقص كرده بعد از اعمال حج احتياطا عمره مفرده بجا آورد و سال بعد ثانيا عمره و
حج تمتع را بجا آورد.
س 33 - در مواردى كه تقديم طواف بر وقوفين در حج تمتع جايز است، آيا
قبل از احرام براى حج تمتع مىتوان انجام داد يا بعد از احرام واقع شود؟.
ج - تقديم طواف و سعى حج تمتع، بدون احرام، جايز نيست.
س 34 - كسى كه غسل مس ميت بر ذمه دارد مىتواند طواف و نماز آن را
انجام دهد يا نه؟.
ج - احوط آنست كه غسل كند و وضو نيز بگيرد و بعد طواف و نماز آن را
بجا آورد.
س 35 - زيد بعد از اتمام اعمال حج بدستور مطوف با جمعى از حجاج و
خود مطوف عمره مفرده بجا آورده و چون عمل مستحبى بوده لباس احرامى كه
474

نجس بوده تطهير نكرده و با همان جامه احرامى، عمره مفرده بجا آورده و نيز خيال
مىكرده كه طواف نساء در عمره مفرده لازم نيست بعد از مراجعت فهميد كه عمره
مفرده طواف نساء دارد و يقين ندارد كه با مطوف طواف نساء را انجام داده يا نه؟
اكنون وظيفه او را بيان فرمائيد.
ج - در فرض مذكور اگر مىتواند واجب است خودش به مكه برود طواف
عمره را با لباس احرام پاك انجام بدهد و نماز طواف و سعى و تقصير و طواف
نساء و نماز آن را بجا آورد و اگر نمىتواند نائب بگيرد و ممكن است بنويسد به يكى
از شيعيان مورد اعتماد آنجا كه از ميقات، محرم شود و به نيابت او اين اعمال را بجا
آورد و تا اين اعمال را انجام ندهد و طواف نساء را بجا نياورد با زن نزديكى نكند.
س 36 - زن و شوهرى به مكه رفتند و مناسك حج را بجا آوردند لكن چون
زن شوهرش را نمىخواست طواف نساء و نماز آن را بجا نياورد و شوهر هم اين
طواف و نماز را ترك كرده و به وطن خود برگشته‌اند اكنون وظيفه آن زن از نظر
محرميت و بودنش در خانه شوهر چيست؟.
ج - بر هر دو واجب است به مكه برگردند طواف نساء و نماز آن را بجا آورند و
اگر رفتن به مكه مشقت دارد نايب بگيرند كه طواف نساء و نماز آن را بجا آورد و تا
وقتى كه طواف نساء و نماز آن را بجا نياورده‌اند هرگونه استمتاع زن و مرد از يكديگر
حرام است و لكن عقد باطل نيست و زن بر مرد محرم است و در اين مورد كه زن
به قصد فرار از تمكين، طواف نساء بجا نياورده استحقاق نفقه و سكنى محل اشكال
است و احتياط در ترك مطالبه است هر چند بر زوج نيز احتياط در صورت مطالبه،
بذل نفقه است.
س 37 - اگر كسى در حج تمتع به تصور اين كه فقط طواف نساء، واجب
است طواف زيارت را ترك نموده و تنها طواف نساء و نماز آن را انجام داده تكليفش
چيست؟
ج - در فرض سؤال كه طواف حج از جهت جهل به مسئله ترك شده حج
باطل است و بايد در سال بعد بجا آورد و نظر به اين كه محتمل است از احرام بيرون
نيامده باشد احتياطا از نزديكى با زن قبل از انجام اعمال عمره مفرده دورى كند.
475

س 38 - زنى هستم كه چند سال قبل به مكه مشرف شدم موقعى كه در
مدينه بودم در روز ششم عادت زنانگى، خود را پاك ديدم و عادت من هميشه بين
هفت تا ده بوده است غسل كردم و عازم مكه شدم و در مكه مشاهده نمودم كه
پاك هستم، پس از طواف لكه خونى ديدم غسل نموده به عرفات رفتم و در آنجا
محتلم شدم و غسل كردم عصر همان روز مجددا در عرفات لكه خون ديدم و مجددا
غسل كردم لكن نمىدانم غسل ما في الذمه كردم يا نه؟ بفرمائيد حج من چه صورت
دارد؟.
ج - در فرض مسأله كه در ايام عادت خودتان بين هفت تا ده لكه خون
ديده‌ايد حج شما مبدل به حج افراد شده و چنانچه طواف زيارت و طواف نساء را با
طهارت انجام داده باشيد حج شما صحيح است و آنچه فعلا بر شما واجب است
يك عمره مفرده است، اگر متمكن شويد خود بجا آوريد و الا نايب بگيريد تا براى
شما بجا آورد و احتياط استحبابى آن است كه مجددا حج تمتع را علاوه بر عمره
مفرده بجا آوريد.
س 39 - زنى از جهت جهل به مسئله، طواف نساء و نماز بجا نياورده و به
بلد خود آمده و شوهرش با او مقاربت كرده بعدا ملتفت شد كه چون طواف نساء و
نماز آن را انجام نداده جائز نبوده چنين عملى را انجام دهد، بفرمائيد اولا كه نسبت
به حج تكليفش چيست؟ و ثانيا حليت و حرمت زن و شوهرى ايشان چگونه است؟ و
ثالثا فرق بين جهل به مسئله و نسيان آن هست يا نه؟ و رابعا اگر تنها نماز طواف را
نخواند چه صورت دارد؟.
در فرض سؤال، حج او صحيح است و چون جاهل به مسأله بوده
جماع، موجب كفاره نيست ولى بعد از علم اگر مقاربت نمايد كفاره لازم است و
براى حليت، لازم است با تمكن، خود او و با عدم امكان، نائب او طواف نساء و
نماز طواف را بجا آورد و در اين حكم فرقى بين جاهل و ناسى نيست و اگر فقط
نماز طواف را نخوانده بعد از علم يا التفات جايز است در هر جا باشد نماز را
بخواند.
س 40 - شخصى هستم كه در هر پنج دقيقه الى ده دقيقه احتياج به آب
476

دارم آيا مىتوانم با اين حال، عمل حج انجام دهم؟.
ج - اگر توانستيد، طواف و نماز آن را با وضوء انجام دهيد و اگر فقط طواف
را مىتوانيد با وضوء انجام دهيد جايز است بعد از تمام شدن طواف وضو را تجديد
كنيد و نماز آن را بخوانيد و اگر تمام طواف را نيز نمىتوانيد با يك وضوء بجا آوريد
چهار شوط آن را بجا آوريد و بعد تجديد وضوء نموده سه شوط ديگر آن را انجام دهيد و
نماز طواف را بخوانيد و اگر بتوانيد طواف را به يكى از طرق مرقومه انجام دهيد طواف
صحيح است و بقيه اعمال حج، مشروط به طهارت نيست.
س 41 - در اين سالها كه جمعيت زياد است و طواف در بين خانه كعبه
و مقام حضرت ابراهيم عليه السلام مشقت دارد بلكه در بعض اوقات ممكن نيست و
يا خطر جانى دارد آيا طواف از پشت مقام صحيح است يا نه؟ و همچنين نماز
طواف كه بايد پشت مقام خوانده شود در مثل اين زمان ممكن نيست اگر دور تر از
مقام خوانده شود صحيح است يا نه؟.
ج - در صورت اضطرار، طواف، از پشت مقام كافى است و نماز طواف را
هر جا ممكن باشد با صدق خلف مقام بجا آورند.
س 42 - اگر كسى در حج تمتع از جهت نسيان حكم، اول طواف نساء
را بجا آورد و بعد طواف زيارت را سپس متذكر شود يا اين كه قبل از انجام طواف
زيارت ملتفت گردد و يا از جهت نسيان موضوع يعنى به خيال اين كه طواف زيارت را
انجام داده فقط طواف نساء را بجا آورد چه تكليفى دارد، و نيز اگر جهلا طواف
نساء را قبل از طواف زيارت بجا آورد حكمش چيست؟.
ج - لازم است طواف نساء بعد از طواف زيارت واقع شود بنابر اين در تمام
صور مذكوره بايد طواف نساء را دو مرتبه بجا آورد.
س 43 - در صورتى كه زنها بتوانند با خوردن قرص، عادت زنانه را عقب
بيندازند تا بتوانند عمره را تمام نموده و محرم به حج شوند و مجبور نشوند احرام عمره
را بدل به احرام حج نمايند آيا خوردن قرص و عقب انداختن عادت لازم است يا
نه؟.
ج - تأخير انداختن عادت، لازم نيست.
477

س 44 - شخصى در عمره تمتع، طواف را چهار شوط بجا آورده و متذكر
اين معنى نشده تا بعد از اعمال عرفات و منى، حال آيا همان طواف ناقص را بايد
اعاده كند و به سبب تقصير، از احرام بيرون آمده يا آن كه قهرا مبدل به افراد شده البته
دستورى از طرف يكى از روحانيين به شخص مزبور داده شده به اين نحو كه يك عمره
مفرده بجا آورد و آورده ولى باز نگران اعمال حج خود است اكنون تكليف او را
معين فرمائيد.
ج - در فرض سؤال اگر از جهت فراموشى، طواف را ناقص نموده عمره و
حج او صحيح است و بعد از تذكر، سه شوط باقى را بايد قضاء نمايد و اگر از
جهت جهل به حكم بوده حج تمتع باطل است و بايد سال بعد بجا آورد.
س 45 - مظنه در طواف، حكم شك را دارد يا يقين؟.
ج - ظن در طواف، حكم شك دارد.
س 46 - فرموده‌اند اگر كسى طواف نساء را در حج بجا نياورد زن بر او
حرام مىشود بفرمائيد كه آيا مقصود، فقط مقاربت است و يا ساير استمتاعات نيز
حرام خواهد بود و اگر اولادى بوجود بيايد حلال زاده است يا نه و ارث مىبرد يا
نمىبرد؟.
ج - در فرض سؤال، به احرام بستن شخص، ازدواج با زن و هرگونه
استمتاع از او حرام مىشود و تا طواف نساء بجا آورده نشود هيچ يك از استمتاعات
بر او حلال نيست و در صورت عصيان و مقاربت با زن، اولاد ملحق به آنها است و
توارث نيز بين آنها ثابت است.
س 47 - زنى كه در پشت ناخن و انگشتهاى او، لاك چسبيده بوده با اين
كيفيت، اعمال حج را بجا آورده و نمىدانسته كه اين رنگ لاك، مانع براى وضو
و غسل مىباشد در اين صورت آيا اعمال او صحيح است يا خير؟ و چنانچه پس از
انجام اعمال متوجه شود چه وظيفه‌اى دارد؟.
ج - در فرض سؤال، طواف او باطل است و احرام او باقى است و اگر در
ذيحجه در مكه متوجه شود بعد از ازاله مانع، غسل يا وضو و طواف حج و سعى و
طواف نساء را بجا آورد و عمره مفرده نيز بجا آورد با طواف نساء و محل شود و در
478

سال بعد، حج واجب را بجا آورد و اگر بعد از ذيحجه متوجه بطلان طواف شود
عمره مفرده بجا آورد و چنانچه در خارج از ميقات باشد لازم است. ثانيا در ميقات،
محرم شود رجاءا و به مكه برود اعمال عمره مفرده را با طواف نساء بجا آورد تا محل
شود و در سال بعد حج واجب خود را بجا آورد.
س 48 - حاج پس از محل شدن از عمره تمتع قبل از وقوف به عرفات يا
در عرفات يا بعد از حج متوجه مىشود كه طواف را از ميان حجر اسماعيل انجام
داده و لباس پوشيده اكنون حج او صحيح است يا نه؟ و در هر حال كفاره آن
چيست؟.
ج - در فرض سؤال، طواف او باطل است و احرام عمره او باقى است و
بايد طواف و نماز آن و سعى را ثانيا بجا آورد و بعد تقصير نمايد و آنگاه محرم
با حرام حج شود و براى وقوف عرفات برود و اگر وقت او تنگ است بطورى كه اگر
بخواهد اعمال مزبوره را بجا آورده و عمره را تمام كند اعمال حج ولو اضطرارى
آن را درك نمىكند با همان احرام عمره، نيت خود را تبديل به حج افراد نمايد و حج
را تمام كند و بعد عمره مفرده بجا آورده و اگر وقت او بقدرى است كه مىتواند
اعمال عمره تمتع را تمام كند و از اعمال حج، وقوفين اضطرارى را درك كند
اعمال عمره تمتع را تمام كند و باز محرم با حرام حج تمتع بشود و اعمال اضطرارى
حج تمتع را بجا آورد و سال بعد ثانيا حج تمتع را انجام دهد و كفاره آن اگر
تقصير، بگرفتن ناخن باشد بنابر احتياط لازم، قربانى نمودن يك گاو است و
همچنين است حكم اگر جماع كرده باشد. و اگر بعد از حج متوجه شده، حج او
مبدل به حج افراد شده و بايد عمره مفرده بجا آورد و در سال بعد هم حج تمتع را
انجام دهد.
س 49 - محرم به عمره تمتع، در شوط چهارم در حالى كه از نصف تجاوز كرده
و يا قبل از رسيدن به نصف، چنانچه بدون عذر طواف را رها كرد و استيناف نمود
و مجددا هفت شوط را انجام داد و اعمال عمره را بجا آورد و محرم به حج گرديد و
اعمال حج را انجام داد حجش صحيح است يا نه؟.
ج - در فرض سؤال كه طواف اول را ناقص گذاشته و ثانيا طواف تمام
479

بجا آورده اقوى صحت عمره و حج تمتع است و اگر بخواهد احتياط كند سال بعد
عمره تمتع و حج را اعاده كند و نقصان طوافى كه قطع كرده بجا آورد و بعد از
حج، يك عمره مفرده بجا آورد و يك شتر هم قربانى كند.
س 50 - محرم به عمره تمتع در شوط چهارم در صورتى كه از نصف گذشت
فرضا نماز جماعت برادران اهل تسنن شروع شد و طواف را رها كرد و از مطاف
خارج گرديد و به اتمام نرساند بلكه طواف را از سر گرفت و اعمال عمره تمتع را
بجا آورد عمره تمتع صحيح است يا نه؟.
ج - اقوى صحت عمره و حج تمتع است و نقصان طواف قطع شده را
واجب است بجا آورد و اگر بجا نياورده و به وطن آمده سال ديگر برود و بجا آورد و
اگر زحمت است نائب بگيرد كه او انجام دهد.
س 51 - جوان شيعه‌اى در يك خانواده از برادران اهل تسنن كار مىكرده
و تاكنون ازدواج نكرده و چون وقت حج مىرسد با آن جماعت به زيارت خانه خدا
مىرود و اعمال حج را مطابق دستورات آنها انجام داده، ولى طواف نساء را بجا
نياورده و بعد از مراجعت از سفر ازدواج كرده و صاحب اولاد شده در اين صورت
حج او چه صورت دارد و ازدواج او صحيح است يا نه؟.
ج - در فرض مسأله چنانچه اركان حج را مطابق فتواى شيعه انجام داده
حج او صحيح است و واجبات غير ركنى را نيز اگر مطابق فتواى شيعه انجام نشده
در صورت تمكن خودش و الا نائبش انجام دهد لكن تا طواف نساء بجا نياورد زن
بر او حرام است و اگر خودش نمىتواند بجا آورد يك نفر شيعه را وكيل كند كه
نيابتا از طرف او طواف نساء بجا آورد و بعد از انجام طواف، عقد را تجديد كند و
اولاد آنها در حكم حلال زاده است.
س 52 - طواف عمره تمتع را از داخل حجر اسماعيل انجام داد و تقصير
كرد و از احرام خارج شد و در وقت طواف حج متوجه شده اكنون تكليف او
چيست؟.
ج - حج او مبدل به حج افراد مىشود و بايد بعد از اكمال حج، عمره
مفرده بجا آورد ولى مجزى از حجة الاسلام نيست و بايد سال بعد حج تمتع را بجا
480

آورد.
س 53 - اگر كسى در آخر يكى از شوطهاى طواف شك كند بين شوط
هفتم و شوط پنجم و يا ظن به هفت شوط پيدا كند و در هر دو صورت بنا را بر اقل
گذاشته و بقيه را رجاءا بجا آورده و بعد از اتمام بدون نماز طواف يك دور لغوا دور
زده تا نزديك حجر الاسود و بعد تمام اشواطى كه بجا آورده به خيال اين كه شايد آنها
درست نشده همه آنها را لغو حساب كرده و مجددا هفت شوط ديگر به قصد وجوب،
طواف كرده است آيا طواف او صحيح است يا نه؟.
ج - صحت آن بعيد نيست.
س 54 - اگر كسى در عمره تمتع بعد از انجام اعمال عمره محل شده و
لباس خود را پوشيد بعد يقين كرد به اين كه طواف او و يا سعى او باطل بوده در
صورتى كه وقت براى تجديد عمره تمتع، باقى است مراجعت به ميقاتگاه براى او
واجب است يا نه؟
ج - در فرض سؤال اگر مىداند كه سعى او باطل بوده سعى خود را با
لباس احرام اعاده نمايد و اگر يقين به بطلان طواف دارد طوافش را به جا آورد و
احتياطا سعيش را اعاده نمايد و در هر دو صورت احتياج برفتن ميقات نيست و در
صورتى كه از روى جهل، مخيط پوشيده كفاره بر او واجب نيست.
س 55 - معذورين، كه وقوف اضطرارى مشعر الحرام را شب درك نموده و
به منى مىروند ورمى جمره مىكنند و وكالت براى قربانى مىدهند و تقصير
مىنمايند آيا جائز است در همان شب، طواف زيارت و طواف نساء را بجا آورند يا
نه؟.
ج - با عذر مانعى ندارد كه شب طواف زيارت و سعى بين صفا و مروه و
طواف نساء را انجام دهند.
س 56 - طواف نساء و نماز آن كه اگر در عمره مفرده و در حج بجا آورده
نشود زن حلال نمىشود، بر زنها نيز لازم است يا نه؟.
ج - بلى بر زن نيز لازم است و تا آن را بجا نياورد مرد بر او حلال نمىشود
بلكه اگر طفل را هم محرم نمودند طواف نساء او هم لازم است و تا طواف نساء او
481

انجام نشود زن بر او حلال نمىشود.
س 57 - نماز طواف مستحب واجب است يا مستحب؟.
ج - مستحب است.
س 58 - در حج لازم است كه طواف نساء و نماز آن را بعد از طواف حج و
نماز و سعى بجا آورد يا خير؟.
ج - بلى لازم است طواف نساء را بعد از سعى بجا آورد و اگر عمدا مقدم
داشت اعاده آن با نمازش بعد از سعى لازم است و در صورت جهل و فراموشى
اعاده آن احوط است و اگر خودش نمىتواند اعاده كند نائب بگيرد.
س 59 - كسى كه عمره مفرده استحبابى بجا مىآورد اگر طواف نساء آن را
عمدا يا جهلا يا سهوا ترك كند آيا زن بر او حرام است؟.
ج - بلى تا طواف نساء را بجا نياورد زن بر او حلال نمىشود و از اين
جهت فرقى ميان عمره مفرده واجب و مستحب نيست.
س 60 - شخصى بواسطه ندانستن مسأله طواف نساء را بجا نياورده ولى
نيت طواف مستحب كرده به اين نحو كه اين طواف را براى هر نقصانى كه در طواف
داشته‌ام قربة إلى الله بجا مىآورم و بعد از گذشتن يك سال ملتفت شده تكليفش
چيست؟.
ج - در مورد سؤال احوط آن است كه بعد از التفات با زن نزديكى نكند و
در صورت تمكن برود طواف نساء را خودش بجا آورد و اگر مشقت دارد نايب
بگيرد كه براى او طواف نساء و نماز آن را بجا آورد اگر چه در غير ماه حج باشد.
س 61 - ما رأيكم حول الحاج الذي لم يكمل حجه لعذر، بعد إداء الموقفين
بأن عرضه عارض عن إتيان طواف الحج والنساء ولا يمكن له الإستنابة فعلا كيف
يكون معاشرته مع أهله؟.
ج - يحرم عليه إتيان أهله حتى يأتي به طواف الحج وصلوته والسعي
و طواف النساء وصلوته.
482

نماز طواف
س 1 - شخص حاج كه قرائت وى درست نيست نماز طواف نساء را
خودش خوانده و شخصى را كه نمىداند قرائتش درست است يا نه نائب گرفت در
اين صورت مجزى است و يا بايد در ولايت خود نائب بگيرد و دوباره بخواند؟.
ج - اگر در وقت عمل، متمكن از صحيح كردن قرائت نبوده به همان
نحوى كه متمكن بوده كفايت بعيد نيست ولى فعلا كه متمكن از صحيح كردن است
بعد از تصحيح احتياطا نمازهاى طوافها را در ولايت خود بخواند و اگر فعلا هم
نمىتواند صحيح نمايد در ولايت خود نائب بگيرد كه به نيابت او بخواند.
س 2 - حاج هنوز نماز طواف خود را نخوانده مىتواند نيابتا نماز طواف
ديگرى را بخواند يا نه؟.
ج - نماز طواف را بنابر احوط بعد از طواف بايد فورا بجا آورد، بنابر اين،
نيابت از ديگرى در نماز، منافات با فوريت دارد لكن اگر قبلا خواند نماز صحيح
است.
س 3 - در صورت عدم امكان نماز در نزديك مقام آيا تا آخر مسجد الحرام
فعلى بايد ركعتين طواف را خلف مقام خواند و يا در جاى ديگر از مسجد الحرام هم
مىتوان خواند؟.
ج - بايد تا آخر مسجد الحرام، نماز طواف، خلف مقام يا جانبين آن خوانده
شود.
س 4 - شخص روحانى كه سفر او سفر دوم و استحبابى است مىشود، در
483

نماز طواف به او اقتداء كرد يا نه؟.
ج - نماز طواف در حج واجب و مستحب واجب است و لازم است كه
بطور فرادى هم خوانده شود.
س 5 - اگر در خلف مقام ابراهيم عليه السلام براى نماز طواف واجب، جا نباشد و
تقريبا يك ربع ساعت، صبر كند تا جا پيدا شود آيا اين مقدار زمان با موالات
عرفيه، منافات دارد يا نه؟.
ج - در فرض مرقوم اين مقدار فاصله مضر به موالات عرفيه نيست.
س 6 - در مقام ابراهيم عليه السلام بواسطه ازدحام و كثرت جمعيت ممكن
نمىشود كه در موقع نماز طواف مرد يا زن طورى بايستند كه محاذى هم نباشند و يا
زن جلو مشغول نماز نباشد در اين صورت نماز آنها صحيح است يا خير؟.
ج - بلى صحيح است و لكن محاذى بودن مرد با زن و همچنين جلو
ايستادن زن در حال نماز اگر فاصله بين آنها كمتر از ده ذراع باشد نزد حقير مكروه
است.
س 7 - در صورتى كه جهلا نماز را قبل از طواف بجا آورد تكليف او
چيست؟.
ج - نماز را دوباره بجا آورد.
س 8 - چه مىفرمائيد درباره كسى كه در عمره مفرده نماز طواف نساء را
نخوانده و به ولايت خود مراجعت كرده؟.
ج - اگر برگشتن به مسجد الحرام براى او دشوار باشد مىتواند آن را در هر
محلى كه يادش آمد بخواند هر چند در شهر ديگر باشد.
س 9 - اگر نماز طواف حج را بعد از سعى بجا آورد آيا لازم است براى
حفظ ترتيب سعى را اعاده نمايد؟.
ج - احتياط مستحب اعاده سعى است.
س 10 - شخصى نماز طواف عمره را فراموش كرده و بعد از تقصير متوجه
شده آيا بايد نماز را با لباس احرام بجا آورد يا لازم نيست؟.
ج - لزوم آن معلوم نيست.
484

س 11 - براى كسى كه نماز طواف او غلط است احتياط نموده‌اند كه
به جماعت بخواند آيا نماز امام بايد نماز طواف واجب باشد يا نماز يوميه كافى
است؟.
ج - اقتداء به نماز يوميه مشكل است و در مواردى هم كه اقتداء به نماز طواف
شود بنابر احتياط، اكتفاء به آن نكنند.
س 12 - شخصى مشغول سعى شده و از نصف تجاوز كرده و يا پيش از
رسيدن به نصف، متوجه شد كه نماز طواف نخوانده وظيفه‌اش چيست؟.
ج - سعى را رها نموده نماز طواف بخواند و بعد در صورت تجاوز از نصف
بقيه سعى را و در كمتر از نصف همه آن را مجددا بجا آورد.
س 13 - نائب، نماز طواف منوب عنه را با فاصله بجا آورد چه صورت
دارد؟.
ج - بايد بدون فاصله بجا آورد ولى اگر با فاصله انجام داد مضر به نمازى
كه منوب عنه خودش خوانده است نيست.
485

سعى
س 1 - اگر سر خود را در سعى بين صفا و مروه به پشت برگرداند و بدن
به سمت يمين يا يسار كج شود اما به پشت برنگردد سعى او اشكالى دارد يا نه؟.
ج - اگر در حال رفتن به صفا صورتش متوجه به صفا و در حال رفتن به مروه
متوجه مروه باشد و هنگام برگرداندن سر، توقف كند اشكال ندارد.
س 2 - اگر شخصى در سعى بين صفا و مروه به اطراف نظر نمود مىتواند
همان وقت سعى را از اول شروع كند يا بايد صبر نمايد تا موالات به هم بخورد؟.
ج - نظر كردن به اطراف در حال سعى ضرر ندارد فقط بايد وقت رفتن
به صفا رو به صفا برود يعنى قهقرا نرود يا آن كه طرف يمين يا يسارش به سمت صفا
نباشد و اگر كسى بنحو باطل مقدارى رفت برگردد همان مقدار را صحيحا اعاده
كند و موالات به هم نمىخورد و از سر شروع كردن، صحيح نيست.
س 3 - حاج در عمره تمتع پس از آن كه محل شد و لباس دوخته پوشيد
متوجه مى شود كه سعى را شش مرتبه انجام داده حال اگر قبل از وقوف به عرفات
متوجه شد چه كند و اگر در عرفات يا بعد متوجه شد چه تكليفى دارد و اگر جماع
كرده كفاره آن چيست؟.
ج - اگر وقت دارد كسرى سعى را تمام كند و اگر وقت ندارد بطورى كه
اگر بخواهد برود و كسرى سعى را تمام كند به وقوف عرفات نمىرسد وقوف عرفات و
اعمال حج را بجا آورد و بعد از مراجعت به مكه، كسرى سعى عمره را بجا آورد و در
فرض سؤال، اگر جماع كرد كفاره آن بنابر احتياط، يك گاو است و همچنين
486

است حكم ناخن گرفتن.
س 4 - شخصى در سعى بين صفا و مروه كه تكليفش هفت مرتبه است
اگر جهلا چهارده مرتبه سعى نمايد تكليفش چيست؟.
ج - در فرض سؤال كه بواسطه جهل به مسئله زيادتر سعى نموده سعى او
صحيح است و اعاده واجب نيست و همچنين است حكم در صورت نسيان.
س 5 - يكى از آقايان مراجع در مناسك خود مسأله 348 فرموده اگر يك
شوط به سعى، اضافه كرد مستحب است شش شوط ديگر اضافه كند تا سعى دومى
شود، بفرمائيد كه مقصود ايشان چيست؟ با اين كه سعى مستحب نداريم.
ج - در خصوص مورد، روايتى هست كه بعضى از علماء رضوان الله تعالى
عليهم اجمعين به آن عمل نموده‌اند و بعضى به جهت ضعف سندش بر طبق آن،
فتوى نداده‌اند و لكن عمل به آن، مطابق احتياط است.
س 6 - كسى كه مىدانسته در سعى بايد از صفا شروع و به مروه ختم كند
ولى جاى آنها را نمىدانسته و از كسى پرسيده و او مروه را بجاى صفا به او نشان
داده و بنا بگفته او از مروه شروع به سعى كرد پس از اين كه هفت مرتبه سعى انجام
داد ملتفت اشتباه شد و يك مرتبه ديگر سعى نمود آيا سعى او صحيح است يا
خير؟.
ج - اقوى صحت آنست هر چند احوط اعاده سعى است.
س 7 - اگر جهلا سعى را بر طواف زيارت مقدم داشت چه حكمى دارد؟.
ج - احتياط واجب آنست كه سعى را اعاده نمايد.
س 8 - روى صفا و مروه طاقى زده شده محاذى زير، آيا سعى را در طبقه
فوقانى صحيح مىدانيد يا خير؟.
ج - در صورتى كه فوقانى بلند تر از كوه صفا و مروه نباشد كه سعى بين دو
كوه صدق بكند مانعى ندارد.
س 9 - چرخهائى كه در مسعى رفت و آمد مىكنند محل معينى دارد كه
احيانا مشكوك است كه به ابتداء و يا به انتهاء مسعى مىرسد يا نه؟ تكليف چيست؟.
ج - بايد سعى كامل انجام شود هر چند با پرداخت اجرت بيشتر باشد.
487

س 10 - شخصى قادر بر سعى نبوده او را سوار چرخ كرده‌اند در حال
سعى خوابش برده مقدارى از سعى را خواب بوده و بعد او را بيدار كرده‌اند و بقيه سعى
را بيدار بوده آيا سعى او صحيح است يا نه؟.
ج - صحت سعى در حال خواب معلوم نيست، بنابر اين اگر بعد از نصف،
خواب رفته چنانچه آن مقدارى كه در خواب بوده و باقى را با التفات بجا آورده باشد
كافى است و احتياطا اصل سعى را اعاده نمايد و در غير اين صورت لازم است
سعى را از سر بگيرد.
س 11 - شخصى در حال سعى شك مىكند شوط سوم است يا چهارم و
در حالى كه سعى را ادامه مىدهد فكر مىكند و پس از مقدارى سعى يقين مىكند
شوط سوم است آيا اين سعى صحيح است يا بايد از سر بگيرد؟.
ج - در فرض سؤال كه شك او مبدل به يقين شده و احراز عدد اشواط
نموده و به سعى ادامه داده است به رجاء كشف حال سعى، او صحيح است.
488

تقصير و حلق
س 1 - شخصى چند سال قبل به حج مشرف شد و در عمره تمتع بعد از
سعى چند دانه موى ريش را به نيت تقصير كند و حج را تمام نمود آيا حج تمتع او صحيح
است يا نه؟ ضمنا بعد از اين سفر چند مرتبه ديگر به حج مشرف شده اگر حج اول اشكالى داشته باشد حج سالهاى بعد، صحيح است يا نه؟ و چنانچه در واقع، حج
اول او مبدل به افراد شده باشد اگر امسال به مكه برود و بعد از اتمام اعمال حج،
يك عمره مفرده انجام دهد براى حج سال اول كافى است يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، كه حج تمتع را ثانيا بجا آورده اگر عمره مفرده نيز
احتياطا بجا آورد كافى است و اگر بعد از حج سال اول در سالهاى بعد، عمره
مفرده بجا آورده باشد، نيز كافى است.
س 2 - كسانى كه در شب دهم - شب عيد - جايز است از مشعر كوچ
كنند آيا مىتوانند رمى جمره عقبه را هم در شب دهم انجام دهند يا نه؟ و حكم
قربانى و حلق و تقصير را هم در شب دهم بيان فرمائيد.
ج - كسى كه معذور است و نمىتواند در روز عيد، رمى كند جايز است در
شب عيد، رمى نمايد و همچنين اگر از حلق و تقصير در روز عيد، معذور است مثل
خائف از فجأه حيض كه بخواهد همان شب به مكه برود بعيد نيست جايز باشد بعد
از رمى جمره كسى را وكيل كند كه در روز عيد براى او قربانى نمايد و خود حلق يا
تقصير نموده و به مكه برود و قربانى نمودن در شب عيد، بنابر احوط جايز نيست.
س 3 - شخصى در اعمال روز عيد در منى در اثر گم كردن منزل و يا عذر
489

ديگر حلق يا تقصير را تأخير انداخته تا شب حلق نموده و يا فرداى آن روز مقارن
طلوع آفتاب حلق كرده صحيح است يا نه؟.
ج - در صورتى كه معذور بوده مجزى است.
س 4 - شخصى در عمره تمتع، بجاى تقصير چون تقصير را به معنى گناه
تصور كرده چند مو از سينه خود كنده و بعد هم براى حج تمتع محرم شده و حج
تمتع را انجام داده آيا حلق كه بعد انجام گرفته كفايت از تقصير مىكند يا نه؟ و آيا
فعلا زن بر او حلال است يا هنوز از احرام خارج نشده؟.
ج - در فرض سؤال كه از جهت جهل به مسئله قبل از محل شدن از عمره،
محرم به احرام حج شده عمره تمتع او باطل و حج او مبدل به حج افراد شده و بعد
از افعال حج و تقصير يا حلق و طواف نساء، زن بر او حلال است و واجب است
بعد از حج، عمره مفرده بجا آورد و اگر نياورده هر وقت متمكن شد انجام دهد و
احتياط لازم آن است كه در سال بعد حج تمتع بجا آورد.
س 5 - در روز دهم اگر حاج صروره، متمكن از حلق نشود شب مىتواند
حلق نمايد يا بايد روز يازدهم حلق نمايد؟.
ج - حلق در شب خلاف احتياط است و اگر در روز عيد، ترك نمود روز
يازدهم بايد حلق كند و اگر بجاى حلق، تقصير كرد وقتى كه متمكن از حلق شد در
طول ذيحجه، حلق نمايد.
س 6 - اگر حاج صروره، علم داشته باشد كه حلاق، سر او را خونى
مىكند وظيفه‌اش چيست؟ على تقدير تعين الحلق عليه؟.
ج - فرض انحصار حلاق به كسى كه سر او را خونى مىكند بعيد است بايد
فحص نمايد و حلاق ماهر پيدا كند اگر فرضا پيدا نشد تقصير نمايد و بعد در ماه
ذيحجه هر وقت متمكن از حلق شد حلق نمايد هر چند به مكه آمده باشد و مو را به منى
بفرستد.
س 7 - پس از تمام شدن سعى، بعضى از اشخاص از مو و شارب و ناخن
ديگران، بعنوان تقصير، كوتاه مىكنند. آيا وكالت در اين كار از آنها لازم است يا
سكوت و رضايت آنها كافى است.
490

ج - خود محرم بايد نيت تقصير را كه از اعمال حج است بنمايد و اگر با
رضايت، خودش را در معرض حلاق قرار دهد كه موى او را كوتاه كند كافى است.
س 8 - چنانچه محرم در روز عيد قربان به علت ازدحام يا كسالت نتواند
رمى كند و قصد دارد روز يازدهم قضا كند و از طرفى چون قربانى در منى در روز
عيد ممكن نيست قربانى را هم تا روز سيزدهم تأخير بيندازد آيا اجازه مىفرمائيد
كه در روز عيد حلق يا تقصير نموده و از احرام خارج شود و در روزهاى بعد رمى و
قربانى را انجام دهد؟.
ج - در صورت مفروضه مىتواند با حلق يا تقصير از احرام خارج شود.
س 9 - در مناسك آمده كه در صورت نسيان تقصير در عمره و توجه پيدا
كردن به آن بعد از احرام حج، عمره او صحيح است و بايد يك گوسفند كفاره
بدهد و راجع به انجام تقصير و عدم آن چيزى مرقوم نشده آيا همان كفاره كافى
است؟.
ج - بلى در صورت نسيان، كفاره كافى است.
س 10 - كسى كه جهلا بالحكم، در خارج منى حلق كرده و طواف حج و
سعى و طواف نساء را انجام داده بعد متوجه مسأله شده، وظيفه‌اش چيست و چنانچه
از جهت جهل به موضوع باشد و يا اصلا غافل از حلق در منى باشد تكليف
چيست؟.
ج - در فرض مسأله كه از جهت جهل به مسئله و غفلت، در غير منى حلق
كرده، اجزاء بعيد نيست هر چند احتياط آنست كه در صورت تمكن به منى برگردد و
حلق كند (امرار موسى نمايد) و اعمال بعدى را اعاده كند و با عدم تمكن، هر جا
كه هست همانجا حلق كند و استحبابا موى خود را به منى بفرستد.
س 11 - كسى كه بواسطه جهل به مسئله بعد از طواف و قبل از سعى، تقصير
كرده و بعد از آن با زن نزديكى كرده بفرمائيد تكليف اين شخص چيست؟.
ج - بايد سعى را بنحو صحيح بجا آورد و رجاءا تقصير كند و بنابر احتياط
واجب يك گاو كفاره بدهد.
س 12 - حاج در منى بعد از رمى جمره عقبه و قربانى، قبل از حلق و
491

تقصير عالما يا جاهلا از احرام بيرون بيايد و لباس عادى بپوشد تكليفش چيست؟.
ج - بايد حلق يا تقصير را بجا آورد و يك گوسفند، قربانى كند براى
پوشيدن لباس دوخته قبل از احلال، اگر عالما عامدا اين كار را كرده و اما نسيانا يا
جهلا كفاره ندارد.
س 13 - اگر شخص محرم به احرام حج يا عمره، محرم ديگرى را تقصير
نمايد شخص تقصير شده از احرام خارج مىشود يا نه؟ و در صورت خارج شدن از
احرام، بر او و بر تقصير كننده كفاره لازم مىشود يا نه؟.
ج - اگر جاهل به حكم باشند تقصير، صحيح است و از احرام خارج مىشود
و بر تقصير كننده نيز كفاره لازم نيست.
س 14 - آيا در عمره تمتع پس از انجام تقصير سر تراشيدن جايز است يا
نه؟.
ج - جايز نيست و اگر بتراشد بنابر احوط يك گوسفند كفاره دارد.
س 15 - چند نفر به اتفاق به مكه مشرف شدند جهت انجام اعمال عمره
مفرده، و تقصير را بعد از طواف نساء نموده‌اند چه صورت دارد؟.
ج - در صورتى كه نسيانا يا جهلا طواف نساء را بر تقصير مقدم داشته‌اند
اشكال ندارد.
س 16 - شخصى در عمره مفرده تقصير را فراموش كرده يا جهلا تقصير
ننموده بعد از طواف نساء و نماز آن يادش آمده يا متوجه شد كه تقصير نكرده
حكمش چيست؟.
ج - تقصير نمايد و به احتياط لازم، طواف نساء و نماز آن را اعاده كند.
س 17 - كسى كه قبلا براى خود به حج مشرف شده و فعلا بعنوان نيابت
مىرود يا اين كه قبلا نايب بوده و فعلا براى خود مشرف مىشود آيا واجب است
حلق نمايد يا مخير است بين حلق و تقصير؟.
ج - در هر دو صورت مخير است بين حلق و تقصير.
س 18 - شخص محرم، سلمانى است هنوز حلق يا تقصير نكرده سر
ديگرى را مىتراشد بايد كفاره بدهد يا نه؟.
492

ج - كفاره ندارد هر چند اين عمل براى او جايز نيست.
س 19 - آيا لازم است كه تقصير در عمره تمتع را بعد از سعى بدون فاصله
بجا آورد يا نه؟.
ج - قبل از احرام حج تقصير نمايد كافى است و مدركى براى فوريت آن
به نظر نرسيده.
493

وقوف به مشعر
س 1 - آيا حاج مىتواند شب براى كارى و يا بدون كار از مشعر به منى
برود و قبل از فجر، براى درك اختيارى مشعر برگردد يا جايز نيست مگر نسبت
به كسانى كه معذورند؟.
ج - براى غير معذور، جايز نيست و اگر رفت و قبل از طلوع فجر مراجعت
نمود معصيت نموده و لكن وقوف او صحيح است.
س 2 - كوچ كردن از مشعر به منى قبل از نيمه شب يا بعد از آن به جهت
خوف ازدحام جمعيت براى پير مردها و بيماران و زنان چه پير و چه جوان جايز است
يا خير؟.
ج - براى مضطر و خائف و صاحب عذر و زنان، افاضه از مشعر به منى در
شب جايز است هر چند قبل از نصف شب باشد.
س 3 - كاركنان و اعضاء كاروانى كه موظف به پذيرائى حجاج هستند آيا
مىتوانند وقوف اضطرارى مشعر را انجام داده و همان شب عيد را به منى بروند و
برنگردند يا نه؟.
ج - اگر طورى است كه ناچارند بعد از وقوف مقدارى از شب در مشعر،
شبانه به منى بروند و نمىتوانند ثانيا به مشعر برگردند مانعى ندارد و لكن اكتفا به مقدار
ضرورت نمايند.
س 4 - هر گاه كارمند كاروان، اثاث را از عرفات به مكه برد و در مشعر
توقف نكرد بعد، از مكه به مشعر برگشت و تا صبح ماند چه صورت دارد و هر گاه
494

وقوفش فقط به اندازه جمع كردن سنگ براى رمى جمرات بود تكليفش چيست؟.
ج - حج او صحيح است و به مقدار جمع كردن سنگ براى رمى جمرات،
اگر به قصد وقوف توقف كند ركن به عمل آمده است.
495

رمى
س 1 - موقع رمى جمره، شش عدد سنگ ريزه بطور قطع به محل خود
رسيده ولى عدد هفتم را شك دارم به هدف خورده يا نه حتى در ميان چادر هم شك
من قوىتر شد و در سال بعد به يك نفر حاج كه عازم حج بود پول دادم كه نيابتا از
طرف من يك عدد سنگ ريزه رمى نمايد حال آيا با نقص يك عدد حج بنده باطل
مىشود يا خير؟
ج - واجب بود با شك، سنگ ديگر بزنيد فعلا كه ترك كرده‌ايد حج
باطل نمىشود.
س 2 - سنگ ريزه‌هائى كه از مشعر الحرام جمع آورى شده، در راه گم شده
و از همان منى دور تر از جمره عقبه دو مرتبه سنگ ريزه جمع مىكنند آيا با اين
سنگ ريزه‌ها مىشود رمى كرد يا نه؟.
ج - مطلق سنگريزه حرم كافى است و بودن سنگريزه از مشعر، حكم
استحبابى است.
س 3 - در سال گذشته عده‌اى زن و مرد به مكه مشرف شديم يك نفر از
اهل علم فرمودند زنها را براى رمى جمرات با خود نبريد چون بر اثر تراكم جمعيت
براى آنها مشكل است و شما از طرف آنها نيابتا رمى نمائيد و ما هم اين عمل را
عوض آنها انجام داده‌ايم ولى اطمينان نداريم اسقاط تكليف از آنها شده و حج
صحيح باشد نظر مبارك را مرقوم فرمائيد تا براى ما اطمينان حاصل شود.
ج - در فرض مذكور، حج صحيح است ولى مجرد ازدحام، در صورتى كه
496

موجب عدم تمكين نشود مجوز ترك رمى و نائب گرفتن نيست و فعلا بر آنها لازم
است در صورت تمكن خودشان به مكه بروند و رمى را در وقت آن انجام دهند و در
صورت عدم تمكن، نائب بگيرند.
س 4 - آيا پرستار مريض مثل مريض جائز است كه در شب عيد، رمى
جمرات كند يا نه؟.
ج - پرستار هم اگر مثل بيمار نمىتواند در روز رمى جمرات كند جائز
است در شب رمى كند ولى اگر با وصف پرستارى بتواند در روز رمى كند رمى در
شب براى او جايز نيست.
س 5 - آيا رمى در شب يازدهم ذيحجه جايز است يا نه؟.
ج - در صورتى كه روز مىتواند رمى كند جايز نيست شب رمى كند و اگر
نسيانا يا عمدا ترك نمود قضاء آن را فرداى آن روز ابتداءا بجا آورد و بعد واجب آن روز
را بجا آورد. بلى اگر روز مطلقا نتواند، شب بجا آورد و فرق نيست كه شب قبل
باشد يا شب بعد.
س 6 - حاج پيش از رمى خود مىتواند براى ديگرى رمى نمايد يا نه؟.
ج - مانعى ندارد.
س 7 - شخصى در اثر ناتوانى نتوانسته رمى جمره كند رفيقى داشته او را
نايب گرفته به عوض او هر سه جمره را زده لكن اگر شب مىرفت براى او ممكن بود
كه جمره را رمى كند فعلا ملتفت مسأله شده كه حضرتعالى در مناسك فرموده‌ايد
" اگر زن عاجز باشد مىتواند كسى را اجير بگيرد كه به عوض او سنگ بزند ولى
اگر شب ممكن شود مىتواند برود سنگ بزند " نمىدانيم اين حكم حتمى است و
يا اختيارى چون نفرموديد كه بايد برود فرموده‌ايد مىتواند برود و سنگ بزند لذا
مسأله را واضح تر بفرمائيد.
ج - در فرض سؤال، چنانچه رمى در شب براى خودش ممكن باشد بايد
خودش در شب رمى كند و اگر ممكن نيست نايب بگيرد كه در روز از طرف او
رمى كند و اين حكم در مناسك مسأله 166 بالصراحه ذكر شده و اگر به وطن برگشته
احتياطا اگر بتواند خودش به منى برود و قضاى آن را روز بجا آورد و اگر متمكن
497

نيست نايب بگيرد كه روز از طرف او رمى كند و در هر صورت بايد رمى در ايام
تشريق باشد.
س 8 - رمى جمره عقبه از چهار طرف مجزى است يا خير؟.
ج - رمى از غير محل سابق خلاف احتياط است.
س 9 - العاجز عن رمي جمرة العقبة في يوم العيد يرمي صباح الغد قضاءا فهل
لهذا الشخص أن يذبح ويحلق يوم العيد بدون رمي جمرة العقبة أو لابد أن يؤخر الذبح
والحلق أيضا إلى ما بعد الرمي؟.
ج - يحب أن يكون الذبح والحلق مترتبين على رمي جمرة العقبة فإن عجز
عن الرمي يوم العيد يرمي في غده فإن عجز عن الرمي في تلك الأيام ولياليها جميعا
يستنيب من يرمي عنه ثم يذبح ويحلق في النهار.
س 10 - هل يجوز الرمي عن النساء نيابة في هذه السنين لكثرة الحجاج
فوق العادة أو يحب عليهن أن يرمين بأنفسهن وكذلك الطواف حول الكعبه، والأزدحام
في الرمي يخفف ليلا ولكن الإزدحام حول الكعبه لا يخفف ليلا ونهارا في
هذه السنين.
ج - النساء في الفرض المرقوم يؤخرن الرمي إلى آخر أيام التشريق فيرمين
بأنفسهن مع الإمكان في النهار ومع عدم التمكن فبالليل وإن عجزن عن كليهما جاز لهن
الإستنابة وكذا الطواف فلا يجوز لهن الإستنابة فيه بل يطفن بأنفسهن مع الإمكان.
س 11 - رمى در طبقه دوم چه صورت دارد؟.
ج - در طبقه تحتانى رمى كنند و رمى در طبقه فوقانى خلاف احتياط
است.
س 12 - ما حكم من نسي الرمي أو الذبح أو الحلق يوم العيد ورمى أو ذبح
أو حلق أو قصر في ليلة الحادي عشر نسيانا أو جهلا أو عمدا؟.
ج - إن كان المنسى هو الرمي وقد تذكر قبل مضي أيام التشريق وجب عليه
إحتياطا أن يرمي قضاء كل يوم في غده، وإن مضى أيام التشريق فإن كان متمكنا
من قضائه بنفسه في العام المستقبل فليقضه بنفسه و إلا فيستنيب من يرمي عنه يوم العيد
في العام المستقبل وإن كان المنسى هو الذبح وقد ذبح في ليلة الحادي عشر فلا يبعد
498

الأجزاء وإن كان الأحوط أن يذبح في النهار أيضا وإن كان المنسى هو الحلق وقد حلق
في ليلة الحادي عشر فالأجزاء في الفرض المرقوم لا يخلو عن قوة.
س 13 - اخيرا جمره عقبه را به صورت ديوار عريض سيمانى درآورده‌اند و در
وسط آن، ستونى سنگ چين است كه مىگويند سنگريزه را بايد به همان قسمت
سنگ چين بزنند و به ديوار سيمانى كافى نيست با اين كه اوائل امر چنين نبوده و
شايد در آينده هم چنين نباشد بفرمائيد نظر مبارك در اين خصوص چيست؟.
ج - قدر متيقن از اجزاء، همان مقدار سنگ چين است و زائد بر آن مورد
شك است.
499

قربانى
س 1 - كسانى كه حج استحبابى بجا مىآورند مثل اكثر حمله دارها و
راهنمايان كه حج واجب خود را در سفر اول انجام داده‌اند و نيابتى هم ندارند
در صورتى كه نيت حج تمتع كرده باشند آيا قربانى در منى براى آنها لازم است يا
اين كه چون حج آنان استحبابى است ترك قربانى اشكال ندارد؟.
ج - در حج تمتع، قربانى لازم است و فرقى بين واجب و مستحب آن
نيست.
س 2 - هر گاه ذبح يا نحر در روز عيد، ممكن نباشد آيا جايز است تأخير
رمى و حلق از روز عيد تا مناسك منى به ترتيب انجام بگيرد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، رمى را در وقت خود انجام دهد و مىتواند حلق را در
روز عيد انجام دهد و قربانى را تأخير بيندازد.
س 3 - شخصى در منى گوسفندى خريدارى كرده و صاحب گوسفند گفته
سال او تمام است و قربانى كرده فعلا شك مىكند كه آيا سالش تمام بوده يا نه؟
آيا در صورتى كه سال او تمام نبوده ضررى بحجة الاسلام او وارد مىآيد يا نه؟.
ج - در اين موارد قول ذى اليد با احتمال صدق، معتبر است و چنانچه معلوم
شود كه قربانى واجد شرط نبوده موجب بطلان حج نيست و اگر بخواهد احتياط
كند كسى را وكيل كند كه از طرف او در روز عيد آينده قربانى كند.
س 4 - شخص حاج كه بايد قربانى كند آيا بايد گوشت قربانى را بين
500

مستحقين، تقسيم كند و در صورتى كه براى قربانى، نائب بگيرد، و مطمئن نباشد از
اين جهت كه نمىداند اولا كه نايب، گوسفند نر قربانى كرده يا ماده ثانيا كه
گوشت را بين مستحقين تقسيم كرده يا نه؟ آيا بر شخص حاج واجب است پس از
رسيدن به وطن خود، گوسفند بخرد و قربانى كرده بين مستحقين تقسيم كند يا عمل
نائب، مجزى است و نبايد قربانى مجدد بكند.
ج - قول نائب اگر خودش گفت بوظيفه عمل كرده‌ام كافى است و لازم
نيست گوسفند قربانى نر باشد.
س 5 - چون مسلخ را تغيير داده‌اند و تشخيص آن كه محل فعلى مسلخ از
منى است يا مشعر، مشكل است بنابر اين در مكانى كه فعلا مسلخ است قربانى
كفايت مىكند يا نه؟ و در صورت عدم كفايت، تكليف چيست؟.
ج - براى اين كه ذبح در منى واقع شود بايد حتى الامكان تفحص نمايد و
قول اهل خبره حجت است و اگر به كلى ذبح در منى ميسر نبود ذبح در وادى محسر
مجزى است انشاء الله تعالى.
س 6 - چون محل قربانى را از منى تغيير داده‌اند و در وادى محسر برده‌اند
آيا مىشود قربانى را در غير منى انجام داد يا حتما بايد در خود منى انجام دهند؟
و چنانچه نتوانست ذبح كند آيا در مكه و يا در وطن مىتواند قربانى كند؟.
ج - از قرار مسموع، فعلا هر كس بخواهد در منى قربانى كند مانع نمىشوند
چون مقدارى از مذبح سابق به حال خود باقى است و تا قربانى در منى ممكن است
قربانى در غير منى مجزى نيست. بلى اگر به كلى ممنوع شود اقوى كفايت آن است
در وادى محسر اگر چه احوط، جمع بين قربانى و روزه است و قربانى در مكه يا
وطن مجزى نيست.
س 7 - در مناسك مرقوم فرموده‌ايد واجب است كه صاحب قربانى قدرى
از قربانى را بخورد. عرض مىكنم اين مطلب در آن هواى گرم با فراهم نبودن وسائل
طبخ، ميسر نيست و چه بسا كه نائب مىرود براى صد نفر قربانى مىكند و
نمىشود از هر گوسفندى قدرى بياورد يا اگر بياورد مخلوط مىشود بفرمائيد كه
ترك اين واجب چه صورت دارد؟.
501

ج - ترك اين واجب، در صورت امكان جايز نيست، و بعد از ذبح مخلوط
شدن قربانىها به يكديگر ضرر ندارد.
س 8 - آيا مىتوان قيمت گوشت گوسفند قربانى را به هر صورت در راه
مشروعى مصرف نمود يا نه؟.
ج - صرف قيمت آن در مصارف ديگر، كافى نيست.
س 9 - كسى كه از فقيرى وكالت گرفته كه ثلث قربانى خود يا ديگران را
براى او قبول كند آيا قيمت ثلث گوسفند زنده را بايد به فقير بدهد يا قيمت ثلث
گوسفند ذبح شده را؟ چنانچه قيمت ذبح شده مراد باشد در مسلخ به هيج قيمتى
نمىخرند پس اين وكالت، براى موكل چه سودى دارد؟.
ج - قيمت ثلث ذبح شده را بپردازد و در صورتى كه هيچ گونه قيمتى ندارد
ضامن قيمت آن نيست و در صحت وكالت، رجوع سود مادى به موكل، معتبر نيست
و همين قدر كه وكالت، بواسطه بعض دواعى عقلائى باشد صحيح است.
س 10 - شخصى اجير شده تا حج نيابتى براى كسى انجام دهد خود اين
نايب، براى قربانى كردن نائب مىگيرد اكنون آيا شخصى كه قربانى مىكند
منوب عنه خود را قصد كند يا منوب عنه اول را؟.
ج - احتياط آنست كه نيت كند كه از طرف منوب عنه خودم براى
منوب عنه اول، قربانى مىكنم.
س 11 - حاج در روز عيد در منى، قبل از آن كه قربانى ذبح كند كه
چيزى بعهده‌اش نيست و بعد از ذبح، قيمتى ندارد در اين صورت لازم است احتياطا
كه با فقير، سهميه او را حساب و مصالحه نمايد يا خير؟.
ج - با فرض اين كه قيمت ندارد و فقير مؤمنى نباشد كه آن را اگر به او صدقه
بدهند قبول كند رعايت اين احتياط، واجب نيست.
س 12 - راجع به قربانى و ذبح آن در شب يازدهم نظر مباركتان را مرقوم
فرمائيد.
ج - ذبح در شب يازدهم بنابر احوط، جايز نيست و اگر در روز عيد ذبح
نكرد روز يازدهم ذبح نمايد.
502

س 13 - حاج از روى غفلت و يا جهل به مسئله در روز عيد، گوسفند
بى شاخ (كل) كشته است و بعد به مسئله توجه پيدا كرده آيا در صورت تمكن از
مسافرت حج، واجب است حج را اعاده كند و يا قربانى بفرستد كافى است.
ج - لازم نيست مجددا حج برود فقط قربانى صحيح بفرستد كافى است.
س 14 - مردى دو گوسفند قربانى خريده كه يكى را براى خود و ديگرى
را براى زنش ذبح كند آيا تعيين قربانى لازم است يا نه؟.
ج - بلى تعيين لازم است و بدون آن كفايت نمىكند.
س 15 - ذبيحه را بايد در موقع ذبح، رو به قبله كرد حال به طرف راست و يا
چپ بخوابانند و يا ايستاده ذبح كنند تفاوت مىكند؟.
ج - ظاهرا تفاوت نمىكند.
س 16 - حاج پيش از قربانى خودش مىتواند جهت ديگران، قربانى كند
يا نه؟.
ج - مانعى ندارد.
س 17 - اگر از حاج در حال احرام عملى سر زند كه موجب كفاره است
حيوان كفاره را در كجا بايد ذبح يا نحر كند؟.
ج - در احرام عمره تمتع احوط آن است كه در مكه ذبح يا نحر نمايد
و اگر در احرام حج است بايد در منى نحر يا ذبح كند و اگر عمدا يا از روى
فراموشى در اين دو مكان ذبح نكرد در صورت امكان بايد نايب بگيرد كه از طرف
او در منى يا مكه ذبح نمايد و اگر ممكن نشد در شهر خودش يا در جاى ديگر
رجاءا ذبح نمايد.
س 18 - در حيوان كفاره نيز رعايت شرايط حيوان قربانى در منى لازم
است يا خير؟.
ج - احتياط مستحب رعايت آن شرايط است.
س 19 - آيا اجازه مىدهيد كه در حال ضرورت يك نفر به نيابت از چند
نفر قربانى نمايد؟.
ج - در قربانى مباشرت شرط نيست و مىتواند وكيل انجام دهد هر چند
503

ضرورت نباشد لكن بايد در حين قربانى قصد كند كه اين گوسفند قربانى زيد
است مثلا اگر چند گوسفند به قصد چند نفر قربانى كند بدون قصد تعيين، صحيح
نيست.
س 20 - شخصى بدون گرفتن وكالت در ذبح، از طرف عيالش يا شخص
ديگرى قربانى مىنمايد به اين خيال كه اذن فحوى از او دارد و مطمئن است كه
وقتى به طرف بگويد راضى است و خوشحال مىشود اين نحو قربانى مجزى است
يا نه؟.
ج - مجزى نيست.
504

بيتوته در منى
س 1 - زنها مىتوانند شب دوازدهم ذى الحجه رمى جمرات بنمايند و
همان شب به مكه بروند و ديگر به منى برنگردند يا بايد مانند مردان تا ظهر در منى
بمانند؟.
ج - بايد مانند مردان تا ظهر روز دوازدهم در منى بمانند.
س 2 - حاج روز عيد براى انجام طواف از منى به مكه رفت و در مراجعت
به واسطه راه بندان نزديك نصف شب و يا بعد از نصف شب به منى رسيد آيا كفاره بر
او واجب است يا نه؟.
ج - بر حاج واجب است از اول شب تا نصف آن در منى بماند و در فرض
سؤال كه بعلتى در مقدارى از شب ترك بيتوته نموده و بقيه را بيتوته كرده كفاره
واجب نيست.
س 3 - در مناسك فرموده‌ايد " حاج مىتواند در شب يازدهم و دوازدهم
بعد از نصف شب براى بقيه اعمال حج به مكه برود و احتياط آنست كه قبل از
طلوع فجر داخل مكه نشود ". عرض مىكنم اگر بعد از طلوع فجر داخل شود به
ازدحام جمعيت بر خورد مىكند و هوا گرم مىشود و انجام طواف حج و طواف نساء
مشكل خواهد شد حال آيا جايز است قبل از طلوع فجر شروع به اعمال حج كند يا
نه؟.
ج - بلى مىتواند قبل از طلوع فجر، مشغول طواف شود و عمل به احتياط،
واجب نيست.
505

مسائل متفرقه حج
س 1 - شخصى در اول ماه ذيحجه وارد مكه شده بعد از خاتمه عمره تمتع
و قبل از انجام حج تمتع مىتواند عمره مفرده انجام دهد يا نه؟ و هكذا بعد از
اعمال حج تمتع مىتواند بدون فاصله عمره مفرده را انجام دهد يا نه؟.
ج - بعد از احرام عمره تمتع، جايز نيست بدون حاجت از مكه بيرون برود و
جايز نيست قبل از حج عمره مفرده بجا آورد ولى بعد از اتمام حج تمتع، عمره مفرده
جايز است و فاصله لازم نيست.
س 2 - اگر حمله دار و يا از كارگران كاروان حج، براى اجاره منزل به مكه
بروند و در مسجد تنعيم به نيت عمره مفرده، محرم شوند و بعد از اعمال عمره به جده
و يا به مدينه مراجعت كنند دوباره براى اعمال حج و عمره تمتع از ميقات گاه محرم
شوند جايز است يا خير؟.
ج - مانعى ندارد به شرط آن كه اجير براى حج تمتع بلدى نباشد بنابر احتياط.
س 3 - اگر جهلا عمره مفرده را بعد از عمره تمتع و قبل از حج بجا آورد
تكليف او نسبت به حج چيست؟.
ج - بايد حج تمتع را بجا آورد و حج او صحيح است.
س 4 - چه مىفرمائيد نسبت به شخصى كه قبل از غروب آفتاب شب
سيزدهم از منى كوچ كرده و بعد از ساعتى مثلا مراجعت به منى مىنمايد آيا واجب
است شب را بماند و فردايش رمى جمرات نمايد يا نه؟.
ج - واجب نيست.
506

س 5 - زنان و پير مردان و بيماران و كسانى كه خوف از مشقت و ازدحام
دارند آيا جايز است شب دوازدهم بعد از بيتوته در منى رمى جمرات را شبانه انجام
داده به مكه معظمه بروند و ديگر به منى برنگردند يا خير؟.
ج - جايز است.
س 6 - هر گاه مصدود از دخول مكه يا از طواف و غير آن از اعمال عمره
مفرده جهلا بالحكم در محل صد ذبح و تقصير ننمود و بعد از مراجعت به وطن، عالم
به حكم شد تكليفش نسبت به خروج از احرام چيست؟.
ج - در هر جا متذكر شد چنانچه فرستادن هدى به مكه يا منى ممكن باشد
بفرستد و اگر فرستادن هدى به مكه يا منى ممكن نباشد در محل تذكر، ذبح كند و
تقصير نمايد و از احرام خارج شود.
س 7 - شخصى وصيت كرده كه فلان قسمت از ملك مرا بفروشيد و دو
حج جهت خودم و پدرم خريدارى كنيد و اكنون ملك مورد وصيت زائد بر قيمت دو
حج است آيا مبلغ زيادى را واجب است در امور خيريه ديگر مانند نماز و روزه
مصرف كنند يا به ورثه برمىگردد با اين كه تمام ملك مورد وصيت، از ثلث مالش
بيشتر نيست؟.
ج - در اين صورت ممكن است بر كيفيت حج بيفزايند مثل اين كه شرط
كنند بعض مستحبات انجام داده شود يا شخصى را كه عالمتر به مسائل و احكام
باشد استيجار نمايند و اگر باز هم زياد آمد ملك ورثه است.
س 8 - اگر شخصى در دو سال مجاورت خود در مكه، مستطيع شود يا در
وطن خود مستطيع شود بخواهد حجة الاسلام را بعد از دخول در سال چهارم
مجاورت، انجام دهد آيا حج تمتع بجا آورد يا افراد؟.
ج - در فرض سؤال كه استطاعت در بين دو سال مجاورت حاصل شده
واجب است حج تمتع بجا آورد لكن اگر بعد از گذشتن دو سال حج را بجا آورد
اولى مراعات احتياط است.
س 9 - شخصى كه وجوهات، از قبيل خمس و زكات و مظالم در مالش باشد
مىتواند فقط مخارج مكه را تخميس كند و به مكه برود و بقيه اموالش را تخميس
507

ننمايد يا نه؟ و در اين صورت حج او صحيح است يا نه؟.
ج - تصرف در مالى كه خمس به آن تعلق گرفته قبل از اداء خمس، جايز
نيست و با اداء خمس مقدارى كه مىخواهد خرج سفر مكه كند منع از تصرف، رفع
نمىشود. بلى اگر تمام آن پول را بعنوان خمس به مجتهد بدهد و چهار خمس آن را
مثلا قرض نمايد تصرف در آن جايز است و با ندادن خمس متعلق به مال اگر چه
معصيت نموده لكن اگر لباس احرام و نعلين در حال سعى و پول قربانى از غير مال
متعلق خمس باشد يا اين كه آنها را به ذمه خريده باشد حج او صحيح است.
س 10 - اگر در سال چهارم مجاورت خود در مكه مستطيع شود و قبل از
اتيان حج واجب معرضا عن المجاوره، به وطن خود برگردد آيا حج مستقر در ذمه را
تمتعا بجا آورد يا افرادا؟.
ج - حج افراد بجا آورد.
س 11 - آيا زنى كه حيض شده و تا قبل از هشتم پاك نمىشود بجاى
آن كه حج افراد بجا آورد مىتواند براى عمره تمتع نائب بگيرد و براى حج تمتع
محرم شود يا نه؟
ج - در فرض سؤال اگر نمىتواند اعمال عمره را بجا آورد و وقوف عرفات
را درك كند، لازم است حج افراد بجا آورد و اگر محرم با حرام تمتع شده عدول به
افراد نمايد و بعد از حج، عمره مفرده بجا آورد.
س 12 - بيابان عرفات و مشعر و منى جميعا حرم محسوب است يا اين كه
عرفات، خارج از حرم است؟.
ج - حدود حرم مشخص است عرفات جزء حرم نيست و منى و مشعر جزء
حرم است.
س 13 - آيا انسان در عمره مفرده يا عمره تمتع يا حج تمتع مىتواند اعمال
را با فاصله انجام دهد مثلا يك روز طواف كند و روز ديگر نماز آن را بخواند و روز
ديگر سعى و روز ديگر تقصير و روز ديگر طواف نساء را بجا آورد يا نه؟.
ج - اگر چنين كند عمل صحيح است لكن در بعض صور مثل تأخير نماز
از طواف معصيت كرده است.
508

س 14 - اگر كسى در سال استطاعت به قصد استيطان در مكه بدون
اعراض از وطن اصلى به مكه مشرف شود آيا حج تمتع انجام دهد يا افراد؟.
ج - تمتع بجا آورد.
س 15 - استطاعت نسبت به حج منذور مقدمه وجوب است يا مقدمه
واجب يا فرق است بين نذر حجة الاسلام و نذر غير آن؟.
ج - اگر نذر حجة الاسلام باشد استطاعت شرط وجوب حج است و موجب
تحقق نذر، و اگر نذر غير حجة الاسلام باشد استطاعت شرعيه نه شرط وجوب حج
است و نه شرط صحت نذر، بلكه قدرت عقليه بر حج، شرط صحت و انعقاد نذر
است.
س 16 - سجده كردن بر سنگهائى كه مسجد الحرام و مشاهد مشرفه به آن
فرش شده از سنگ مرمر و غير آن جايز است يا خير؟.
ج - بلى جايز است و معادنى كه سجده بر آنها جايز نيست معادنى است
كه عرفا بر آنها زمين گفته نمىشود مثلا طلا و نقره و عقيق و مس و ساير فلزات.
س 17 - روزه گرفتن در روزهاى تشريق جايز است يا نه؟.
ج - بر كسى كه در منى باشد حرام است.
س 18 - شخصى مؤسس سينما است و امسال به حج مشرف شده و در
مراجعت از حج، باز هم به كار خود ادامه مىدهد اكنون راجع به اين شخص چه
مىفرمائيد؟.
ج - تأسيس و بناء مؤسساتى كه سبب گمراهى و فساد اخلاق جامعه اسلام
است و كمك به آن به هر نحو باشد حرام است اميد است انشاء الله شخص، مذكور،
با مشاهده نمونه‌هاى عالم قيامت، از اين اجتماع دينى، در مكه معظمه متنبه گردد
و مخصوصا آتش سوزى وادى منى سبب عبرت و بيدارى او بشود و توجه او همچنان
به خداوند قهار، جلب شود كه از روى حقيقت از گناهان گذشته توبه كند و توبه خود
را نشكند و همچنان كه سزاوار و شايسته مسلمانان حقيقى است موافق رضاى حق
تعالى عمل كند.
س 19 - عبور از زير پلهائى كه در مسير ساخته‌اند چگونه است؟.
509

ج - صدق استظلال مشكل است و از مورد مذكور انصراف دارد.
س 20 - اخيرا مسجد الحرام را با سنگهائى مفروش كرده‌اند كه حرارت
آفتاب را به خود نمىگيرد و بعضى مىگويند اين سنگها مصنوعى و از مواد
مخصوصه‌اى است آيا در صورت شك در سنگ بودن، سجده بر آنها صحيح است يا
خير؟.
ج - اين فرع مربوط به تشخيص موضوع است، اگر دو نفر ثقه عارف،
شهادت به سنگ بودن بدهند، كافى است.
س 21 - آيا قاعده تجاوز را در اعمال و افعال عمره و حج جارى مىدانيد
يا خير؟
ج - بلى جارى است.
س 22 - آيا حاج مىتواند از گوشت گوسفندى كه بعنوان كفاره مىدهد
خودش بخورد؟
ج - خودش نمىتواند بخورد.
س 23 - حاج وظائف منى را انجام داده و صبح دوازدهم براى بعض
حوائج به مكه آمده آيا لازم است قبل از ظهر براى نفر بعد از ظهر به منى برگردد يا
خير؟.
ج - اگر قبل از ظهر نفر كرد ضررى به حج او نمى رسد هر چند عمدا باشد
و لكن معصيت كرده و لازم است در صورت امكان، قبل از ظهر به منى برگردد و در
صورت جهل و نسيان چيزى بر او نيست.
س 24 - انجام عمره مستحبى به قصد خود و غير صحيح است يا خير؟.
ج - صحت آن بعيد نيست.
س 25 - حاج در مسجد الحرام محرم مىشود با حرام حج تمتع و چون فاصله
منزلش تا مسجد يك يا دو فرسخ است سوار به ماشين مسقف مىشود و به خانه
مىآيد و از آنجا عازم عرفات مىشود آيا اين استظلال كفاره دارد يا خير؟.
ج - جواز استظلال در فرض سؤال بعيد نيست هر چند احتياط در ترك
است.
510

س 26 - در حال حاضر مسجد تنعيم متصل به مكه بلكه داخل مكه است آيا
براى كسى كه بعد از حج جهت عمره مفرده محرم مىشود چون آنجا منزل محسوب
مىشود استظلال جائز است يا نه؟.
ج - در مورد سؤال احتياطا استظلال نكند.
س 27 - آيا كفاره احرام عمره و يا حج را مىتوان در وطن ذبح نموده و
به فقير داد يا خير؟.
ج - اگر ايصال كفاره به فقير در حج مشكل باشد مانع ندارد كه در وطن
ذبح كند و به فقير بدهد.
س 28 - مصرف كفاره‌اى كه در احرام عمره و يا حج تعلق گرفته چيست؟.
ج - مصرف كفاره فقير غير سيد است و اگر دهنده كفاره سيد باشد جائز
است كه كفاره را به سيد فقير بدهد و بنابر احتياط واجب بايد فقير مؤمن باشد.
س 29 - در موردى كه عمره تمتع فاسد مىشود مثل مورد جماع قبل از
سعى، چنانچه فرصت براى اتمام و اعاده باقى باشد و با اين حال عمره فاسده را تمام
نكند و اكتفاء به اعاده عمره نمايد مجزى است يا خير؟.
ج - اگر چه ممكن است گفته شود كه عمل مزبور صحيح و مجزى از
حجة الاسلام است لكن احتياط آنست كه حج تمتع را در سال بعد اعاده نمايد و يك
عمره مفرده هم به قصد ما فى الذمه بجا آورد.
س 30 - در مورد جماع پيش از سعى در عمره تمتع يا هر موردى كه عمره،
فاسد شده باشد در صورتى كه فرصت اتمام آن نباشد در مناسك مذكور است كه آن
عمره فاسده را قطع كند و اعاده نمايد بفرمائيد قطع آن به چه نحو است آيا به تقصير
و محرم شدن مجدد است يا با همان احرام قبلى اعمال عمره را دوباره انجام
دهد؟.
ج - ظاهرا مراد از قطع رها كردن عمره فاسده و از سر گرفتن عمره است
برفتن به ميقات و محرم شدن از ميقات و بهتر آنست كه رجاءا محرم شود و عمره را
انجام دهد و اگر سال بعد هم حج نمايد اولى و احوط است.
س 31 - از بعض علماء شنيده شده (روايت داريم موقعى كه حاج از مكه
511

برگشت تا چهار ماه گناهى بر او نوشته نمىشود) از مقام شامخ مستدعى هستم اولا
بفرمائيد كه آيا اين طور روايتى داريم يا نه و بر فرض بودن روايت، سندش صحيح
است يا نه؟ و در صورت صحت سند آن روايت را چطور معنى نمائيم؟.
ج - بلى اين مضمون، در احاديث شريفه وارد شده ولى در بعض احاديث،
مقيد شده به عدم اتيان كبيره و در بعض ديگر مقيد شده به عدم اتيان موجبه، شيخ الطائفه
قدس سره در تهذيب جلد پنجم صفحه نوزده و بيست طبع جديد در باب ثواب الحج
به سند صحيح از معاوية بن عمار از حضرت صادق عليه السلام حديثى روايت كرده
كه در ذيل آن مىفرمايد " أنى لك أن تبلغ ما يبلغ الحاج قال أبو عبد الله عليه السلام
ولا تكتب عليه الذنوب أربعة أشهر وتكتب له الحسنات إلا أن يأتي بكبيرة " بنابر اين
گناهانى كه در اين چهار ماه نوشته نمىشود صغيره است و اين مطابق است با مفاد
آيه كريمه (إن تجتنبوا كبائر ما تنهون عنه نكفر عنكم سيئاتكم) و
ثقة السلام كلينى رضوان الله عليه در جامع كافى جلد چهارم صفحه
دويست و پنجاه و چهار، طبع جديد باب فضل الحج و العمره و ثوابها، به سند خود از سعد
اسكاف از حضرت ابي جعفر عليه السلام روايتى در فضل حاج نقل كرده است كه
در ذيل آن امام عليه السلام مىفرمايد " فإذا قضى نسكه غفر الله له ذنوبه وكان ذوالحجة
والمحرم وصفر و شهر ربيع الأول أربعة أشهر تكتب له الحسنات ولا تكتب عليه
السيئات إلا أن يأتي بموجبة فإذا مضى الأربعة أشهر خلط بالناس " هر چند علامه
مجلسى عليه الرحمه در مرآت العقول دو احتمال در موجبه داده يكى آن كه مراد كبيره
است كه موجب آتش است ديگر آن كه گناهى است كه موجب كفر شود و فرموده
احتمال اول، اظهر است ولى با توجه به روايت معاوية بن عمار اطمينان حاصل
مىشود كه مراد از موجبه، كبيره است بنابر اين، گناهى كه نوشته نمىشود گناهى
است كه در كتاب و سنت موجب دخول در آتش نشده باشد.
شيخ الطائفه در تهذيب صفحه نوزده جلد پنجم اين حديث را از سعد
اسكاف، روايت فرموده به عبارتى كه با اين عبارت، اختلاف دارد، و جمله (إلا أن يأتي
بموجبة) را ندارد و ايشان، ذيل حديث را اين نحو روايت فرموده‌اند " فإذا قضى نسكه
غفر الله له بقية ذى الحجة والمحرم وصفر و شهر ربيع الأول فإذا مضت أربعة أشهر خلط
512

بالناس " ولى معتمد همان روايت كافى است زيرا معلوم است كه در نقل تهذيب،
روايت، مختصر شده و مثل نقل بمضمون است و علاوه جمله (إلا أن يأتي بموجبة) از
آن اسقاط شده و در دوران امر بين زياده و نقيصه، اصالت عدم زياده بر اصل عدم نقيصه مقدم است و فرضا هم اين دو اصل را حجت بدانيم در خصوص مورد با توجه
به روايت معاوية بن عمار ظاهر اين است كه اين جمله، اسقاط شده و نسخه كافى
صحيح است و احتمال اين كه جمله (إلا أن يأتي بكبيرة) يا (إلا أن يأتي بموجبة)
در اين دو روايت از بعض روات به عنوان شرح و تفسير حديث اضافه شده باشد بسيار بعيد است
و فرضا هم اين نحو باشد از رحمت و مغفرت و كرم و فضل خداوند
متعال، بعيد نيست كه مقرر فرمايد تا چهار ماه، مؤمنى كه حج بجا آورده مطلق
گناهانى كه تحت فشار تسويلات نفس و غلبه هوا از او صادر شده (نه بنحو
بى اعتنائى و استخفاف به امر خداوند) مورد آمرزش واقع شود و كسى نمىتواند
رحمت واسعه و تفضل خدا را محدود كند. بلى اين حديث، كسى را كه از روى
بى اعتنائى و استخفاف به امر و نهى خدا معصيت نمايد يا اين كه بخواهد با تشبث به
اين حديث، در اين چهار ماه، هر گناه و معصيتى را مرتكب گردد شامل نمىشود و
از ابتداء تا حال هم هيچ كس از اين اخبار، استفاده نكرده كه حاج تا چهار ماه،
مرخص و آزاد است و با اتكاء به اين حديث، مرتكب هر معصيتى بخواهد بشود كه
اين برداشت و تلقى، البته صحيح نيست.
513

مسائل امر به معروف و نهى از منكر
وجوب امر به معروف و نهى از منكر و اهميت آنها
مسأله 1 - امر به معروف و نهى از منكر، يكى از تعاليم مهمه اسلامى
است كه حيثيت و شرافت و بقاء عزت و ترقى و تعالى مسلمانان و اجراء احكام، و
جلوگيرى از فحشاء و فساد و تأمين امنيت اجتماعى، به آن، وابسته است.
مسأله 2 - معروف، اگر مستحب باشد امر به آن مستحب است و اگر
واجب باشد و انسان ملتفت شود كه شخصى آن را ترك مىكند امر به آن - با
شرائطى كه بعد ذكر مىشود - واجب است. و منكر عبارت است از فعل قبيح
حرام، نهى از آن واجب است و وجوب، در هر دو وجوب كفائى است و به فعل
ديگرى، ساقط مىشود.
مسأله 3 - وجوب امر به معروف و نهى از منكر، درباره مكلف، نسبت به
اهل خودش تأكيد بيشتر دارد پس اگر انسان ببيند كه اهل خودش از واجبات،
تهاون مىورزد، مثلا نماز نمىخواند يا اگر بخواند داراى قرائت صحيح نيست يا
وضوى صحيح نمىگيرد يا آن كه با بدن و لباس نجس، نماز مىخواند در اين صورت
لازم است به ترتيبى كه گفته شد، آنها را امر و نهى كند.
س 4 - اكثر علماء مانند علامه - در تذكره و قواعد - امر به معروف و
نهى از منكر را به همين اسم عنوان كرده‌اند و بعضى مانند مرحوم شهيد - در
دروس - در تحت عنوان (كتاب الحسبه) بحث فرموده‌اند. سر اين اختلاف در
تعبير، چيست؟.
514

ج - آنان كه بعنوان مستقل كتاب امر به معروف و نهى از منكر، آن را
مطرح ساخته‌اند ممكن است نظرشان شدت اعتناء به شأن و اظهار اهميت اين دو
واجب در اسلام باشد، چنان كه از قرآن مجيد و احاديث شريفه، تأكد وجوب آن،
معلوم مىشود و اما اين كه در طى كتاب حسبه، ذكر كرده‌اند براى اين است كه از
جمله امورى است كه حتما بايد اقامه شود و تعطيل آن، جائز نيست چه آن كه امور
حسبى امورى است كه نبايد متروك بماند و هر كسى بايد در انجام آن بكوشد و
اقدام كند.
س 5 - كتاب امر به معروف و نهى از منكر در كتب فقهيه بعد از پايان
كتاب جهاد قرار دارد بلكه بعضى از علماء در ضمن كتاب جهاد از آن بحث
كرده‌اند و كتاب مستقلى به عنوان امر به معروف و نهى از منكر، عنوان نكرده‌اند
اكنون وجه ارتباط و تناسب اين بحث را با بحث جهاد، بيان فرمائيد.
ج - چون جهاد به معناى اعم شامل امر به معروف و نهى از منكر مىشود
جهاد با كفار براى اعلاء كلمة الله است و امر به معروف و نهى از منكر نيز براى
اعلاء كلمة الله و اجراء احكام الله است چنان كه حب في الله و بغض في الله نيز
تعرضش در كتاب جهاد مناسب است و خلاصه چون امر به معروف و نهى از منكر
از شئون جهاد است لذا آن را بعد از كتاب جهاد قرار داده و يا در خود كتاب جهاد
از آن بحث كرده‌اند.
س 6 - آيا امر به معروف و نهى از منكر را مانند شيخ طوسى و ابن حمزه،
واجب عينى مىدانيد و يا مانند سيد مرتضى واجب كفائى؟.
ج - واجب كفائى است مگر اين كه بالعرض، عينى شود.
س 7 - آيا اين وظيفه در باره مطلق مرتكبين گناه، يكنواخت است و بدون
اين كه تفاوتى بين اشخاص باشد بايد انجام داد و يا درباره بعضى از آنان تأكيد
بيشترى است؟.
ج - اهميت واجبات و منكرات، موجب تأكد وجوب امر به معروف و نهى
از منكر مىشود چنان كه در گناهان كبيره و صغيره اين چنين است و لذا به تفاوت
معاصى، بين مرتكبين آن، فرق مىباشد.
515

س 8 - امر به معروف و نهى از منكر نسبت به افرادى كه انسان، نسبت به
آنها آمريت ندارد و بايد بنحو خواهش و موعظه، عملى شود، واجب است يا نه؟.
ج - لازم است.
س 9 - فقهاء فرموده‌اند كه عهده دار شدن منصب ولايت يا قضاوت، از
طرف حاكم جائر، جائز نيست. مگر در صورت اكراه و يا وقتى كه بتواند امر به
معروف و نهى از منكر كند، حال آيا مقصود، تمكن از امر به معروف و نهى از
منكر بالنسبه به خود حاكم جائر است يا هر كسى و آيا مطلق معروف و منكر هر چند
جزئى باشد امر يا نهى آن مجوز ولايت از طرف حاكم جائر مىشود يا نه؟.
ج - ظاهرا مقصود، اين است كه شخص بواسطه مقام قضاء بتواند احكام
خدا را اجراء نمايد و با امر به معروف و نهى از منكر، اقامه واجبات، و جلوگيرى از
منكرات نمايد كه غرضى كه از جعل قاضى در حكومت عدل، حاصل مى شود
حاصل گردد و الا مجرد تمكن از امر به معروف و نهى از منكر، به يك نفر، موجب
جواز تولى قضاء از جائر نمىشود با اين كه فرموده‌اند (لا يجلسه إلا نبي أو وصي أو
شقي).
س 10 - شخص يقين دارد كه اگر به منزل فلان تاجر - كه قطعا وجوه،
در ذمه او هست - برود فلان مقدار بابت وجوه به او مىدهد و اگر نرود يقينا به
ديگرى نمىدهد آيا رفتن او به منزل تاجر مزبور، واجب مىشود يا نه؟.
ج - در صورتى كه مورد آن وجه باشد وجوب آن از باب بعث و الزام به
فعل معروف، بعيد نيست.
س 11 - كمك به كسى كه نماز نمىخواند ولى اعتقاد به وجوب آن
دارد چگونه است؟.
ج - در صورتى كه ترك اعانت به او موجب تنبه و خواندن نماز شود اعانت
نكنند مگر در موردى كه ترك اعانت، موجب تلف او شود كه در اين صورت، حفظ
نفس او لازم است.
س 12 - زنى 28 ساله كارمند دولت، چهار سال در ازدواج انقطاعى
شخصى بوده و يك روز پس از انقضاء صيغه، به عقد دائم ديگرى، در آمده و هر چه به
516

اين زن تذكر داده شده كه اين ازدواج، در عده و باطل است، توجهى نمىكند،
اكنون ازدواج با مرد دومى چگونه است؟ و اگر اشخاصى بتوانند اين ازدواج را به هر
عنوانى به هم بزنند جائز است يا نه؟.
ج - مردى كه قبلا زن را صيغه كرده تكليف شرعى ندارد مگر نهى از
منكر كه اگر احتمال تأثير بدهد و مفسده‌اى بر آن مترتب نباشد، بايد نهى از منكر
كند و اشخاص هم در صورتى كه علم داشته باشند كه مىتوانند نهى از منكر با
اين دو شرط بكنند بايد نهى از منكر نمايند، ولى اگر اين عمل، قابل حمل بر
صحت باشد، مثل اين كه محتمل باشد كه زن نسبت به مرد اولى، مدخول بها نباشد
يا اين كه با مرد دوم، پس از گذشتن عده، ازدواج كرده باشد و يا اين كه با جهل
به حكم يا به موضوع، ازدواج كرده و در عده، نزديكى واقع نشده باشد و بعد تجديد
عقد كرده باشند، گفتن لازم نيست.
س 13 - متجاهر به فسق، از نظر اسلام، حرمت دارد يا نه؟.
ج - اگر مقصود اين است كه احترام نمودن از متجاهر به فسق حكمش
چيست؟ در صورتى كه انسان بداند احترام نكردن از او موجب ارتداع او از منكر و
ترك معصيت مىشود از او احترام نكنند.
س 14 - ما براى خريدارى اجناس و لوازم زندگى ناچار به مسافرت،
مىباشيم و هميشه با راننده‌هائى بر خورد مىكنيم كه ساز و آواز مىگيرند آيا نهى
از منكر بر ما واجب است يا نه؟.
ج - اگر مفسده‌اى مترتب نشود به قدر امكان، نهى از منكر
كنيد و حتى الامكان با وسائل ديگرى كه توأم با معصيت نباشد، مسافرت نمائيد.
س 15 - زنى از نظر روابط و معاشرت با نامحرمان و پوشيدن لباس به شيوه
امروزه، پروائى ندارد و در اين باره به حرفهاى شوهر اعتناء نمىكند وظيفه شوهرش
چيست؟.
ج - لازم است با موعظه و نصيحت يا به هر وسيله ديگرى كه ممكن است او
را به احكام شرع، ارشاد و از معصيت كردن جلوگيرى نمايند.
س 16 - ازدواج با زنى كه بعضى از عبادات خود را مانند نماز و روزه با
517

اين كه قبول دارد كه از لوازم دين است انجام نمىدهد، صحيح است يا نه؟.
ج - در فرض سؤال، چنين زنى مسلمان و عقد او صحيح است، و لكن بر
كسانى كه اطلاع از حال او دارند لازم است اگر احتمال تأثير بدهند او را امر به
معروف و نهى از منكر نمايند.
س 17 - آيا وجوب امر به معروف و نهى از منكر عقلى است؟ چنان كه
شيخ طوسى و علامه فرموده‌اند و يا نقلى؟ چنان كه سيد مرتضى و ابو الصلاح و
ابن ادريس بر آنند و يا هر دو؟ چنان كه از كلمات بعضى از متأخرين استفاده
مىشود؟.
ج - رجحان و حسن آن، عقلى و وجوب آن نقلى است اما عدم وجوب آن
به حسب عقل، براى اين است كه عقل دفع ضرر يقينى يا محتمل متوجه به شخص را
بر خود او واجب مىداند و دفع آن را از غير، مثل احسان به او مىداند، بلى در
مواردى كه ترك امر به معروف و نهى از منكر، موجب توجه ضررى به عموم و از
جمله، خود آمر به معروف باشد، واجب مىشود ولى اين وجوب نيز بعنوان خود امر
به معروف نمىباشد و اما دليل نقلى آن، كه كتاب و سنت است در وجوب آن،
صراحت دارند.
س 18 - با تأكيد زيادى كه درباره امر به معروف و نهى از منكر شده تا
جائى كه سبب اقامه فرائض و موجب آبادى زمين و ايمنى راهها و جلوگيرى از
اجحافها به شمار آمده چگونه با علم به ضرر يا ظن به آن - آن هم ولو ضرر جانى
نباشد و مالى باشد - از انسان، ساقط مىشود؟.
ج - اين مسأله، شرعى است و شرائط وجوب هر واجب را بايد از شارع،
اخذ كرد و ما نمىتوانيم به استحسان، چيزى بر آن بيافزائيم مع ذلك مىتوان گفت
كه مسأله چون مربوط به فرد است و بيشتر از آن كه احتمال ضرر ندهد الزام به امر به
معروف، لازم نيست و تحمل ضرر براى اين كه غير، متضرر نشود اگر چه ضرر معنوى
باشد لازم نيست. بلى اگر ترك امر به معروف يا نهى از منكر، موجب ضايع شدن
حكمى از احكام و متروك شدن آن شود آن مسأله ديگرى است و تحمل ضرر مالى و
بلكه جانى، براى حفظ آن، واجب است نظير جهاد و به مسأله امر به معروف و
518

نهى از منكر، ارتباط ندارد.
س 19 - آيا بر فرض علم به ضرر، تنها وجوب امر به معروف و نهى از
منكر برداشته مىشود يا اين كه حتى جواز آن هم برداشته مىشود كه ولو انسان، خود
حاضر به تحمل هرگونه ناراحتى هم باشد مع ذلك جائز نباشد؟.
ج - وجوب برداشته مىشود، بلى اگر ضرر، نحوى باشد كه تحمل آن شرعا
جائز نيست جواز هم برداشته مىشود.
س 20 - پدرى داراى چند فرزند است كه بعضى از آنها با آن كه بزرگ و
بالغ مىباشند از فرائض دينى، رو گردانند از اين راه، ناراحتى پدر را فراهم مىكنند
حال آيا پدر راجع به امر عبادات آنها مقصر است يا نه؟.
ج - وظيفه پدر آنست كه تا وقتى احتمال تأثير مىدهد اولاد را با اتيان
واجبات و ترك محرمات به هر نحوى كه صلاح بداند خواه به موعظه و نصيحت باشد
خواه به تهديد يا بنحو ديگر، وادار نمايد و چنانچه پدر به وظيفه شرعى خود عمل
نمايد و در آنان اثر نكند پدر، گناهكار نيست.
س 21 - مدت چند سال است در تهران رسم شده كه بانوان، در مجالس
ترحيم، در مساجد، شركت مىكنند و بعضى از زنها عادت زنانگى دارند و در اثر
جهل به مسأله، با همان حال، به مسجد مىروند و گاهى پس از ختم مجلس،
مشاهده مىشود كه فرش مسجد، نجس شده است اكنون نظر مباركتان را مرقوم
فرمائيد.
ج - رفتن جنب و حائض و نفساء در مساجد، به غير عنوان عبور، حرام است
و در مسجد الحرام و مسجد حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله و سلم در مدينه منوره
ورود، بطور مطلق بر آنها حرام است و بر كسانى كه مطلع هستند نهى از اين منكر،
مانند ساير منكرات، واجب است ولى اگر در مساجد جائى است كه معبد
نمىباشد مانند اين كه محلى را براى اقامه مجالس فاتحه وقف كرده باشند رفتن آنها
در آنجا اشكالى ندارد.
س 22 - زنى كه شوهرش نماز نمىخواند و وجوه شرعيه، نمىدهد و بر اثر
نزاع چند جاى سرش بدست شوهر شكسته شده آيا بايد از شوهر، طلاق بگيرد يا نه؟
519

و آيا مىتواند از مال شوهر كه در دست او است بدون اذن او خمس و زكات را اداء
كند تا تصرفات زن در آن اموال، اشكال شرعى نداشته باشد و آيا چون در خانه
شوهر كار مىكند مىتواند از مال او صدقه بدهد، يا روضه خوانى نمايد يا نه؟.
ج - لازم نيست طلاق بگيرد ولى به هر نحوى بتواند واجب است كه امر به
معروف نموده و شوهر خود را وادار به نماز كند و مىتواند ديه شكستن سر را از او مطالبه
نمايد همچنان كه مىتواند به شوهر خود بگويد نفقه مرا از مالى كه متعلق خمس و
زكات نيست بده يا خمس و زكات آن را بپرداز تا تصرف من در آن جائز باشد و
همچنين مىتواند در مقابل انجام كارهاى منزل، از او مطالبه اجرت نمايد و بدون
اجرت، كار نكند ولى تصرف در اموال شوهر بدون اذن او جائز نيست.
س 23 - مردى قمار بازى مىكند، زنش نهى از منكر مىنمايد، ولى شوهر
گوش نمىدهد، تا اين كه زن به خانه مىرود و شوهر، به خانه پدر زن مىرود و
به زن خود مىگويد، كه به خانه برگرد، اما زن حاضر نمىشود آيا زن ناشزه است يا
نه؟.
ج - اگر زن احتمال مىداده كه ترك طاعت زوج، او را از عمل حرام باز
مىدارد، زن ناشزه نيست و نفقه اين مدت را طلب دارد.
شرائط وجوب امر به معروف و نهى از منكر
مسأله 24 - شرائط امر به معروف و نهى از منكر پنج چيز است:
اول: آن كه آمر و ناهى، معروف و منكر را بشناسد و يقين داشته باشد
به وجوب معروف و حرمت منكر، و ايمن باشد از اشتباه خودش.
دوم: آن كه احتمال بدهد كه امر و نهى او تأثير داشته باشد، پس اگر
احتمال عقلائى ندهد كه امر و نهى او اثر دارد، وجوب آن ساقط مىشود.
سوم: آن كه كسى كه واجب را ترك نموده و يا فعل حرام را بجا آورده، اصرار
به آن داشته باشد، پس اگر بداند كه مرتدع شده و بعد مرتكب نمىشود ساقط
مىشود.
چهارم: آن كه واجب بودن معروف و حرام بودن منكر در حق فاعل منجز و
ثابت باشد و در ترك واجب و فعل حرام عذرى نداشته باشد، پس اگر فاعل، معتقد
520

باشد به مباح بودن فعل حرامى و يا به جواز ترك واجبى در اين صورت امر به
معروف و نهى از منكر، ساقط مىشود. و همينطور است در هر موردى كه تارك
واجب و فاعل حرام عذر داشته باشد. بلى از راه تنبيه غافل و ارشاد جاهل، تنبيه و
ارشاد، لازم است.
پنجم: آن كه در امر و نهى او مفسده و ضررى براى خود او يا مسلمان
ديگرى نباشد، پس با احتمال عقلائى به ضرر و مفسده، ساقط مىشود.
مسأله 25 - بجاى آوردن معروف و ترك نمودن منكر، بر هر مسلمان،
واجب است و لكن آنان كه امر و نهى مىكنند بايد در عمل به معروف و ترك منكر،
بر ديگران، پيش قدم باشند زيرا عمل، شرط تأثير گفتار است.
س 26 - بنا بر نقل صاحب جواهر از شيخ بهائى، بعضى از علماء شرطى
بر شرائط امر به معروف و نهى از منكر افزوده‌اند و آن اين است كه آمر به معروف،
عادل و پاى بند به معروف باشد و ناهى از منكر، خود از بديها و محرمات، بر كنار
باشد و استدلال فرموده‌اند به اين كه خداوند، در قرآن فرموده: (أتأمرون الناس بالبر
وتنسون أنفسكم) و نيز فرموده (لم تقولون ما لا تفعلون) و فرموده (كبر مقتا عند الله أن
تقولوا ما لا تفعلون) اكنون نظر مبارك حضرتعالى در اين مطلب چيست؟.
ج - البته واجب است كه آمر به معروف و ناهى از منكر، خود عامل به
معروف و تارك منكر باشد و تأثير امر و نهى، در غير اين صورت، كمتر است ولى
ظاهرا اعتراض و توبيخ اين آيات شريفه، متوجه به جنبه مراعات نكردن خود آمر و
ناهى است نه به جنبه امر به معروف و نهى از منكر.
س 27 - امر به معروف و نهى از منكر، در مرتبه ضرب و قتل، مشروط به
اذن امام است يا بين اين دو، تفصيل است؟.
ج - قتل، در امر به معروف و نهى از منكر، موجب انتفاء موضوع است و
يكى از شرائط امر به معروف و نهى از منكر، احتمال تأثير است كه با وجود قتل،
محلى براى تأثير، باقى نمىماند و قتل در غير مواردى كه شرع بالخصوص بعنوان
قصاص يا حد يا مدافعه از جان و مال و ناموس تجويز فرموده و در جاى خود تفصيل
آن ذكر شده، جايز نيست و در ضربى كه موجب جراحت شود نيز احتياط واجب،
521

اذن از فقيه است. در هر حال بايد مراتب آن ملاحظه شود و با عدم تأثير هر مرتبه،
مرتبه بعد، جائز مىشود.
س 28 - گاهى نهى از منكر، در مورد شخص مرتكب، بر حسب قرائن،
اثرى ندارد ليكن ممكن است ديگران كه ناظر صحنه‌اند توجهى پيدا كنند هر چند
به اين نحو باشد كه ياد آورى آنان شود كه اين حكم، حكم خدا است مثلا راننده
اتوبوس موسيقى گرفته و نهى از منكر در او اثر نمىكند ولى با نهى او در ذهن
مسافرين، تجديد مىشود كه موسيقى در اسلام، حرام است اكنون آيا نهى از منكر،
در چنين جاهائى واجب است يا چون در شخص مرتكب اثرى ندارد واجب
نيست؟.
ج - معلوم نيست در چنين جائى واجب باشد مگر آن كه عرفا توهين به حكم
خدا شمرده شود و سكوت شخص، امضا و موافقت باشد كه در اين صورت بايد
اعلام كند و خود را تبرئه نمايد.
مراتب امر به معروف و نهى از منكر
مسأله 29 - لازمه ايمان به خداوند متعال و ايمان به انبياء عظام صلوات الله
عليهم اجمعين و ايمان به احكام الهى آنست كه شخص مؤمن، قلبا از منكر و معصيت
خداوند متعال، منزجر باشد و منكر را قلبا انكار كند.
مسأله 30 - چون مقصود از امر به معروف و نهى از منكر آنست كه
مرتكب فعل حرام و ترك واجب، اين عمل را ترك كند پس اگر به مجرد اظهار
كراهت از اين عمل - ولو به اعراض و ترك معاشرت و مراوده - مرتكب، مرتدع
مىشود و ترك مىكند، كافى است در اداء وظيفه امر به معروف و نهى از منكر و
حاجت به امر و نهى علاوه نيست و اين، درجه اول از امر به معروف و نهى از منكر
است.
مسأله 31 - درجه دوم از امر به معروف و نهى از منكر آنست كه اگر
مرتكب منكر، با اظهار كراهت، ترك معصيت نكرد با حسن خلق و كلام حسن او
را امر به معروف و نهى از منكر نمايد و مصالح ترك منكر و فعل معروف و مفاسد
عكس آن را بيان كند تا مرتكب، متنبه شود و ترك معصيت بنمايد، و اگر به همين
522

مقدار مرتكب، متنبه شد و معصيت را ترك كرد اداء وظيفه شده است.
مسأله 32 - درجه سوم از امر به معروف و نهى از منكر آنست كه اگر
معصيت كار، به زبان خوش و كلام حسن، ترك معصيت نكرد با غلظت و كلام
خشن و تعيير و سرزنش، امر و نهى كند با مراعات ترتيب درجات زبرى و خشونت.
مسأله 33 - درجه چهارم از امر به معروف و نهى از منكر در موردى است
كه معصيت كار، از درجات مذكوره، ترك معصيت نكند و مصر باشد، در اين
صورت اگر بداند به زدن، ترك مىكند و يا اقلا احتمال عقلائى باشد كه زدن، مؤثر
است و از ضرر به جان و مال و عرض خود يا مسلمان ديگرى ايمن باشد واجب است
زدن به مقدارى كه ترك معصيت كند به شرط آن كه منجر به جرح و قتل يا سرخى و
كبودى كه ديه دارد نشود.
مسأله 34 - اگر شخص با اهل معصيت، محشور باشد و بتواند به ترك
معصيت، از معصيت آنها جلوگيرى نمايد، بهترين طريقه امر به معروف و نهى از
منكر است مثلا اگر رفيق انسان بخواهد غيبت كند، انسان از استماع، معذرت
بخواهد و بگويد من از خدا مىترسم غيبت كنم و اگر در بين تارك الصلاة ها باشد
مراقب خواندن نماز باشد يا بين روزه خورها مراقب روزه باشد تا آنها به همين خواندن
نماز و گرفتن روزه، تشويق شوند و نماز بخوانند و روزه، بگيرند.
س 35 - اگر انسان كسى را ببيند كه استمناء مىكند وظيفه او چيست؟.
ج - اگر احتمال تأثير مىدهد بايد او را بطور خصوصى و خيرخواهى
نصيحت كند و زيان اين عمل را براى او بيان كند تا از اين گناه، اجتناب نمايد و
اگر با نهى از منكر قولى، ترك گناه، نكرد در صورت امكان، به مراتب بعدى نهى از
منكر، او را وادار به ترك نمايد.
س 36 - تنبيه دانش آموزان جائز است يا نه؟.
ج - با اذن ولى در موارد نهى از منكر و جلوگيرى از فساد، به نحوى كه ديه،
وارد نشود اقتصار به مقدار ضرور، جائز است.
س 37 - آيا مسلمانان مىتوانند شراب فروش را از باب جلوگيرى از فساد به
قتل برسانند، يا نه؟.
523

ج - مجرد شراب فروشى، سبب جواز قتل نيست ولى نهى از منكر، به انحاء
ديگر، لازم است.
ترك معاشرت بعنوان نهى از منكر يا امر به معروف
س 38 - صله رحم و رفت و آمد با همسايه مسلمان كه قرآن مجيد و شارع
مقدس و پيشوايان عظيم الشأن امر و سفارش به آن فرموده‌اند. با وضع بى بند و
بارى و پرده‌درى و بى اعتنائى و سركشى كه بعضىها دارند و آنچه نصيحت و
كناره گيرى مى شود اثر نمىبخشد چگونه مىشود و آيا در چنين شرائطى بايد به كلى
قطع رابطه كرد يا اين كه سالى مثلا يك مرتبه، معاشرت با ايشان، لازم است؟.
ج - صله رحم منحصر به رفت و آمد نيست اگر اين طريق معاشرت موجب
فساد است به طريق ديگر از قبيل مكاتبه و احسان، صله نمائيد، و ضمنا از موعظه و
نصيحت، تا ممكن است خوددارى نكنيد كه بزرگترين صله و احسان در حق آنها،
باز داشتن آنها از معصيت است.
س 39 - بعضى از بستگان ما به كلى، توجه به نماز و روزه و ساير واجبات،
ندارند و موعظه و نصيحت هم در آنها اثر نمىكند، اكنون صله رحم با آنها چه
صورت دارد؟.
ج - اگر ترك صله، موجب تنبه و ارتداع آنها از معصيت مىشود ترك
نمائيد و اگر به معاشرت و نصيحت، احتمال ارتداع آنان از معصيت بدهيد معاشرت
و صله رحم نمائيد تا آنان را وادار به اطاعت خداوند سبحان نمائيد.
س 40 - آيا قطع رابطه از ارحامى كه تجاهر به گناهان مىكنند جائز است
يا نه؟
ج - اگر قطع مراوده، موجب تنبه و ارتداع آنها از معصيت باشد لازم است
قطع مراوده نمايد.
س 41 - معاشرت انسان با اشخاصى كه نسبت به احكام الهى و امور
دينى اعتنائى ندارند چه صورت دارد؟.
ج - اگر بداند كه با ترك معاشرت، آنها از معصيت، مرتدع مىشوند لازم
است از باب نهى از منكر ترك معاشرت كند و اگر احتمال مىدهد كه با معاشرت و
524

نصيحت و موعظه، مىتواند آنان را از معصيت باز دارد، معاشرت نمايد.
س 42 - رفتن به منزل شخص تارك الصلاة، و آميزش با شارب الخمر،
چه صورت دارد؟.
ج - كسى را كه مىدانيد مرتكب معصيت مىشود اگر احتمال دهيد به
معاشرت با او و موعظه و نصيحت، متنبه مىشود و ترك معصيت مىكند معاشرت،
اشكال ندارد و اگر بدانيد ترك معاشرت با او موجب تنفر و ارتداع او از معصيت
نمىشود معاشرت با او را ترك نمائيد.
س 43 - معاشرت با خويشاوندى كه آلات لهو دارد، جائز است يا نه؟.
ج - اگر ترك معاشرت، موجب تنبه و ارتداع او از معصيت شود، جائز بلكه
لازم است.
س 44 - نشستن من - يك زن مسلمان - در مجلسى كه داماد محرم من
است ولى زنهاى بى حجابى هم نشسته‌اند جائز است يا نه؟.
ج - اگر مىتوانيد آنان را نهى از منكر نمائيد و اگر نمىتوانيد خود شما در
مجلس معصيت آنها شركت نكنيد.
س 45 - پسرى دارم بيست و سه ساله كه دانشجوى دانشكده پزشكى تبريز
است ولى از خواندن نماز و گرفتن روزه خوددارى مىكند، در صورتى كه تا حدودى
پند و اندرز به او داده و نصيحت كرده‌ام و احيانا با خشونت و پرخاش با او روبرو
شده‌ام و متأسفانه مؤثر واقع نشده و اينك مدتى است كه ارتباط را با خانواده قطع
كرده است اكنون تكليف بنده با او چيست آيا مىتوانم به ديدارش بروم و كمك
مالى به او بكنم يا نه؟.
ج - اگر ترك معاشرت و ترك پرداخت كمك، در عمل او به وظائف
شرعى و نماز و روزه، اثر دارد، ترك كنيد و اگر اثر نمىكند به مقدارى كه قطع رحم
نشود با او معاشرت كرده و كمكش كنيد و از هدايت و نصيحت و اندرز به او
كوتاهى ننمائيد و مأيوس از هدايت او نشويد اميد است خداوند متعال او را به راه
راست هدايت و نصائح شما را مؤثر فرمايد. ضمنا چون در بين دانشجويان، افراد
روشن و متدين و ملتزم به احكام اسلام، زياد مىباشند اگر مىتوانيد سعى كنيد
525

كه با افراد صالح، معاشرت، پيدا كند.
س 46 - بنده برادرى دارم، شصت ساله كه تاكنون نماز نخوانده و
هروئين فروش و اهل مشروب و قمار است و هر چه فعاليت كردم به راه راست
هدايت نشد حال آيا ترك معاشرت با او بكنم يا نه؟.
ج - اگر ترك معاشرت موجب تنبه او شود ترك آن لازم است و اگر اثر
ندارد به مقدارى كه ترك صله رحم نشود و خودتان از روش او متأثر نشويد با او
معاشرت نمائيد.
س 47 - اگر اقوام و خويشان نزديك و متعلقين از قبيل پسر و دختر و
عروس و برادر زاده و خواهر زاده به دستورات مذهبى عمل نكنند و به اوامر و نواهى
الهى وقعى نگذارند مىتوان از آنان دورى و كناره گيرى كرد يا نه؟ و آيا اين
اجتناب، قطع رحم شمرده مىشود يا نه؟.
ج - تا مأيوس نشده‌ايد معاشرت كنيد و نصيحت نمائيد اميد است مؤثر
واقع شود.
س 48 - مجالست با كسى كه كارخانه شراب دارد و يا سينما ساخته و يا
در آنجا كار مىكند چگونه است؟.
ج - ترك مجالست با اهل معصيت، اگر موجب تنبه و ترك معصيت آنها
بشود واجب است و كمك و تعاون آنها در معصيت، حرام است.
بيدار كردن براى نماز بعنوان امر به معروف و نهى از منكر
س 49 - گاهى اشخاصى در خانه هستند كه هنگام نماز خواب
مىباشند آيا بيدار كردن آنان براى نماز جائز است يا نه؟ مخصوصا كه گاهى
ناراحت و متأذى مىشوند و بعض آنان اظهار مىدارد كه من در خواب تكليفى
ندارم و شما هم متعرض من نشويد و آيا پدر و مادر يا جد، درباره اولاد خود از اين
جهت، تكليفى دارند؟.
ج - اگر اشخاصى كه خواب هستند از كسانىاند كه قصد بيدار شدن
براى نماز داشته‌اند بيدار نمودن آنان لازم نيست و اما اگر قصد بيدار شدن براى
نماز ندارند لازم است از باب نهى از منكر با وجود شرائط آن، آنها را بيدار كرد و
526

اما پدر و جد كه شرعا موظف به تربيت اولاد و تمرين آنها بر عبادات مىباشند
لازم است آنها را بيدار نمايند و در صورت لزوم اگر بدانند زجر و انقباض و غير آن
به اختلاف مراتب، موجب اتيان مأمور به، و ترك معصيت مىشود و مفسده‌اى بر آن
مترتب نمىشود جائز بلكه واجب است.
س 50 - شخصى كه در خواب است بدون اذن قبلى، جائز است او را
براى خواندن نماز، بيدار كرد يا نه؟.
ج - اگر عمدا خوابيده كه نماز نخواند لازم است او را بيدار كنند. و در
غير اين صورت، اگر راضى باشد اشكال ندارد.
س 51 - آيا جائز است كه آدمى عيال و فرزند خود را قبل از تكليف يا
بعد از آن براى نماز بيدار كند يا نه؟.
ج - ظاهرا علاوه بر جواز، ممدوح است مگر آن كه از غير جهت نماز
موجب اذيت يا موجب ضرر باشد، مثل اين كه مريض باشند.
س 52 - مهمانى كه به منزل انسان وارد مىشود و اهل نماز هم هست
بدون اجازه او صبح، جهت اداء نماز مىتوان او را بيدار كرد يا نه؟ و در اين حكم
بين زن و بچه خود انسان و اجنبى فرقى هست يا نه؟ و از حيث امر به معروف و نهى
از منكر اگر آنان را بيدار نمائيم براى ما مسئوليتى دارد يا نه؟.
ج - در اكثر موارد، علم به رضايت بيدار نمودن مسلمان هست. بلى اگر
بدانيد كه خوابيده به قصد آن كه نماز نخواند از باب نهى از منكر با وجود شرائط آن،
بيدار كردن، لازم است و هم چنين نسبت به اولاد، بلكه مراقبت از آنها بيشتر لازم است.
مسائل متفرقه امر به معروف و نهى از منكر
س 53 - دختر دانشگاه ديده نجيبى را براى ازدواج، در نظر گرفته‌ام كه
قول همه گونه تفاهم را بر اساس منطق، براى زندگى مشترك آينده، به من مىدهد
ولى به سبب محدوديتهاى شغلى، " دبيرى " و نيز تربيت خانوادگى، خود را آن چنان
اسير پسند همجنسان و غير همجنسان كج فهمش مىبيند. كه بازگشت كامل
يك باره به سوى حجاب اسلامى را محال مىانگارد و از طرفى اينجانب نيز با
پشت گرمى، به يارى و مساعدت الهى، در خود احساس مىكنم كه انشاء الله مىتوانم
527

به تدريج، او را به رعايت حدود الهى مجاب سازم حال چنانچه خداى نكرده حقير
نتوانستم پس از ازدواج يك باره يا به تدريج، وى را بدين كار، وادار سازم آيا از نظر
شرع، گناهى متوجه اينجانب خواهد بود؟.
ج - در فرض سؤال، كه معلوم است از معصيت و گناه ديگرى نيز متأسف
مىباشيد و قصد جلوگيرى از منكر نيز داريد ازدواج با او صحيح و گناهى براى شما
ندارد و اميد است خداوند، به شما توفيق دهد كه او را هدايت نمائيد.
س 54 - آيا مىشود از زكوات و صدقات واجبه و سهم مبارك به سيد
فقيرى كه تارك الصلاة و شارب الخمر است كمك نمود يا نه؟.
ج - امر سهم مبارك امام با مجتهد جامع الشرائط است و اما زكات و
صدقات واجبه ديگر اگر صرف در معصيت كند جائز نيست و اما اگر براى مخارج
ضرورى او باشد و دادن اين طور صدقات، موجب ارتداعش از معصيت شود در صورت
اضطرار، به او بدهند و اگر ندادن صدقات، موجب ارتداعش شود به او ندهند و
بگويند كه به اين جهت است تا مرتدع شود.
س 55 - كسانى كه خمس نمىدهند آيا مىشود به زور از آنان خمس گرفت
يا نه؟.
ج - اگر بشود بعنوان امر به معروف، آنان را ملزم به خمس
دادن بنمايند در صورتى كه مستلزم محذورى نباشد اشكال ندارد.
س 56 - در مورد كار نيكى كه در نظر انسان خيلى مهم است ولى پدر و
مادر راضى نيستند و بطور كور كورانه و عدم اطلاع از نتيجه آن كار، او را نهى
مىكنند پيروى از آنان لازم است يا اين كه شخص، به نظر خودش عمل كند؟.
ج - اگر آن كار نيك، مستحب باشد و پدر و مادر از آن نهى كنند و
مخالفت فرزند با آنها سبب ناراحتى آنها شود بايد آن را ترك كند و اگر آن عمل،
واجب است و پدر و مادر از عملى كه بر فرزند، واجب است نهى كنند اطاعت
آنها جائز نيست.
س 57 - اطفالى كه رو به قبله، بول مىكنند بر كسان آنها واجب است
كه نهى كنند يا نه؟.
528

ج - براى تمرين، آنها را عادت به ترك دهند.
س 58 - اطفال كه در مكتب يا مدرسه، دست بى وضوء بر خطوط قرآن
مىگذارند آيا براى آموزگار، اشكالى دارد يا نه؟.
ج - معلم بايد دستور ترك آن را بدهد و اگر ديد منع كند.
س 59 - دخترى هستم كه سال قبل، ديپلمه شدم و به علت اين كه فكر
مىكردم معلم شدن براى زن اشكال داشته باشد، آن را نپذيرفتم و ليكن از آن موقع
تاكنون، شديدا تحت فشار والدين و فاميل قرار گرفته‌ام از اينرو خواستم حضرت
آية الله العظمى نظر مبارك را مرقوم فرمايند كه وظيفه خود را بدانم.
ج - اگر بدانيد وارد شدن در تعليم، موجب ارتكاب معصيت يا ترك
واجبات نيست تدريس دروس مشروعه، اشكالى ندارد، مخصوصا اگر بتوانيد اطفال
را به عقائد حقه دينيه و احكام شرعيه، راهنمائى نمائيد.
س 60 - آيا براى احقاق حق يا ابطال باطل و جلوگيرى از ظلم و منكرات
مراجعه به ظلمه جائز است يا نه؟ و آيا فرقى بين اين كه راه جلوگيرى از منكر و ظلم
يا احقاق حق منحصر در رجوع به آنان باشد و يا نباشد هست يا نه؟.
ج - براى احقاق حق و ابطال باطل و امر به معروف و نهى از منكر در
صورتى كه راه منحصر به رجوع به آنان باشد رجوع به آنان جائز است.
س 61 - متداول است كه بچه‌ها و بزرگسالان، در كوچه‌ها توپ بازى
مىكنند و مزاحم ساكنين خانه‌ها مىشوند مكرر توپ آنان به خانه مىافتد، در اين
صورت، وظيفه ساكنين خانه چيست و تا چه حد مسئوليت شرعى دارند؟.
ج - جلوگيرى از مزاحمت، بطورى كه خود انسان مرتكب معصيت نشود
جائز است.
س 62 - هر گاه شخصى كه مرتكب معصيت است به انسان سلام كند آيا
مىتوان به خاطر اظهار تنفر از عمل او جواب سلامش را نداد يا نه؟.
ج - واجب است جواب سلام را بدهد.
س 63 - آيا ازدواج با زن مسلمان بى حجاب حرام است؟ و آيا اگر اين
امر، انجام شد، مرد فعل حرام كرده است؟.
529

ج - با احتمال آن كه بواسطه ازدواج با او ممكن است او را ارشاد كند و
از معصيت باز دارد، مانعى ندارد.
س 64 - تكليف ديگران درباره كسى كه به ظاهر خود را مسلمان دانسته
ولى در دستورات اسلامى اخلال و افساد مىكند چيست؟.
ج - حكم مسلمان را دارد هر چند مفسد و گناهكار باشد ولى به هر نحو
ممكن است بايد او را نصيحت و موعظه كرد تا دست از اخلال و افساد بردارد.
س 65 - شخصى در منزل، شراب مىخورد و گاهگاهى در همان منزل،
از قرآنى كه در خانه دارد، تلاوت قرآن مىكند به او گفته مىشود در برابر اين قرآن،
معصيت نكن مىگويد به كسى مربوط نيست، من هم شراب مىخورم و هم قرآن
مىخوانم، حال آيا مىشود اين قرآن را از او گرفت يا نه؟.
ج - در فرض مرقوم، گرفتن قرآن مجيد از او جائز نيست همين قدر كه او را
نهى از منكر كنيد و آيات قرآن را - در حرمت خمر - به او تذكر دهيد به تكليف
خود عمل كرده‌ايد.
س 66 - دخترم به سن 16 سال. دوره سوم متوسطه را به پايان رسانيده و
اكنون مىخواهد در دانشسراى مقدماتى ثبت نام كند، من مىدانم كه اين كار،
مفسده اخلاقى و انحراف دينى دارد و به عفت و عصمت وى لطمه وارد مىآيد و
نصيحت مرا هم نمىپذيرد، خواهشمندم نظر مبارك را مرقوم فرمائيد.
ج - با روش آموزش و پرورشى كه در اين مملكت است كه سعى دارند
شخصيت اسلامى افراد را با تعليم و تربيت تغيير دهند، مطلب همان است كه
خودتان، تشخيص داده‌ايد ادامه اين وضع، معرض فساد است و منع شما بجا و
به مورد است و حتى الامكان او را نصيحت كنيد، شايد نصيحت مشفقانه شما در او
اثر نمايد.
س 67 - در محل... دبستانى با سابقه چندين ساله است. سال قبل (..
بهائى) زمينى را از شخصى خريدارى كرده و در آن زمين، دبستانى ساخت و در
اختيار اداره فرهنگ گذاشت و دبستان قبلى ما را منحل كرد آيا رفتن اطفال، به
اين دبستان جائز است يا نه؟.
530

ج - فرستادن اطفال، در چنين محلى كه موجب تقويت فرقه ضاله مضله
است، جائز نيست و بسيار جاى تأسف است كه فرهنگ كشور اسلامى چنين
ننگى را به خود انتساب دهد نعوذ بالله من سوء الخاتمه. به فرهنگ اطلاع دهيد اگر
اقدام در رفع اين ننگ، نمود فبها و الا اطلاع دهيد تا از مركز، اقدام شود 2.
س 68 - آيا جائز است به منزل اشخاصى كه خمس و زكات نمىدهند،
رفت و با آنان معاشرت نمود يا نه؟.
ج - جهت ارشاد و هدايت آنان مجازيد كه وارد منزل آنان شويد.
س 69 - شغل اينجانب بازرسى و معاينه گوشت مىباشد كه در كشتارگاه
بايد انجام وظيفه نمايم و از نظر قانون حق دارم گوشت و جگر و ساير اعضاء دامى
كه مريض باشد ضبط و معدوم نمايم... البته، چون توقيف گوشت حيوان مريض
براى حفظ سلامتى مردم است به نظر خودم اين كار خدا پسندانه است اكنون
حضرتعالى حكم آن را بيان فرمائيد.
ج - اگر واقعا يقين داريد كه گوشت و ساير اعضاء حيوان مريض، مضر و
خطرناك است و اگر به صاحب دام بگوئيد خودش از فروش خوددارى نمىكند و
وسيله جلوگيرى از فروش آن منحصر به از بين بردن گوشت باشد، ممكن است از
باب نهى از منكر يا به حكم حاكم شرعى، آن را از بين ببريد.
س 70 - چنانچه در مورد مريضى روانى كه كارهاى خطرناكى از او
صادر مىشود تشخيص داده شود كه تنبك و دهل و دايره زدن و رقصيدن او برايش
فايده دارد و مسكن است آيا جائز خواهد بود؟.
ج - در صورت انحصار تداوى، منع او از اين عمل لازم نيست.
531

مسائل اجتماعى اسلام
مسأله 1 - ياد گرفتن و ياد دادن علوم و صنايعى كه مورد احتياج عموم
است و همچنين علوم و صنايعى كه سبب قوت و شوكت جامعه مسلمين، و برترى
قواى دفاعى آنها بر كفار مىشود، بر همه واجب مؤكد است به وجوب كفائى و
بايد مسلمانان به نحوى قوى شوند كه قطع طمع كفار را از بلاد و نواميس و اعراض و
اموال و معادن و ثروت خود بنمايند.
مسأله 2 - از مهمترين مطالب اسلامى، توجه به وضع تعليم و تربيت فرزندان
و مراقبت در حسن ترقى و تكامل علمى و تربيتى آنها است.
مسأله 3 - فرستادن فرزندان به دبستان‌ها و دبيرستان‌ها و كودكستانهائى
كه اسلاميت و امانت و علاقه مندى مؤسس و معلمان آنها به سنن اسلامى محرز و
شناخته نشده و معرض انحراف فكر و عقيده و فساد اخلاق باشد، جائز نيست.
مسأله 4 - كفار حق ندارند در بلاد اسلام، مدرسه دائر كنند و تعليم و
تربيت اطفال مسلمانان را عهده دار شوند، و جايز نيست مسلمانان فرزندان خود را به
مدارس و كودكستانهاى آنها بفرستند.
مسأله 5 - تأسيس مدارس مختلط اعم از ابتدائى و عالى و تدريس در آن
مدارس و فرستادن فرزندان به آن مدارس و همكارى با آنها، جائز نيست.
مسأله 6 - بر مسلمانان واجب است در صورتى كه مدارس و دانشگاه‌ها و
دانشكده‌هاى علوم و صنايع مورد احتياج عموم، طبق آداب و سنن و رعايت احكام
اسلام به تعداد كافى نباشد، خودشان مستقيما به تأسيس اين گونه مدارس و دانشگاه ها
532

بر اساس تعاليم مقدسه اسلام و اجراء برنامه‌هاى دينى، اقدام نمايند و مهما امكن
طورى ترتيب بدهند كه از تمام طبقات هر كس استعدادش بيشتر است بتواند به
تحصيل، ادامه دهد.
مسأله 7 - دانش آموزان و دانشجوها در هر رشته‌اى از علوم مباحه اگر
غرضشان از تحصيل، خدمت به جامعه و ازدياد عظمت اسلام و رفع حاجت مسلمانان
از بيگانگان باشد اجر و ثواب بسيار دارند.
مسأله 8 - حضور در كلاس درسى كه استاد آن، فساد عقيده داشته باشد و
در ضمن درس، بطور ضمنى، عليه اسلام تبليغ مىكند، جائز نيست.
مسأله 9 - خريد و فروش اجناس و امتعه بيگانگانى كه با مسلمانان، در
حال جنگ هستند در صورتى كه سبب قوت آنها و ضعف مسلمانان شود، جز در موارد
اضطرار و ضرورت، مثل معالجه بيمار و امثال آن، جايز نيست.
مسأله 10 - بر تجار و بازرگانان مسلمان، واجب است - به وجوب
كفائى - كه از رخنه كردن بيگانگان داخلى و خارجى در امور تجارت و صنايع و
مؤسسات بازرگانى با همكارى و مشورت يكديگر و تأسيس شركتهاى مشابه،
جلوگيرى نمايند و نگذارند فرق ضاله و بيگانه زمامدار امور اقتصادى مسلمين شوند و
به هر وسيله‌اى ممكن است
ايادى انها قطع نمايند.
مسأله 11 - همكارى و شركت با مؤسسات فرهنگى بيگانگان و فرق ضاله
كه از عوامل مهم استعمار و تضعيف مسلمين و تقويت كفار، بوده و هست، جائز
نيست.
مسأله 12 - شركت در مجالس و محافل اهل بدع و فرق ضاله، حرام است
مگر براى رد آنها - در صورت تمكن -.
مسأله 13 - عمل به برنامه‌هائى كه بر خلاف شعائر و دستورات و احكام
شرع مقدس اسلام باشد حرام است و بر هر مسلمانى خوددارى و جلوگيرى از عمل
به آن، واجب است.
مسأله 14 - سازش با بيگانگان، عليه منافع مسلمانان و اتكاء به آنها و
همدستى با آنها همه از گناهان بزرگ و معاصى كبيره است.
533

مسأله 15 - ساختن و بنا كردن اماكن فساد و خانه‌هاى گناه و رفتن در آن
خانه‌ها و اماكن، حرام است و همچنين اجاره دادن منازل، براى اين گونه محرمات،
حرام است.
مسأله 16 - كسب مال بايد از راه حلال و مشروع باشد و از راه‌هاى حرام،
مثل قمار و دزدى و رباء و غناء و مسابقه‌هاى جديده محرمه، حرام است.
مسأله 17 - از چيزهائى كه احترام بسيار دارد، جان و مال و آبروى
مسلمان است كه هيچ كس بدون حكم شرع، حق تجاوز به آنها را ندارد.
مسأله 18 - خانه افراد مسلمين محترم است و بدون اذن صاحبش ورود در
آن، جايز نيست بلكه سر كشيدن به خانه غير، از بالاى بام، يا شكاف ديوار يا روزنه
در، جائز نيست.
مسأله 19 - خريد و فروش و كمك به مطبوعات و نشريات و روزنامه و
مجلات گمراه كننده و خواندن آنها حرام است مگر براى اطلاع بر مفاسد و رفع آن
در صورت تمكن، براى كسانى كه واقعا اهليت و شايستگى رفع آن را دارند.
مسأله 20 - اعانت و كمك و همكارى با نشريات صحيح و مورد اعتماد،
از وظائف مهمه است و از امورى است كه سبب تعميم و توسعه معارف و تبليغات
اسلامى مىشود.
مسأله 21 - اعانت ظلمه و كسانى كه با دين و احكام دين، ضديت و
معاندت دارند و همراهى نمودن با آنها در ظلم و ستم، تجاوز به حريم دين و حرام
است.
مسأله 22 - بر مسلمانان لازم است كه حقوق و روابط اجتماعى خود را
طبق احكام اسلام، مرتب و منظم كنند و از بدع و سنتهاى بيگانگان، جدا پرهيز
نمايند.
مسأله 23 - هر مسلمانى بايد سعى كند روش و رفتار و اخلاق او، طبق
تعاليم اخلاقى و فقهى اسلام باشد تا هم خودش سعادتمند گردد و هم بر آبروى
جامعه اسلامى بيافزايد.
مسأله 24 - كسانى كه متدين و ملتزم به احكام اسلام نيستند و اهل نماز و
534

روزه و وظائف شرعيه نمىباشند لياقت عهده‌دارى مشاغل اجتماعى اسلامى و
مناصب عمومى را ندارند و اگر عهده دار شوند، غاصب و متجاوز به حقوق عمومى
شناخته مىشوند.
مسأله 25 - وظيفه هر مسلمان است كه در بهبودى امور و وضع معاش و
اقتصادى مسلمانان اهتمام نمايد كه (من اصبح و لم يهتم با مور المسلمين، فليس
بمسلم).
مسأله 26 - مسلمانان بايد در بين خودشان با گذشت، و همكار يكديگر
باشند و نسبت به كفار سخت و از دادن هرگونه اختيار و سلطه به آنها نسبت به امور
مسلمين، اجتناب نمايند.
مسأله 27 - حسن سلوك و رفتار مسلمان با بيگانه و مسلمان، بايد بر اساس
تعاليم اسلام در نهايت اعتدال و خيرخواهى براى همه خلق باشد.
مسأله 28 - مسافرت به بلاد كفار و نقاطى كه انسان در آن نقاط نمىتواند
وظائف اسلامى خود را انجام دهد جز در موارد ضرورت و ارشاد آنها، جائز نيست.
مسأله 29 - غصب اموال مردم، حرام است و حتى در دانه و هسته‌اى از
مال كسى بدون رضايت او نمىتوان تصرف كرد.
مسأله 30 - ربا دادن و ربا گرفتن و هرگونه معاملات ربوى، چه طرف،
شخص باشد، يا مؤسسات، از قبيل بانكها و ساير شركتها، حرام است.
مسأله 31 - چون اقتصاد و تجارت جامعه مسلمانان در اثر غفلتهائى كه
شده وابسته به بانكها گرديده است، تا بانكها وضع خود را با تعاليم اقتصادى
اسلامى تطبيق نكرده‌اند، مسلمانان متمكن با همكارى يكديگر مؤسسات
قرض الحسن اسلامى تأسيس كنند و اين مخالفت علنى با احكام خدا را به اطاعت
احكام او مبدل سازند.
مسأله 32 - مسلمانان بايد در تجارت و معامله و كليه مناسبات و روابط
فيما بين خود و بيگانه، دستورات اسلام را از هر جهت، رعايت كنند و از غش و
كم فروشى و خيانت و اجحاف، خوددارى نمايند.
مسأله 33 - مسلمانان بايد در مورد اشخاص مجهول كه ملبس به لباس
535

علماء و طلاب هستند، تحقيق نمايند اگر با مقامى ديگر غير از مقام علماء و
مجتهدين - كه نواب حضرت ولى عصر عجل الله تعالى فرجه مىباشند - ارتباط
داشته باشند از آنها كناره كرده و از اضلال آنها بپرهيزند.
مسأله 34 - تصرف و دخالت در امور اوقاف مجهول التوليه و غيب و قصر
و مساجد و مدارس دينى و موقوفه و كتابخانه‌هاى موقوفه‌اى كه متولى منصوص ندارد
براى غير مجتهد جامع الشرائط يا مأذون از او حرام و خلاف شرع است و تصرف در
وجوهى كه آنها مىدهند جائز نيست.
مسأله 35 - مزدوران و كاركنان ظلمه كه خود را به عنوان مبلغ و مروج
دين، معرفى مىكنند و با اهل باطل و برنامه‌هاى باطله، همكارى مىنمايند
گناهشان از ديگران، بيشتر است و لازم است مسلمانها از آنها بپرهيزند، و فريب
ظاهر لباس و كلمات آنها را نخورند.
مسأله 36 - مسلمان اگر بتواند جامعه و مملكت را در مسير اجراء احكام
اسلام قرار دهد و احكام اسلام را اجرا سازد، بايد اقدام كند و واجب است با
كسانى كه اين نيت را دارند، همكارى و تشريك مساعى نمايد.
مسأله 37 - همكارى مردها با زنهاى اجنبيه و بيگانه در امور تجارى و
ادارى به نحوى كه به تقليد از بيگانگان مرسوم شده كه از محرمات، پرهيز نمىكنند و
مراعات احكام شرعيه را نمىنمايند، جائز نيست.
مسأله 38 - هيچ كس حق ندارد در مقام قضاوت به استناد قانونى، غير از
قانون اسلام خواه امور جزائى باشد يا حقوقى، كسى را محكوم يا حاكم سازد.
مسأله 39 - هيچ فرد مسلمانى نمىتواند بعنوان دستور ما فوق، فرمان غير
شرعى او را اجرا نمايد و او را در جلوگيرى از شعائر اسلام و غصب حقوق و
آزادىهاى مشروعه و كارهاى ضد اسلامى، كمك و يارى نمايد.
مسأله 40 - جعل قوانين خلاف شرع و اجبار مردم بر عمل به آن و كمك
به اجراء كنندگان اين قوانين، حرام است.
مسأله 41 - مبارزه، با نفوذ اقتصادى و فكرى و سياسى بيگانگان، در بلاد
اسلام، بر هر مسلمان واجب است و كمك كردن به آن حرام است.
536

مسأله 42 - سلب آزادىهاى مشروعه مردم و تحكم و استبداد در امور آنها،
جائز نيست.
مسأله 43 - ساختن مجسمه و خضوع در مقابل آن، حرام است و نيايش و
احترام در برابر مجسمه‌ها و نصب آنها در معابر و ميادين، حرام است.
مسأله 44 - پوشيدن لباس مخصوص به مردها بر زنها، و لباس مخصوص به
زنها بر مردها حرام است.
مسأله 45 - استخدام كفار از قبيل يهود، در ادارات و سازمانهائى كه بايد
بر جريان امور، نظارت و يا امور دفاعى كشور اسلام را تحت نظر داشته باشند، جائز
نيست و پاسبان و افسر و سرباز و قاضى و نظائر اينها، همه بايد مسلمان باشند.
س 46 - نظر مبارك حضرتعالى در مورد تحصيل در دانشگاه، با تحرز از
كسب علوم محرمه از قبيل سحر و شعبده، با توجه به اين كه دانشگاهها در حال
حاضر مختلط بوده و نسوان به انحاء آرايش و تزيين در كلاسها حاضر مىشوند و مرد
لابد از حضور در كلاس است چيست؟.
ج - نظام اختلاط دختر و پسر به اين نحو در دانشگاه و دبيرستان و مدارس،
اسلامى نيست و ضررهاى اجتماعى و اخلاقى آن بسيار است لذا تحصيل در اين
مؤسسات فقط به لحاظ اين كه كنار ماندن نسل مسلمان از علوم جديد نيز مصلحت
نيست بلكه مضر و موجب تسلط كفار بر مسلمين مىشود، براى كسانى كه به خود
اعتماد دارند كه در آن محيط، وضع اسلامى خود را از دست نمىدهند جائز است
در صورتى كه راه تحصيل، منحصر باشد شركت نمايند به شرط آن كه خود را از نظر
حرام، و گناهانى كه لازمه اين اختلاط نامشروع است، حفظ نمايند.
537

مسائلى درباره جهاد و دفاع و شهيد و كفار ذمى و غير آنها
س 1 - فرضا مسلمانى در يكى از كشورهاى اسلامى يا غير اسلامى
سكونت دارد جنگى از قبيل جنگهاى امروزى كه جنبه سياسى و اقتصادى دارد رخ
مىدهد وظيفه اين فرد مسلمان مخصوصا موقعى كه الزام به شركت در آن باشد
چيست؟.
ج - جنگ با مسلمين - مگر در مقام دفاع از نفس يا عرض يا مال - جائز
نيست.
س 2 - شهدائى كه احكام شهيد بر آنها جارى است، چه كسانىاند؟.
ج - هر كس در زمان غيبت به هنگام وجوب جهاد بر مسلمانان، در راه حفظ
دين و دفاع از اسلام - نه جهات ديگر - كشته شود حكم شهيد بر او جارى است.
س 3 - انسان، چه مرد و چه زن، كوچك يا بزرگ - ولو كافر - اگر در
راه اهداف اسلام و مسلمين كشته شود شهيد است يا نه؟ و اگر شهيد است بايد
غسلش داد يا نه؟.
ج - غسل و كفن و دفن كافر، جايز نيست و مسلمان مقتول در ميدان
جنگ كه با اذن پيغمبر صلى الله عليه وآله و سلم يا امام عليه السلام بوده غسل ندارد و
كفن نمىشود، بلكه با همان لباس بايد دفن شود و همينطور كسى كه در راه حفظ
بيضه اسلام در معركه قتال در زمان غيبت كشته شود و در غير اين صورت، واجب
است او را غسل دهند و كفن نمايند هر چند ثواب شهيد داشته باشد.
س 4 - يهود و نصارى كه اكنون موجودند مىتوان آنها را اهل كتاب
538

دانست يا نه؟.
ج - بلى كسانى كه معتقد به نبوت آن دو پيغمبر بزرگ باشند و تورات و
انجيل را كتاب خود بدانند اهل كتاب، محسوبند.
س 5 - انسان به چه صورت، كافر ذمى مىشود؟.
ج - كافر ذمى كفار اهل كتابند مثل يهود و نصارى كه تحت شرائط
مخصوصى در پناه اسلام قرار مىگيرند تا جان و مال آنها محفوظ بماند. بلى جائز
است كه به كافر غير ذمى نيز به شرحى كه در كتب مفصله فقهيه، مذكور است
پناه داد.
س 6 - كفارى كه الآن در ايران وجود دارند كافر ذمى، محسوب مىشوند
يا نه؟.
ج - ذمى بودن آنها موقوف بر احراز شرائطى است كه در كتب فقهيه
مذكور است.
س 7 - كار كردن براى اهل كتاب و غير اهل كتاب از فرق مختلفه چه
حكمى دارد؟.
ج - در اين وقت كه آتش جنگ، بين اهل كتاب و مسلمانها برقرار است
هرگونه عملى كه موجب تقويت آنها باشد جائز نيست.
س 8 - معامله با كليمى ها چه حكمى دارد؟.
ج - اگر از معامله با آنان در حال جنگ با مسلمين، نفعى عائد جند يهود
شود كه موجب تقويت آنها باشد آن معامله، حرام و باطل است.
س 9 - خوردن اموال كفار، چه حربى و چه ذمى به هر عنوان، دزدى يا
به طرق ديگر جائز است يا اين كه خورنده اموال آنها مديون است؟.
ج - اتلاف اموال كافر حربى جائز است و موجب ضمان نيست و اموال
اهل ذمه اگر به شرائط اهل ذمه عمل كنند محترم و اتلاف آن موجب ضمان است.
س 10 - اگر مسلمان، كفر بگويد و استغفار نكند آيا كافر ذمى است يا
از اقسام كفار ديگر؟.
ج - كافر ذمى نيست لكن اگر قبلا كافر بوده و بعد مسلمان شده و بعد از
539

اسلام، كفر گفته مرتد ملى است و اگر توبه كند شرعا توبه او مقبول است و اگر
مسلمانى است كه در حال انعقاد نطفه او پدر و يا مادر او مسلمان بوده مرتد فطرى
است كه شرعا سه حكم بر او مترتب است: يكى آن كه زن او بدون احتياج به طلاق
از او جدا مىشود و ديگر آن كه اموال او منتقل به ورثه مسلمان او مىشود و سوم آن كه
اجراء حد، بر او لازم است. و به هر حال اگر توبه كند توبه او قبول است.
س 11 - در مواقعى كه بين كيان و بيضه اسلام و رضايت پدر و مادر
تعارض پديد آيد وظيفه فرزندان در اين هنگام چيست؟.
ج - در صورت احتياج به دفاع از اسلام رضايت پدر و مادر در صورت
امتناع از اذن شرط نيست و دفاع از اسلام مقدم است والله العالم.
س 12 - اگر در خط مقدم جبهه فعلى ايران كسى كشته شود آيا شهيد
است و مىشود او را با لباس خودش بدون غسل و تيمم و كفن، دفن نمود يا خير؟
و مس او موجب غسل است يا نه؟.
ج - اگر مؤمن طرفدار حق، در معركه و خط مقدم جبهه كشته شود شهيد
محسوب است و احتياج به غسل و تيمم و كفن ندارد و با لباس خود دفن مىشود.
بلى اگر برهنه باشد بايد او را كفن نمايند و اگر كسى او را مس كند غسل مس
ميت بر او واجب نيست.
س 13 - اشخاص ديگرى غير از رزمنده‌ها مثل مبلغ، مداح، خطاط،
دكتر، آشپز، ميكانيك، و غيرهم كه به جبهه مىروند اگر در آنجا كشته شوند
شهيد محسوب مىشوند و احكام شهيد را دارند يا خير؟.
ج - اگر در ميدان جنگ كشته شوند حكم شهيد را دارند.
س 14 - بفرمائيد در جنگ هاى اين زمان كه از فاصله چند كيلومترى،
خمپاره يا گلوله توپ يا غير اينها مىآيد و رزمنده يا غير رزمنده كشته مىشود تا چه
حدودى ميدان جنگ محسوب است؟.
ج - تا حدودى كه در نظر عرف ميدان جنگ حساب مىشود.
س 15 - بعضى افراد مىگويند كه خداوند تمام گناهان شهيد را مىآمرزد
او را مىبخشد آيا اگر شخصى قضاء نماز و روزه داشته و مستطيع بوده و مالى كه
540

خمس يا زكات به آن تعلق مىگيرد داشته شهيد شود نماز و روزه او قضا دارد و بقيه
واجباتش را كه انجام نداده بايد براى او انجام بدهند يا خير؟.
ج - بلى بايد دين خلقى و خدائى شهيد ادا شود و قضاء حج و نماز و روزه
و سائر واجبات ساقط نمىشود.
س 16 - آوردن غنائم جنگى تا چه حد جايز است؟.
ج - غنائم جنگى از مسلمين عراقى اگر از قبيل اسلحه و آلات جنگى باشد
بايد به دولت جمهورى اسلامى تسليم شود و اگر از قبيل لباس و پول و اشياء ديگر
باشد، مجهول المالك است و اختيار آن با حاكم شرع جامع الشرائط است.
س 17 - آيا مىتوان با لباس يا ساعت يا چيز ديگرى كه متعلق به دشمن
است و در جبهه به غنيمت گرفته شده نماز خواند يا نه؟.
ج - اگر به قصد رساندن به مصرف شرعى باشد مىتواند در آن نماز بخواند و
اگر براى خود برداشته باشد، نماز در آن اشكال دارد.
541

مسائل إحصان
س 1 - هر گاه زوجه همراه زوج و در يك منزل است لكن براى زوج
تمكين نمىكند و زوج هم قدرت بر اجبار وى را ندارد اگر زوج در چنين موقعيتى
زنا كند محصن است يا خير؟ و چنانچه زوجه مذكوره زنا دهد چطور؟.
ج - مرد مذكور محصن نيست ولى زوجه مذكوره محصنه است.
س 2 - چنانچه زن، ناشزه باشد و بى اذن شوهر از خانه رفته و قهر كرده و
بر نمىگردد اگر شوهر زنا كند محصن است يا خير؟ و نيز اگر چنين زنى زنا دهد
محصنه است يا خير؟.
ج - در مورد سؤال مرد محصن نيست لكن زن مذكوره محصنه است.
س 3 - هر گاه پسر غير مكلف ازدواج كند و قبل از بلوغ با زوجه‌اش
نزديكى نمايد و پس از بلوغ قبل از نزديكى با زوجه زنا كند احصان نسبت به زوج
محقق شده است يا خير؟ و همينطور نسبت به زوجه هر گاه پس از نزديكى با شوهر
غير بالغ و قبل از اين كه شوهر به حد بلوغ برسد زنا دهد احصان تحقق يافته يا خير؟.
ج - در فرض سؤال زوج مذكور محصن نيست و زوجه مذكوره هم محصنه
نيست و همچنين اگر شوهر بالغ شده باشد و پس از بلوغ، با زوجه نزديكى نكرده و
زن زنا داده باشد محصنه نيست.
س 4 - هر گاه زوج در اثر تصادف، به حالت اغماء افتاده و مدتها است در
همين حالت به سر مىبرد اگر در اين حال زوجه زنا دهد محصنه است يا خير؟.
ج - در فرض سؤال چنانچه مدت بيهوشى طولانى باشد بعيد نيست كه زن
542

محصنه نباشد.
س 5 - زنى كه شوهرش مفقود الاثر است و مدتها است كه از وى خبرى
در دست نيست اگر زنا دهد محصنه است يا خير؟.
ج - در فرض سؤال، محصنه نيست.
س 6 - هر گاه زن عيبى دارد كه مانع از وطى نيست ولى شوهر حق فسخ
عقد دارد مثل برص اگر مرد فسخ نكند و در چنين وضعى زنا كند محصن است يا
خير؟.
ج - در فرض سؤال، مرد محصن است.
س 7 - هر گاه مردى كه زوجه دائمه دارد و تمكن از جماع هم دارد با ميته
زنا كند محصن است يا خير؟.
ج - بلى مرد مذكور محصن است.
س 8 - هر گاه شوهر زندانى باشد و در آن حال زنا كند آيا محصن است يا
خير و اگر زوجه‌اش كه آزاد است در موقعى كه شوهر زندانى است زنا دهد محصنه
است يا خير؟
ج - در فرض سؤال كه تمكن از جماع براى شوهر نيست هيچ يك از زوج
و زوجه محصن نيستند.
س 9 - هر گاه زوجه زندانى باشد و در آن حال زنا كند محصنه است يا خير
و اگر شوهرش كه آزاد است در موقعى كه زوجه زندانى است زنا كند محصن است يا خير؟.
ج - در مورد سؤال كه شوهر متمكن از جماع نيست هيچ يك از زوجين
محصن نيستند.
س 10 - هر گاه زوجه مريضه باشد و به اين جهت شوهر نتواند وطى كند و
در اين حال زوج زنا كند آيا محصن است يا خير؟.
ج - در فرض مذكور شوهر محصن نيست.
س 11 - هر گاه زوج مريض و در منزل بسترى باشد و به همين جهت نتواند
با زوجه نزديكى كند و در چنين حالى، زوجه زنا دهد آيا محصنه است يا خير؟.
543

ج - در فرض مذكور زوجه محصنه نيست.
س 12 - هر گاه شوهر عنين باشد و زوجه‌اش زنا دهد آيا محصنه است يا
خير؟.
ج - زوجه در اين فرض محصنه نيست.
س 13 - هر گاه زوجه عيبى دارد كه آن عيب مانع از وطى است و زوج
مىتواند عقد را فسخ كند لكن نمىخواهد فسخ كند اگر در چنين موقعى زوج زنا
كند محصن است يا خير؟.
ج - مرد مورد سؤال محصن نيست.
س 14 - هر گاه زوج عيبى دارد كه زن با وجود آن عيب مىتواند عقد را
فسخ كند مثل اين كه مرد مقطوع الآلة يا خصى باشد لكن نمىخواهد فسخ كند اگر
در چنين موردى زوجه زنا كند محصنه است يا خير؟.
ج - در فرض مذكور زن محصنه نيست.
س 15 - هر گاه زوج به منظور ايذاء زوجه، يا به خاطر اين كه زوجه ديگرى دارد
و يا به جهت بىعلاقگى يا كثرت اشتغالات از نزديكى با وى خوددارى مىكند اگر
در اين گونه موارد زوجه زنا دهد محصنه است يا خير؟.
ج - در فرض سؤال اگر چهار ماه بگذرد و مرد با وى نزديكى نكند و پس
از آن زنا داده باشد معلوم نيست محصنه باشد ولى قبل از گذشتن چهار ماه چنانچه
زنا دهد محصنه است.
س 16 - هر گاه زنى كه مطلقه رجعيه است و هنوز عده‌اش تمام نشده زنا
كند آيا محصنه است يا خير و همچنين شوهرى كه او را طلاق داده اگر زنا كند
محصن است يا خير؟ مخصوصا اگر بناى رجوع به زوجه‌اش را نداشته باشد.
ج - در فرض سؤال، زوج و زوجه هر دو محصن هستند.
س 17 - زنى كه مطلقه به طلاق خلع است و هنوز عده‌اش تمام نشده
چنانچه زنا كند محصنه است يا خير؟ مخصوصا اگر بناى رجوع به بذل نداشته باشد
يا اگر هم رجوع كند شوهر رجوع نكند و نيز مردى كه زن خود را طلاق خلع داده
باشد اگر زنا كند محصن است يا خير؟.
544

ج - در فرض سؤال، هيچ يك از زوج و زوجه محصن نيستند اگر چه زوجه
قبل از تمام شدن عده رجوع به بذل نموده باشد. بلى چنانچه زوج بعد از رجوع زوجه
به بذل و رجوع او به زوجه دخول نمايد بعد از دخول و تمكن از دخول بعدى محصن
است و در اين فرض زوجه نيز محصنه است.
س 18 - هر گاه زن در عده وفات شوهر زنا دهد آيا محصنه است يا خير؟.
ج - محصنه نيست.
س 19 - مردى كه زنى را به عقد انقطاعى خود در آورده هر گاه مرتكب زنا
شود آيا محصن است يا خير؟ و همچنين زنى كه به عقد انقطاعى مردى در آمده اگر
زنا كند محصنه است يا خير؟.
ج - مرد مذكور محصن نيست و زن هم معلوم نيست محصنه باشد.
س 20 - هر گاه زوج در مدت چهار ماه، زوجه دائمى خود را وطى نكند
اگر پس از چهار ماه، زوجه زنا دهد محصنه است يا خير؟.
ج - در فرض سؤال محصنه نيست.
س 21 - هر گاه زوج به سفر رود و در سفر زنا كند در حالى كه زوجه در وطن
است آيا محصن است يا خير، مخصوصا اگر براى همين منظور به سفر رفته باشد و آيا
سفر به قدر مسافت شرعى با كمتر از آن فرق دارد يا خير؟.
ج - در فرض سؤال محصن نيست مگر اين كه براى انجام زنا مسافرت نموده
باشد كه در اين صورت محصن است و در سفر، مسافت شرعى شرط نيست و صدق
سفر عرفى كفايت مىكند.
س 22 - هر گاه زنى كه شوهرش به سفر رفته زنا دهد آيا محصنه است يا
خير؟.
ج - محصنه نيست.
س 23 - مردى كه زنش مجنونه شده اگر زنا كند محصن است يا خير؟ و
نيز زنى كه شوهرش مجنون شده اگر زنا دهد محصنه است يا خير؟.
ج - در مورد سؤال چنانچه مجنون و مجنونه در امر زناشوئى متعارف هستند
يعنى تمكن از مقاربت غدوا و رواحا حاصل است حكم إحصان مترتب است و الا
545

نه.
س 24 - هر گاه زوجه مريضه است و مرضش مسرى است و بدين جهت
شوهر نمىخواهد با او نزديكى كند اگر در چنين حالى شوهر زنا كند محصن است
يا خير؟.
ج - در فرض سؤال، شوهر محصن نيست.
س 25 - وطى زوجه دائمه كه شرط تحقق إحصان است اگر در حال جنون
زوج يا زوجه باشد آيا موجب إحصان مىشود يا خير؟.
ج - در فرض سؤال، هيچ يك محصن نيستند على الاحوط.
مسائل نذر
س 26 - گوسفندى نذرى مخصوص قربانى روز عيد قربان است، چونكه زياد
چاق شده است و نمىتواند گردش نمايد، ناراحت است، آيا ممكن است فروخت
به جبهه داد، و يا تبديل كرد؟.
ج - اگر نذر شرعى باشد تا آنجا كه ممكن است بايد نگهدارى شود،
هر وقت در معرض تلف شد تبديلش نمايند، و اگر نذر شرعى نباشد مختارند هر نحو
عمل كنند.
س 27 - شخصى نذر نموده (با شرائط معتبره) كه گوسفندى قربانى كند
پس از انعقاد نذر و قبل از وفاء به آن مادر او نيز نذر مىكند كه يك هزار تومان به نذر
فرزندم (قيمت آن گوسفند) كمك مىكنم آيا اگر در وقت وفاء به نذر هزار تومان از
مادر بگيرد و بقيه را خود بپردازد به هر دو نذر وفا شده يا نه؟.
ج - اگر به اين نحو نذر كند كه يك هزار تومان به پسر خود بدهد كه او به
نذر خود عمل نمايد اشكال ندارد ولى اگر به اين صورت باشد كه شريك نذر پسر
گردد صحيح نيست.
س 28 - كسى كه يك رأس گوسفند معينى را نذر كرده كه در روز
معينى ذبح نموده و به مردم ناهار بدهد، حال مىبيند آن گوسفند لاغر است، آيا
مىتواند با گوسفند چاق عوض كند و گوسفند چاق را ذبح كند يا نه؟.
ج - نمى تواند عوض كند.
546

س 29 - كسانى كه اطعام (برنج و روغن) نذر دارند و با كمبود آن مواجهند
وظيفه‌شان چيست؟.
ج - اگر قدرت دارند گرانتر بخرند و به نذر خود عمل كنند، و اگر قدرت
ندارند احتياط آنست كه هر چه مى توانند بدهند.
س 30 - شخصى نذر ذبح گوسفند نر نموده و گوسفند را با اطمينان به نر
بودن ذبح مىنمايد، ولى پس از ذبح معلوم مىشود كه ماده است وظيفه‌اش
چيست؟.
ج - در صورتى كه نذر بنحو شرعى به نحوى كه در رساله‌هاى عمليه مرقوم
است، صيغه‌اش خوانده شده بايد طبق آن عمل شود و گوسفند ماده مجزى نيست
مگر اين كه گوسفند مشخص و معينى را به تصور اين كه نر است مورد نذر قرار داده باشد
و پس از ذبح كشف خلاف شود كه در اين صورت مجزى است.
س 31 - نذوراتى كه براى امام زاده مىدهند و اوقاف در آنجا نظر ندارد
مىتوانند مؤمنين براى فقراء مصرف كنند يا خير؟.
ج - در صورتى كه بطور صحيح نذر كرده باشند به مصرف امامزاده و خادم
آن برسانند.
س 32 - آيا مىتوان نذورات امامزاده‌ها را براى جبهه پرداخت نمود؟.
ج - نذورات امامزاده را در غير تعميرات و خدمه امامزاده جائز نيست
صرف نمايند.
547

مسائل ربا
س 33 - 1 - در ممالك غير اسلامى كه معاملات و اقتصاد، و بازرگانى
وابسته به بانكها است، در حال ريختن پول به اين بانكها طبق قوانين بانكى بايد
به صاحب پول بهره بدهند، حال كسى كه پولش را بدون معامله بهره، در بانك
بخواباند، و بگويد كه من پولم را مىگذارم سه ماه در اين بانك بماند، در حالى كه
صاحب پول مىداند كه در آخر اين سه ماه، بهره پولش را كه طبق قوانين بانكى
تعيين شده است به او مىدهند، آيا در حالى كه معامله بهره، نكرده است گرفتن بهره
معين شده جايز مىباشد يا نه؟ 2 - در ممالك غير اسلامى كه معاملات بازرگانى
وابسته به بانكها مىباشد، هر گاه به كسى وام دهند، طبق قوانين بانكى، از وام گيرنده،
بهره مىگيرند آيا وام گرفتن، از اين بانكها جايز است يا نه؟
ج - 1 و 2 - اگر مقصود از ممالك غير اسلامى ممالكى باشد، كه ساكنين
آنها كفارند، گرفتن ربا هم از بانكهاى آنها عيبى ندارد، و اگر مقصود ممالكى
است كه اهالى آنها مسلمانند ولى حكومتهاى آنها ملتزم به احكام اسلام نيستند،
گرفتن سود از بانكهاى آنها ربا و حرام است ولى اگر پول به قصد محفوظ ماندن در
آن بانكها گذاشته شود، و قصد معامله ربائى نداشته باشد و خود بانك مبلغى زيادتر
بدهد ظاهرا خالى از اشكال است، و پرداخت ربا مطلقا به مسلمان و كافر حرام
است.
س 34 - در توضيح المسائل فرموده‌ايد مسلمان مىتواند از كافرى كه در
پناه اسلام نيست ربا بگيرد و همينطور پدر و فرزند و زن و شوهر مىتوانند از يكديگر
548

ربا بگيرند بفرمائيد آيا اين حكم مخصوص به رباى معاملى است يا اعم از معاملى
و قرضى و ديگر اين كه مادر و فرزند هم مىتوانند از يكديگر ربا بگيرند يا خير؟.
ج - حكم مذكور اعم است و مادر و فرزند نمىتوانند از يكديگر ربا
بگيرند.
مسائل وصيت
س 35 - هر گاه مجروح در جنگ، وصيت كرده باشد كه اگر جنازه من
پيدا نشد لباس من تشييع شود آيا بايد عمل شود يا خير؟.
ج - اين وصيت واجب العمل نيست بلكه تشييع لباس تنها، خالى از
اشكال نيست.
س 36 - هر گاه كسى وصيت نمايد كه تا صغار، بزرگ شوند حق آمد و
رفت و مهمانى از مال من داشته باشند چه صورت دارد؟.
ج - در صورتى كه تصرفات مورد وصيت زائد بر ثلث نباشد اشكال ندارد.
س 37 - شخصى مدتى قبل از وفاتش وصيت كرده آنچه زينت آلات زنانه
و طلاجات و پارچه دوخته و ندوخته در منزل دارم مال زوجه‌ام باشد ولى بعد از
وصيت هم مقدارى طلا خريده است اكنون كه وفات كرده عيال او حق طلاى
موقع وصيت را دارد يا موقع مرگ؟.
ج - در فرض سؤال، مورد وصيت همان زينت آلات و پارچه‌هاى حال
وصيت است و آنچه بعد، تهيه شده مشمول وصيت نيست. بلى اگر آنها را به زوجه
هبه نموده و تحويل هم داده، از راه هبه مالك مىگردد و در نزاع موضوعى مرافعه
شرعيه لازم است.
س 38 - دو نفر مورد اعتماد نزد شخصى هستند، و آن شخص يكى از آنها
را وصى خود قرار مىدهد آيا در اين صورت وصيت تحقق پيدا كرده و شرعا نافذ
است يا خير؟.
ج - چنانچه يكى از دو نفر را معينا وصى قرار داده اصل وصيت صحيح و
نافذ است هر چند غير از وصى شخص ديگرى هم حاضر نباشد اما در مقام اثبات،
شهادت مدعى وصايت، مثبت وصيت نمىباشد و اثبات وصيت به ولايت، محتاج به دو
549

نفر شاهد است. بلى اگر مورد وصيت، مال باشد با شهادت يك شاهد و ضم يمين
مدعى، ثابت مىشود.
تصرف در مال غير
س 39 - پشت ديوار همسايه كه با اجازه‌اش سفيد و يا سيمان كارى
مىگردد، به اندازه همان سفيد و سيمانكارى مىتوان ميخ كوبى و يا ساير تصرفات
كرد يا خير؟.
ج - اگر ديوار همسايه را براى او سيمانكارى يا سفيد كرده كوبيدن ميخ
بدون اذن او جايز نيست.
س 40 - اگر كسى كارخانه پارچه بافى يا كفش سازى را غصب كند و از
خود مواد اوليه تهيه نموده و با استفاده از كارخانه غصبى كفش و يا پارچه توليد
نمايد، آيا خريد اين كفش و پارچه جايز است؟ و در صورتى كه شك داشته باشيم
كه مواد اوليه مال غاصب است يا مغصوب منه در حالى كه احتمال بدهيم مال
غاصب است و يقين به غصب مواد نداشته باشيم چطور؟.
ج - خريد و فروش كفش و پارچه در صورتى كه علم به غصب مواد اوليه
نداريد مانع ندارد.
س 41 - اگر مرد منحرفى روى پول و ما يملك انسان دست گذارده و تا
مبلغى نگيرد دست برنمىدارد آيا دادن آن مبلغ به او مشمول رشوه يا عنوان محرم
ديگر نيست؟
ج - اشكال ندارد ولى بر گيرنده حرام است والله العالم.
س 42 - اگر شخصى كتاب رفيقش را بدون اجازه بردارد و از روى آن
فتوكپى نمايد آيا آن رفيق مىتواند اوراق فتوكپى را از وى بگيرد يا خير؟.
ج - بدون رضايت صاحب كتاب حق ندارد فتوكپى بردارد و اين، تصرف
غاصبانه و حرام است ولى صاحب كتاب هم نمىتواند اوراق فتوكپى شده را از او
بگيرد مگر اين كه او را راضى نمايد.
550

مسائل أطعمه و أشربه
س 43 - معروف است كه مىگويند تخم گوسفند براى جلوگيرى از بول
مفيد است، اكنون آيا خوردن آن جهت رفع مرض، جائز است يا نه؟.
ج - تخم گوسفند، حرام است و مداواى با حرام، وقتى جائز مىشود كه
طبيب حاذق موثق بگويد: دوا منحصر به اين است.
س 44 - شير زن از اجزاء غير مأكول است كه خوردن آن حرام باشد يا
نه؟.
ج - احوط ترك خوردن آن است ولى نماز با آن اشكال ندارد.
س 45 - شربتى كه در داروخانه‌ها بنام شراب طبى با تجويز دكتر،
مصرف مىشود جائز است يا نه؟.
ج - اگر مست كننده باشد يا مخلوط به آن باشد حرام است.
مسائل ارث
س 46 - كتابى كه از مرده باقى مانده (مفاتيح الجنان) اگر كسى ديگر،
غير از ورثه، آن را بردارد تكليف او چيست آيا بايد پول كتاب را به فقير بپردازد و
البته كتاب، قديمى است و قيمت آن زمان با حال تفاوت دارد.
ج - بايد خود مفاتيح را در صورت وجود، به ورثه متوفى بدهد و چنانچه
ورثه راضى به پول آن شوند قيمت يوم الاداء را بدهد.
س 47 - اگر كسى با زنى زنا كرد و نطفه منعقد شد و بعد از دو سه ماه با او
ازدواج كرد آيا آن بچه از آن مرد ارث مىبرد يا نه؟.
ج - ولد الزنا از زانى و زانيه ارث نمىبرد و همچنين زانى و زانيه از ولد الزنا ارث
نمىبرند مگر اين كه شبهه‌اى در بين باشد كه شرعا قابل لحوق به پدر و مادر يا يكى
از آنها باشد.
چند سؤال و جواب درباره احكام و حقوق زن و شوهر
س 48 - يك خانمى كه در طول چندين سال، در خانه شوهر زندگى
551

كرده و در طول اين مدت، در خانه شوهر چندين جفت قالى بافته و پولش را شوهر
بر مىداشته آيا حالا اين خانم مىتواند از شوهرش پولهاى قاليهاى قبلى را بگيرد يا
نه؟ و آيا شوهر در قبال اين پولها مسئوليتى دارد يا نه؟.
ج - اگر قاليهاى بافته شده را به شوهر خود بخشيده كه دوستانه با هم
زندگى كنند حق رجوع ندارد ولى اگر نبخشيده فعلا حق مطالبه اجرت معمولى را
دارد اگر سرمايه از خود زن نباشد والله العالم.
س 49 - اگر زن بگويد من در صورتى كار خانه را انجام مىدهم كه
اجازه داشته باشم مثلا مسجد يا خانه فاميل و جاهاى مشروع بروم و مرد قبول كند
كفايت مىكند يا خير؟.
ج - اشكال ندارد.
س 50 - زنى است كه با وجود هشت فرزند و مردن دو فرزند ديگر از
بچه‌دار شدن خوددارى مىكند. آيا شوهر مىتواند بالاجبار او را وادار به بچه دار شدن
بكند يا نه؟.
ج - زن حق ندارد امتناع نمايد و اگر كارى كند كه نطفه مرد در خارج
بريزد، ديه نطفه، بر زن واجب مىشود والله العالم.
س 51 - اگر كسى قبل از عقد با زن شرط كند كه حق همخوابى و نفقه
نداشته باشد و زن هم قبول كند، آيا زن حق مضاجعت و نفقه دارد؟.
ج - اگر عقد دائم باشد شرط باطل است و اگر إنقطاعى باشد مانعى
ندارد.
س 52 - در جلد دوم مجمع المسائل بين مسأله 393 و مسأله 397 به ظاهر
اختلاف است علت را بيان فرمائيد.
ج - بين دو مسأله مورد سؤال إختلافى نيست چون اولى موقت به مدت
مجهول است و باطل و دومى اصلا ذكر مدت نشده كه مبدل به عقد دائم مىشود.
س 53 - آيا بر زن لازم است كه اگر از اموال شخصى خودش خواست
إنفاق كند از شوهر اجازه بگيرد يا خير؟.
ج - صدقات و انفاقات مندوبه زن اگر به غير ارحام باشد بايد به اذن
552

شوهر باشد و اگر به ارحام و اقارب باشد احتياج به اذن شوهر ندارد.
محارم و غير محارم
س 54 - شخصى زنى را پنجاه ساله صيغه محرميت خواند و بعد از اجراء
صيغه و قبل از دخول خواست با دختر او به مسافرت برود، نوه دخترى آن زن را
به ولايت پدرش 24 ساعته صيغه محرميت خواند آيا اكنون براى آن شخص جايز است
كه مباشرت يعنى دخول با آن زن كه پنجاه ساله صيغه خوانده بكند يا نه؟.
ج - در فرض مذكور عقد دختر دختر زن باطل است و مانند جمع بين
اختين است يعنى تا وقتى كه زن در حباله نكاح او است نمىتواند نوه او را براى خود
عقد كند بنابر اين مباشرت با زن مذكور اشكال ندارد و بعد از مباشرت با وى دختر
آن زن و دختر دخترش به او محرم است.
س 55 - ازدواج انسان با زن شوهر مادرش، صحيح است يا خير؟.
ج - مانعى ندارد.
س 56 - زن پدر زن به داماد محرم است يا خير؟.
ج - اگر زن پدر زن، مادر زن انسان نباشد به او محرم نيست.
مسائل طلاق
س 57 - كسى كه زوجه‌اش مدت يك سال است از او غائب شده، و
مىتواند از حالش اطلاع بگيرد، آيا بدون تفحص حال زوجه‌اش مىتواند طلاق
بدهد يا نه؟.
ج - در فرض سؤال اگر زوجه مدخول بها است، در صورت امكان ولو
به وكيل كردن ديگرى بر استخبار از حال زوجه، بدون فحص، طلاق، صحيح نيست و
در صورت عدم تمكن، فحص لازم نيست و مىتواند زوجه را طلاق بدهد.
س 58 - زنى مطلقه شده است و هنگام طلاق بايد عدلين حضور داشته
باشند و ما شك داريم كه آيا اين دو نفر عادل بوده‌اند يا نه؟ آيا مىتوان با آن زن
ازدواج كرد يا خير؟.
ج - در صورتى كه به نظر زوجين عادل بوده‌اند و علم به خلاف نباشد ازدواج بعد
553

از عده مانعى ندارد.
س 59 - زنى مطلقه شده است و ما نمىدانيم كه آيا شوهر آن زن به طلاق
راضى بوده است يا نه آيا تحقيق از آن زن لازم است يا خير؟ و بر فرض آن كه
تحقيق لازم باشد اگر آن زن بگويد شوهر به طلاق راضى بوده است آيا قول آن زن
قبول است يا خير؟.
ج - قبول است.
س 60 - ولى بچه نا بالغ مىتواند زن او را طلاق دهد يا خير؟ و اگر عقد
انقطاعى باشد چطور؟.
ج - ولى پسر نا بالغ نمىتواند زوجه او را طلاق دهد ولى مدت عقد
انقطاعى را چنانچه به مصلحت صغير باشد مىتواند ببخشد.
س 61 - شخصى زنش را طلاق خلعى داده، در بين عده، زوج و زوجه
به مهمانى رفته‌اند، و در آنجا اطاق اينها را جدا نموده، و اينها هم عمل مجامعت
انجام داده‌اند، آيا اين كاشف از رجوع است يا نه؟ مخفى نماند باز از مهمانى
برگشته‌اند و جداى از هم زندگى نموده و زن شوهر كرده است، و الآن در خانه
شوهر دوم است وظيفه آنها چيست؟.
ج - در صورتى كه زن به مال مبذول خود، رجوع ننموده اين عمل در حكم
زنا است و حرام و ازدواج زن، بعد از تمام شدن عده با ديگرى صحيح است.
س 62 - هر گاه زوج همسر خود را كه حيض مىبيند با اجتماع شرائط
طلاق دهد، پس از طلاق، در ايام عده، زن يك بار و يا دو بار حائض شود و قبل از
تمام شدن عده به سن يأس برسد بفرمائيد آيا تكميل عده لازم است يا خير؟.
ج - در فرض سؤال بايد عده را تكميل كند.
س 63 - در مورد طلاق كه بايد در طهر واقع شود بفرمائيد آيا بايد زن غسل
هم كرده باشد يا اين كه پاك شدن از حيض كافى است؟.
ج - غسل لازم نيست و همين كه پاك شد طلاق صحيح است.
554

مسائل وقف
س 64 - در مورد متولى كه توليت دو موقوفه يا بيشتر را عهده دار است آيا
مىتواند: 1 - از مازاد در آمد يك موقوفه (با فرض اين كه نيت واقف را برابر جعل
وى انجام داده) براى عمران موقوفه ديگر كه تحت توليت خود او است و رو به خرابى
است يا نياز به تعمير دارد بعنوان وام مصرف نموده و بعدا از محل در آمد موقوفه
بازسازى شده وام را تأديه نمايد؟ 2 - به فرض صحت اين كار آيا مىتواند علاوه بر
اصل اين وام، تحت عنوان استحباب كه در اداء قرض الحسنه منظور شده رقمى هم
افزون بر آن از محل در آمد موقوفه دوم به موقوفه اول باز پس دهد؟.
ج - قرض دادن در آمد موقوفه جائز نيست و در آمد هر موقوفه بايد به مصرف
معين از طرف واقف برسد و جواب سؤال دوم از اين جواب معلوم مىشود.
س 65 - دو نفر از مستأجرين موقوفات آستانه مقدسه با تنظيم سند رسمى
شماره.. دفتر... قم متعهد شده‌اند كه هر مقدار اعيانى، در مورد اجاره خود
احداث كرده يا بنمايند، متعلق به موقوفه بوده و به اعيانىهاى احداثى حقى و
ادعائى نداشته و نداريم و ضمن عقد خارج لازمى نيز وكالت بلا عزل داده‌اند كه
صيغه وقف آن را اجراء و قبض و اقباض شود اينك، محل، به هزينه مستأجران تجديد
ساختمان شده آيا موقوفه مىتواند اجاره محل را اعم از عرصه و اعيان از مستأجران
دريافت نمايد يا خير؟.
ج - صحت اين نحو وكالت مورد اشكال است، در فرض سؤال چنانچه
متولى بعد از انجام ساختمان جديد از آنها وكالت بگيرد و ساختمان را وقف نمايد و
قبض و اقباض انجام شود وقف تمام و متولى حق دارد اجاره عرصه و اعيان را از
مستأجر بگيرد.
س 66 - اشجار موقوفه‌اى است كه بايد شبهاى جمعه يا غير آن مثلا،
عوائد آن صرف اطعام مؤمنين شود لكن بواسطه خشكسالى و نبود آب قطع شده
بفرمائيد اگر در جاى آن اشجار، اشجار ديگرى غرس شود حكم وقف را دارد يا
خير؟ و اگر از جاى آنها درخت روئيد چطور؟.
555

ج - اگر زمين وقف نشده باشد هر گاه مالك در محل درخت وقفى، درخت
جديدى بنشاند وقف نيست ولى جوانه‌هاى درخت وقفى محكوم به وقف است.
س 67 - توابع ملك وقف را كه عند العرف از حود آن ملك است ولى
زمين موات است اگر كسى احياء نمود ملك وقف است يا ملك احياء كننده و
فرضا اگر متولى وقف گفت شما آن را احياء كنيد نصف از شما و نصف مال من
صحيح است يا خير؟.
ج - توابع زمين وقفى به اندازه ما يحتاج آن از زمين موات در حكم وقف
است و كسى حق ندارد آن را براى خود يا ديگرى احياء كند و متولى شرعى حق
واگذارى مورد وقف را به ديگرى ندارد.
س 68 - اگر شخصى مالى را به ديگرى صلح كند و شرط نمايد كه بعد
از من آن را جهت امور خيريه وقف كن چه صورت دارد؟.
ج - اشكالى ندارد.
چند سؤال و جواب درباره نفقه
س 69 - المعروف بين الفقهاء إنه (لا تجب النفقة على غير العمودين من
الأخوة والأعمام والأخوال ذكورا وإناثا وأولادهم) فإذا وجد عشرة فقراء من أولاد
الأعمام والأخوال مع وجود خمسين من أرحامهم من غير الفقراء، فما هو التكليف
الشرعي؟.
ج - نفقة العمودين واجب عيني ونفقة غيرهما إن كانوا فقراء واجب كفائي
به مقدار يتوقف حفظ نفوسهم عليه فلو قام أحد من المسلمين بها سقط عن الباقين.
س 70 - إذا كان الإنفاق على شباب صحيح الجسم عاطل من العمودين،
موجبا لزيادة الكسل فهل يجب ذلك، و ما هو المقدار الواجب الذى يمنع من الأثر
السييء للتكاسل وماذا لو كان الفقير تاركا للصلوة، أو متجاهرا بالفسق، أو متخفيا
به؟.
ج - مقدارها سد جوعه وهو واجب عند الضرورة و لكن إذا كان ترك
الإنفاق يدفعه إلى تحصيل النفقة وإقامة الصلاة وعدم التجاهر بالفسق وجب تركه
وإيكاله إلى نفسه.
556

س 71 - شوهرم شانزده سال قبل مرا با چند بچه خرد سال، از خانه بيرون
كرده و عيال ديگرى اختيار نموده و در مدت مذكوره، رابطه زن و شوهرى به كلى قطع
گرديده و حتى نفقه فرزندان خود را نداده آيا چنين پدرى نسبت به فرزندان مزبور
حق شرعى دارد يا خير؟ و آيا از فرزندانش كه نسبت به آنها وظيفه‌اى انجام نداده
ارث مىبرد يا نه؟.
ج - از قضيه شخصيه اطلاع ندارم، بطور كلى پدر بايد نفقه فرزندان محتاج
خود را بدهد و با ندادن نفقه، ولايت او بر صغار اولاد خود ساقط نمىشود و تا صغير
هستند ولايت پدر بر آنها باقى است و از فرزندان خود ارث مىبرد.
چند سؤال و جواب در خصوص امامزادگان عظام
س 72 - آستانه‌هاى سنگى و اختراعى كه در روستاها بنام اولاد ائمه اطهار
عليهم السلام احياء كرده‌اند، و در هيچ تاريخى در كتابهاى علماء بزرگ ديده نشده
كه آنها صحيح باشد و ضمنا بعضى از مردم روستا مىروند همين سنگها را زيارت
مىكنند و آنها را مىبوسند آيا اين بدعت نيست؟.
ج - قبورى كه در روستاها مورد اقبال و توجه مؤمنين قرار مىگيرد، اگر قبور
مؤمنين و صلحاء و سادات و ذرارى رسول اكرم صلى الله عليه وآله و سلم باشد
زيارت آنها مستحب است و چه بسا خداوند متعال دعاء نزد قبور آنها را مستجاب
بفرمايد و اجتماع نزد آن قبور، تعظيم شعائر و احياء سنن اسلامى است و بدعت و
تشريع نيست و يك يك از شعائر دينى را به اسم تشريع و بدعت نبايد از بين برد،
و هيچ كس سنگها را زيارت نمىكند، بلكه، همان امامزاده‌اى را كه فكر مىكنند،
قبرش آنجا است زيارت مىكنند و سنگها را از جهت علاقه به صاحب قبر مىبوسند
و سخنان مذكور در سؤال از افتراءات وهابيه است كه براى ضربه زدن به شيعه
رائج كرده‌اند و متأسفانه در افراد بى اطلاع اثر گذاشته در صورتى كه خود ائمه
عليهم السلام قبور اجدادشان را مىبوسيدند خداوند مؤمنين را از شر شيطان حفظ
فرمايد.
س 73 - آيا مىتوان امامزاده‌هائى را كه داراى تاريخ و مشخصات نيستند،
و فقط در ميان مردم مشهور به امامزاده هستند مرمت كرد، و تكليف نذوراتى كه
557

مردم جهت اين گونه امامزاده‌ها مىنمايد چيست؟.
ج - در فرض سؤال مرمت آن اشكال ندارد و نذورات آن را به مصرف تعمير و
خدمه آن برسانند.
س 74 - تا چه حدى مىتوان قبورى را كه در حرم و صحن امامزادگان
هستند، جهت ايجاد نمازخانه و محوطه زيارتگاه و جهت محل رفت و آمد زائرين
برداشت و مسطح نمود؟.
ج - مسطح نمودن قبور با رضايت اولياء ميت، مانعى ندارد، و بدون
رضايت اولياء، تصرف در مصالح و اعيانى كه صورت قبر دارد جائز نيست.
س 75 - خادمين بقاع متبركه و امامزادگان تا چه حد حق استفاده از
نذورات و كمكهاى مردم را جهت امور زندگى خود دارند؟.
ج - اگر متولى شرعى دارد، بايد حقوق، با نظر متولى باشد و الا با حاكم
شرعى است.
عزادارى
س 76 - مدتى است كه منحرفين از ولايت اهل بيت، عليهم السلام و
طرفداران اسلام منهاى روحانيت بر عليه عزادارى حضرت سيد الشهداء عليه السلام
به تبليغ پرداخته و عزاداران حسينى را آزار مىدهند. با توجه به اهميت عزادارى و
مجالس سوگوارى بعنوان پشتوانه اسلام و انقلاب اسلامى، نظر حضرتعالى را براى
رفع شبهات مخالفين و بيدارى نسل جوان درباره اين موضوع خواهانيم.
ج - به اين سخنان نا آگاهانه يا مغرضانه ترتيب اثر ندهيد و دست توسل از
دامان حضرت سيد الشهداء ارواحنا لتراب مشهده 4 الفداء بر نداريد و شعار
آگاهى بخش و حركت آفرين اقامه عزادارى و سوگوارى براى آن حضرت را هر چه
باشكوه تر برقرار نمائيد اميد است همگان از بركات آن بهره مند و از قيام و نهضت
حسينى درس فداكارى و از خود گذشتگى در راه دين و حفظ احكام الهى و اعلاء
كلمة الله و محكوم كردن ظلم و استبداد و استكبار بياموزند سلام الله على مولانا أبى
عبد الله الحسين و على اولاده و أصحابه الكرام و رحمة الله و بركاته.
558

س 77 - وضع تعزيه خوانى، شبيه سازى، نوحه خوانى بر منبر را براى بنده
روشن فرمائيد و نظر اسلام را راجع به اين موضوعات توضيح دهيد.
ج - روضه خوانى بر منبر كه عبارت است از تعليم احكام و مسائل و بيان
مواعظ و نصائح و امر به معروف و نهى از منكر و ذكر مصائب اهل بيت
عليهم السلام، راجح و موجب ثواب است و همچنين نوحه خوانى و سينه زنى اگر
مشتمل بر ارتكاب معصيت نباشد اشكال ندارد و اما تعزيه خوانى اگر مشتمل بر
استعمال آلات موسيقى از قبيل طبل و صنج و شيپور نباشد و غنا و دروغ نخوانند و
مرد لباس مختص به زن نپوشد اشكال ندارد و لكن بهتر آن است كه تبديل به مجلس
روضه نمايند تا علاوه بر ثواب عزادارى از بيان احكام و مواعظ آن بزرگواران نيز
بهره‌مند شوند.
مسائل متفرقه
س 78 - بعضى از اعضاء هيئت امناى حسينيه‌ها از همكارى با نهضت
سواد آموزى خوددارى نموده حسينيه را در اختيار نمىگذارند به اين عذر كه مادرها
بچه دارند و حسينيه نجس مىشود آيا اين عذر قبول است؟ ولو فرض آيا تنجيس
حسينيه حرام است؟ خصوصا كه قصد اين است كه اگر نجس شد فورا تطهير
نمايند.
ج - مدرسه كردن حسينيه جائز نيست چون اين عمل بر خلاف نظر واقف
است و الوقوف على حسب ما يوقفها اهلها والله العالم.
س 79 - در زيارت عاشورا صد مرتبه سلام و صد مرتبه لعن را مىشود
در غير محل زيارت مثلا در بين راه گفت يا خير؟.
ج - در صورت فرصت مستحب است در يك مجلس باشد ولى شرط كمال
است نه صحت.
س 80 - بانيان مجالس روضه خوانى بايد بر چه مبنائى دستمزد آقايان
مبلغين و وعاظ را بپردازند آيا بايد قبلا مقاطعه نمود يا نه؟.
ج - وعظ و ارشاد و تعليم و تربيت و آموزگارى و استادى و تدريس، چون
در اسلام، فضيلت بسيار دارد و از مشاغل مقدسه و از شئون مهم انبياء و اولياء
سلام الله عليهم اجمعين مىباشد غالبا مسلمانان، براى كسب ثواب و تقرب به درگاه
559

الهى انجام مىدادند و اجر مادى، در آن، ملاحظه نمىشد و كسانى كه اين
مشاغل و امثال آن مانند طبابت را عهده‌دار مىشدند آن را با اجر مادى، معاوضه
نمىكردند هر چند از بيت المال، مخارج آنها تأمين مىشد و گاهى خود مردم،
خدمت مناسبى مىكردند ولى معامله اين اعمال مقدس با پول، در نظر نبود و از اين
جهت، موجب قوت تأثير كلام و مواعظ مىشد مع ذلك گرفتن مزد در برابر ذكر
مصائب حضرت پيغمبر اكرم صلى الله عليه وآله و سلم و ائمه اطهار، صلوات الله
عليهم اجمعين و بيان مواعظ و نصائح و تعيين قبلى اشكال ندارد بلى اگر گرفتن
وجه، در برابر بيان احكام واجبه و ارشاد به اصول دين و عقائد باشد جائز نيست و
بانيان مجالس، در انتخاب هر واعظ و ناطقى كه بيانات و تبليغاتش مورد اعتماد
باشد مختارند.
س 81 - شخصى زنى را به مدت يك ماه و به اجرت يكصد تومان به عقد غير
دائمى خود در آورده و بعد از پانزده روز مدت را بخشيده و بعد از ده روز ديگر زن
مذكوره را به عقد دائمى خود در آورده و روى جهاتى، قبل از دخول، وى را طلاق داده،
شخص ديگرى اين زن را قبل از انقضاء عده عقد كرده و به او گفته تو عده ندارى،
بفرمائيد آيا ازدواج زن با شخص دوم، صحيح بوده يا خير؟.
ج - اگر بعد از عقد متعه و قبل از هبه مدت، دخول واقع نشده و زوج او را
براى خود عقد دائمى نموده و بعد از اين عقد، بدون دخول او را طلاق داده، زن عده
نداشته و ازدواجش با شخص دوم صحيح است ولى اگر بعد از عقد متعه، زوج
دخول كرده و بعد مدت را بخشيده و مجددا او را به عقد دائم خود در آورده و قبل از
دخول طلاق داده و زن قبل از تمام شدن عده متعه، با ديگرى ازدواج نموده، با فرض
دخول، ازدواج دوم او باطل است و بر مرد دوم حرام مؤبد مىشود و فورا بايد از هم
جدا شوند.
س 82 - اگر يك مرد با زنى زنا كند، آيا برادر زانى مىتواند با آن زن
ازدواج كند؟.
ج - ازدواج برادر زانى با مزنى بها مانعى ندارد.
س 83 - اگر مردى با زنى زنا كند، آيا پسر آن مرد مىتواند با مزنى بها
560

ازدواج بكند؟.
ج - ازدواج جائز نيست.
س 84 - اگر يك مرد زنى را از راه لذت ببوسد، پسر آن مرد مىتواند با
آن زن ازدواج بكند يا خير؟.
ج - در فرض سؤال اقوى جواز است.
س 85 - اگر پسر نا بالغى با زن شوهردار يا زنى كه در عده طلاق يا وفات
است و طى در دبر يا قبل كند حكمش با بالغ فر ق مىكند يا خير؟.
ج - در فرض سؤال، فرقى بين بالغ و نا بالغ در اين جهت نيست.
س 86 - زنى بعد از يازده ماه از طلاق گرفتن بچه دار مىشود بفرمائيد بچه
به شوهر ملحق است يا خير؟.
ج - در صورتى كه در اين مدت با ديگرى ازدواج نكرده و وطى به شبهه نيز
نشده باشد فرزند ملحق به طلاق دهنده است كه زوج او باشد.
س 87 - در دهات معمول است در ازدواج دختران، پدر زوجه از زوج
مبلغى شير بها مىگيرد. و در عوض مرسوم حتمى است كه قريب همان مبلغ يا
زيادتر يا كمتر به اسم جهيزيه به دختر مىدهند و يقين است كه اگر پدر زوجه، اين
شير بها را نگيرد يك ريال هم از خودش نخواهد داد و حتى در اول قرارداد
مىگويد من از خود چيزى ندارم كه به تو بدهم بايد پول بدهى تا من هم جهيزيه بدهم
آيا اين جهيزيه مال دختر است يا پسر؟.
ج - در فرض سؤال ظاهر اين است كه چون پدر دختر پول گرفته كه
جهيزيه بدهد جهيزيه مال دختر است.
س 88 - مثلا زيد دختر عمرو را خواستگارى كرده و عمرو هم اجابت
نموده و پولى بعنوان شير بها از زيد گرفته و عقد نكاح هم جارى شده ولى بعد از
اين مقدمات زيد را از نزديك شدن به دختر مانع گرديده و عروسى را امروز و فردا
كرده و بالاخره پدر دختر به زيد گفته كه دختر از خانه مفقود شده بفرمائيد آيا زيد
حق مطالبه پولى كه بعنوان شير بها داده دارد يا خير؟.
ج - اگر پدر دختر پول را بعنوان تحصيل رضايت دختر خود گرفته و عقد
561

ازدواج جارى شده باشد پسر حق پس گرفتن آن را ندارد.
س 89 - براى جلوگيرى از شدت شهوت چه بايد كرد و در اين صورت آيا
استمناء جائز است يا نه؟.
ج - روزه گرفتن و در صرف غذا افراط نكردن و ترك خوردن بعض
غذاهاى مقوى، غريزه جنسى را تضعيف مىكند و از شدت آن مىكاهد. ولى
استمناء به هر نحو باشد حرام است و بهترين راه براى اين كه غريزه جنسى سبب
آلودگى به حرام نشود ازدواج - دائم يا موقت - است كه ثواب بسيار هم دارد.
س 90 - ما دو جوان هستيم كه بين 17 تا 19 سال سن داريم و به عللى
از ازدواج، محروميم و دچار وسوسه شيطان هستيم چون نيروى ايمانى ما ضعيف
است و از وعاظ و گويندگان شنيده‌ايم كه فكر گناه هم دل را سياه مىكند ولى ما
چاره نداريم اكنون بفرمائيد كه با اين محروميت از ازدواج و با اين وسوسه شيطانى،
چه وظيفه‌اى داريم و راه نجات ما از گناه و سيه دلى و ضلالت چيست؟.
ج - خداوند متعال براى شما و امثال شما وسيله ازدواج و عمل به سنت
حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله و سلم را فراهم سازد، و مسلمانان را از شر تقليد
كفار و برنامه‌هاى غلطى كه موجب منع و تحديد ازدواج است نجات دهد اما در
حال فعلى كه داريد، شما ثواب مجاهدين با نفس اماره را مىبريد و هر چه ميل
نفس بيشتر شود و مقاومت شما در برابر آن، سخت تر و پايدارتر باشد، اجر جهاد،
بيشتر مىبريد بلكه اين يكى از موارد جهاد اكبر است كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه
وآله و سلم به جمعى از اصحاب كه از سريه (جنگ) بازگشته بودند فرمود: (مرحبا بقوم
قضوا الجهاد الأصغر وبقي عليهم الجهاد الأكبر) 1. خود را به خداوند متعال سپرده و از
شر شيطان، به درگاهش پناه ببريد.
س 91 - هل أن لبس (الچادر) الزامي ام - يجوز للمرئة الستر بواسطة
الألبسة الأخرى كال‍ (روپوش)؟.
ج - الچادر يمنع عن ظهور مفاتن البدن وإثارة الفتنه والتهييج و غير
الچادر إن كان يمنع عن ذلك فلا بأس به ومع ذلك فالاليق بالمرأة
المسلمة وحشمتها هو الچادر أو العبائة.
562

س 92 - اگر توسط شخص محرمى، از مجالس زنانه كه بدون حجاب
مىباشند، عكس گرفته شود، و ظهور و چاپ آن توسط نامحرمى انجام گيرد چگونه
است؟ و نيز بفرمائيد رقصيدن زن در عروسى و مجالس مولوديه زنانه با زدن سينى و
امثال آن يا براى شوهر خود و همچنين رقصيدن مرد در مجالس مردانه و همچنين
كف زدن چه صورت دارد؟.
ج - در مورد سؤال اول چنانچه موجب هتك باشد جايز نيست و عكس
گرفتن توسط نامحرم مطلقا جايز نيست و راجع به سؤال دوم، موارد مذكوره از
مصاديق لغو است و جايز نيست مگر براى زن و شوهر جهت يكديگر بطور خصوصى.
س 93 - شخصى مقدارى از جنگل را كه جزء انفال بوده از كسى
خريدارى نموده و بعد به شخص سومى داده كه احداث باغ چاى كند بالمناصفه در
حالى كه شخص سوم اين مسأله را نمىدانسته كه انفال، مال همه شيعيان است و
امام عليه السلام فرموده: ابحنا لشيعتنا، حال تكليف چيست؟.
ج - در فرض مسأله، اگر احيا كننده به قصد تملك خود، احياء كرده و آباد
نموده ملك خود او است و اگر به قصد دو نفر احياء كرده شريك مىباشند و در نزاع
موضوعى، مرافعه شرعيه لازم است.
س 94 - شاگردان مدارسى كه بچه‌ها هستند مىآيند مغازه‌ها، كاغذ،
قلم، پاكت، شكلات، و بستنى، و تخم آفتاب گردان و نحو آنها مىخرند براى
خودشان، آيا معامله با آنها جايز است يا خير؟.
ج - معامله با غير بالغ جائز نيست و باطل است مگر آن كه از طرف ولى
شرعى او وكيل شده باشيد، كه معامله در واقع بين دو بالغ باشد و خود ولى اجازه
داده باشد جنس را بدست صغير بدهيد و پول را از دست او بگيريد.
س 95 - اينجانب از راه بيكارى و ناچارى و به علت اين كه كار سنگين
نمىتوانم بكنم، دست به سيگار فروشى زده كه آن هم سيگار خارجى يعنى سيگار
وينستون مىباشد، از شهرستان مىخرم و به شهرستان ديگرى مىبرم، يك لقمه نان
براى زن و بچه‌ام تهيه كنم، آيا اين كسب از نظر شرع اسلام براى من مباح است يا
خير؟.
563

ج - نظر به اين كه دولت اسلامى از قاچاق فروشى نهى كرده شما بايد
قاچاق فروشى نكنيد و از مقررات دولت متابعت نمائيد.
س 96 - در همه جا صحبت از اين است كه چرا كفار و كسانى كه با دين
سر و كار ندارند و آلوده به حرامند از امور دنيائى و مادى و سلامتى بدن برخوردارند
ولى افراد مؤمن و پرهيزكار از اين جهات ناراحتند؟.
ج - اين مطلب كليت ندارد و شهرت بى اساس است زيرا كه اگر
آمارگيرى دقيق و نسبت سنجى كامل شود پى به غلط بودن اين شهرت خواهيد برد
علاوه بر اين كه اگر خداوند متعال به بعضى از آنها رفاه و آسايش داده فقط دنياى
بى ارزش است كه اولياء خدا به آن اعتنائى ندارند و اگر دنياى بى ارزش را به
مؤمنين نداده آخرت دائم و با ارزش را داده است.
س 97 - در مورد شخصى كه بهائى است و خود را مسلمان، معرفى نموده
و مردم را منحرف مىكند چه بايد كرد؟.
ج - لازم است مردم را متوجه نمود كه شخص مزبور را بشناسند و مردم
ساده لوح فريب او را نخورند و از دين، منحرف نشوند.
س 98 - مقاطعه كارى، كارى را از زيد كه مقاطعه كار دست اول است،
اجاره مىكند كه به اتمام برساند و چهار در صد از كل اجرت كار را به مقاطعه كار
اول بپردازد، بعد از اتمام كار، مقاطعه كار اول كه زيد است مىگويد، من، براى
پيشرفت اين كار، مبلغى به رئيس اداره پرداخته‌ام، شما كه مقاطعه كار دوم هستيد
بايد بيش از چهار در صد منظور داريد تا جبران شود، آيا چنين حقى را دارد يا خير؟
و ديگر اين كه رئيس اداره، كه بگفته مقاطعه كار اول، براى پيشرفت كار مبلغى پول
از وى گرفته، از مقاطعه كار دوم طلبكار است، آيا مقاطعه كار دوم مىتواند به اندازه
طلبى كه از مقاطعه كار اول دارد به رئيس اداره نپردازد و بعنوان تقاص محسوب
دارد يا خير؟.
ج - آنچه را كه مقاطعه كار اول، به رئيس پرداخته، در صورتى كه حين
مقاطعه، شرط نكرده باشد نمىتواند از مقاطعه كار دوم بگيرد و مقاطعه كار دوم هم
نمىتواند طلب رئيس اداره را بعنوان تقاص نپردازد و اما نسبت به اصل مسأله،
564

چنانچه مقاطعه كار اول، در مورد كارى كه اجاره كرده عملى انجام نداده باشد،
اجاره دادن آن به دوم، به كمتر از مال الاجاره‌اى كه خود با صاحب كار، قرارداد
نموده صحيح نيست.
س 99 - اينجانب به درب مغازه‌اى رفتم يك عدد گلاب پاش در مغازه بود
كه در معرض فروش بود تا به آن دست زدم كه بررسى نمايم افتاد و شكست، كاسب
اظهار مىدارد كه اين گلاب پاش نزد من براى فروش امانت بوده حالا بايد قيمت
آن را كه 600 تومان است بپردازى آيا چنين حقى را دارد؟.
ج - در فرض سؤال شخصى كه آن را شكسته ضامن است و بايد قيمت آن را
بپردازد.
س 100 - شخصى براى همسر خود انگشتر طلا مىخرد، بعنوان
اندازه گيرى در دست مىكند، آن مقدار دست كردن حرمت دارد يا نه؟.
ج - در مورد سؤال، آن مقدار عيبى ندارد.
س 101 - ما هو مصداق الدخول في الدنيا الذي إذا فعله العالم ينبغي أن
لا يؤمن على دين العباد؟.
ج - كل ما يوجب تقديم الدنيا على الآخرة بحيث ينجر إلى ترك الواجب
و فعل المحرم الموجب لخلاف العدالة.
س 102 - كسى كه در جائى خانه ساخته، در حالى كه در جوار خانه او
كسان ديگرى هم خانه دارند، مدعى شده كه چراگاه مال من و مورد
استفاده من است، شما حق نداريد آيا چنين ادعائى حق و بجا است يا خير؟.
ج - در صورتى كه ملك شخصى كسى نباشد، و بيابان باشد نمىتواند مانع
از انتفاع ديگران از اهالى محل بشود.
س 103 - چراگاه و محل تهيه آذوقه بلده معينه تا چه مقدار است،
مشخص فرمائيد مثلا چراگاه بلده قم تا چه اندازه مىتواند باشد كه بقيه قسمتها و
نواحى، مورد استفاده بلاد و قراء ديگر قرار گيرد.
ج - در فرض سؤال، حريم به مقدار رفع احتياج محل است به نظر عرف، از
چراگاه و غير آن از ما يحتاج اهالى محل و در ما زاد بر احتياج خود محل، اهالى
روستاى همسايه مىتوانند منتفع شوند.
565

س 104 - فرموده‌اند از جمله عيوب مجوزه فسخ عقد نكاح براى زن اين
است كه زن بعد از عقد بفهمد كه بيضه‌هاى شوهرش را قبل از عقد كشيده يا
كوبيده‌اند حال بفرمائيد چنانچه زوجه بعد از عقد بفهمد كه زوج او اصلا داراى
بيضه نمىباشد آيا در اين مورد هم زوجه اختيار فسخ دارد يا خير؟.
ج - بلى در اين مورد نيز زوجه اختيار فسخ دارد.
س 105 - يكى از قوانينى كه از زمان رژيم منحوس طاغوت در
دانشگاه ها اجرا مىشود اين است كه مدت معينى جهت اتمام تحصيلات دانشگاهى
در نظر گرفته شده مثلا براى دوره ليسانس حد اكثر شش سال تعيين شده كه
چنانچه دانشجو پس از شش سال موفق بأخذ مدرك نشد اخراج مىگردد، بفرمائيد
كه با توجه به حديث شريف نبوى اطلبوا العلم من المهد إلى اللحد آيا طبق شرع
مقدس اسلام جايز است كسى را مجبور به اتمام يك دوره تحصيلى در يك مدت
معين بنمايند؟ و اگر كسى قهرا و اجبارا به علت ناراحتىهاى خانوادگى و بيمارى
گواهى شده بوسيله پزشك نتواند خود را با مدت زمان تعيين شده تطبيق دهد و
علاقمند به فرا گيرى علم و دانش نيز مىباشد، آيا شرعا جايز است به حكم قانون
مذكور از دانشگاه اخراج و از تحصيل علم و دانش محروم شود؟.
ج - اين قرار داد براى محصلين، مربوط به متصديان امور دانشگاه است، و
منافاتى با حديث شريف ندارد، و رعايت مقررات عرفيه براى حفظ نظم در امور، و
عدم تضييع حقوق ديگران، خوبست و دانشجو مىتواند در محل ديگر تحصيل كند.
س 106 - شخصى يك زمين مورد نزاع دارد و مىداند كه اگر رشوه ندهد
به حق خود نمىرسد آيا مىتواند رشوه بدهد؟.
ج - در صورتى كه انقاذ حق از غاصب موقوف بر دادن وجه باشد مىتواند
بدهد ولى آن وجه بر گيرنده حرام است.
س 107 - عده‌اى از مردم به منظور بر طرف شدن گرفتاريها يا مثلا پيدا شدن
گمشده و مانند اينها به دعا نويس مراجعه مىكنند و از وى تقاضاى دعا يا فال يا
سحر مىكنند و او هم خبرهائى مىدهد كه گاهى درست از آب در مىآيد آيا
مشروع است يا خير؟.
566

ج - نوشتن دعاهاى مأثوره براى بر طرف شدن گرفتاريها مانع ندارد ولى
توسل به فال و سحر و خبر دادن از خفاياى امور اشخاص كه راضى به افشاى آن
نيستند جايز نيست.
س 108 - با توجه به اين كه صيادان، تور خود را به مدت چهار ساعت در آب
مىاندازند و ماهى صيد شده پس از بيرون آوردن مرده مىباشد آيا حلال است يا
خير؟.
ج - اگر معلوم باشد كه زنده به تور افتاده و در تور مرده حلال است و اگر
مرده در تور افتاده باشد حرام است.
س 109 - شخصى در منزل خود بقتل رسيده، مقتول داراى سه فرزند صغير
و پدر و مادر و چند برادر و خواهر مىباشد، در ارتباط با اين قتل، برادر زن مقتول،
بعنوان متهم دستگير مىشود، دلائل كافى از جمله، اقرار و شهادت دو مرد عادل و
علم قاضى، براى اثبات اتهام وجود ندارد و براى اثبات جرم كار به قسامه مىكشد،
پدر مقتول كه ولى دم صغار مىباشد از اداء سوگند خوددارى و سوگند را به متهم
احاله مىنمايد و متهم بلا فاصله، آمادگى خود را براى اداء سوگند بر بى گناهى خود
اعلام مىكند، همسر مقتول نيز از متهم هيچ گونه شكايتى نداشته و ندارد، در اين
بين مادر مقتول فوت مىكند، در زمان حيات او شكايتى عليه متهم نشده و از او
سؤال نشده كه آيا خواهان قصاص مىباشد يا ديه يا عفو، اكنون سؤال اين است با
وصف فوق كه پدر مقتول (ولى صغار) قسم را به متهم احاله داده، آيا متهم بايد بر
بى گناهى خود قسم ياد نمايد يا اين كه پس از فوت مادر مقتول، حق قسم به وراث او
كه برادران و خواهران مقتول مىباشند منتقل مىشود و با وصف فوق آيا برادران
مقتول مىتوانند با اتيان سوگند متهم را قصاص نمايند يا خير؟.
ج - جواز رد سوگند از جانب ولى صغار مقتول، به متهم به قتل محل
اشكال است، صغار بعد از آن كه كبير شدند خود مىتوانند اقامه دعوى عليه متهم
نمايند و بايد براى حفظ حق صغار در صورتى كه كبار قصاص نكرده باشند، متهم
بقتل تا بلوغ آنها حبس شود يا ترتيبى دهند كه حق صغار حفظ شود و اما ورثه مادر
مقتول چنانچه صغير نباشند مىتوانند ادعا نمايند و حاكم شرع جامع الشرائط طبق
567

دستور قسامه عمل مىنمايد و در صورتى كه ورثه قسم ياد كردند يا قسامه را به متهم
به قتل رد كردند و او امتناع از قسامه نمود در صورتى در قتل عمد مىتوانند قصاص
كننده زائد بر سهم خود از ديه مقتول را تأمين نمايند كه اگر سائر ورثه صغار
هستند براى آنها حفظ شود چنانچه عفو نكردند به آنها به شرط قسامه پرداخت شود
و الا به ورثه شخصى كه قصاص شده پرداخت گردد و اگر كبير باشند و در قسامه
شركت كرده باشند و خواهان ديه باشند به آنها پرداخت مىشود و اگر عفو كرده يا
اصلا ادعائى نكرده باشند به مقدار سهم آنها از ديه به خود متهم كه قصاص مىشود
پرداخته مىشود.
س 110 - شخصى در حين منازعه، شخصى را مضروب مىنمايد، ضارب
در حال فرار، شخص ثالثى را مشاهده مىكند كه شاهد قضيه است به او قسم
مىدهد كه راجع به اين پيش آمد به كسى چيزى نگويد، بعد از دو روز شخص
مضروب از دنيا مىرود، اگر پاى شخص بى گناهى به ميان كشيده شود آيا سكوت
كسى كه قسم خورده درست است يا مىتواند قسم خود را بشكند و اگر نشكند آيا
گناه نيست؟.
ج - در فرض سؤال اگر شخص، خود را براى اطلاع از قضيه معرفى كند و
حاكم از او بخواهد آنچه را مىداند شهادت بدهد شهادت مانع ندارد و قسم بر ترك
شهادت اثرى ندارد بخصوص اگر شهادت موجب نجات بى گناهى باشد.
س 111 - آيا پدر و مادر بعنوان تربيت مىتوانند به پسران و دختران
خود امر كنند كه پا شو منزل را جاروب كن و لباسها را بشوى و برو نان بخر و
خلاصه بدون مزد آنها را وادار به كار كنند.
ج - مانع ندارد.
س 112 - پولى در مجلس تقريبا عمومى جمع آورى گرديده و نام فقير هم
برده نشده و فقط بطور كلى اعلام شده كه جهت شخص فقيرى مقدارى پول لازم
است و صاحبان پول هم بطور وضوح معلوم نيستند ولى از شاهد حال برمىآيد كه
صاحبان پول رضايت دارند كه به فقير ديگر داده شود الحال هر طور كه حضرتعالى
اجازه فرمائيد عمل شود چون فقير منظور فوت نموده و چنانچه شخص متوفى وارث
568

ضعيفى از نظر مالى داشته باشد مىتوان به وارث داد يا خير؟.
ج - وجه مذكور، از شخص متوفى بعنوان ارث به ورثه‌اش نمىرسد و بايد
به فقير داده شود چه از ورثه باشد چه از غير آنها.
س 113 - مبلغى بعنوان صدقه جهت شخص فقيرى جمع آورى شده بعد
معلوم شده كه فقير قبل از جمع آورى پول فوت كرده، آيا مىشود وجه جمع آورى
شده را خرج بنائى مسجدى كه احتياج دارد نمود يا خير؟.
ج - با رضايت صاحبان پول مانعى ندارد.
س 114 - آيا صرف نگهدارى و نه استعمال اشيائى از قبيل پاسور
(ورق بازى)، فيلم غير مجاز، ويدئو، شيشه محتوى مشروب الكلى، در منازل
شخصى، فعل حرام محسوب و مرتكب قابل تعزير و كيفر دنيوى مىباشد يا اين كه
موارد مذكوره تعزير ندارد؟.
ج - از بين بردن آلات قمار و چيزى كه منفعت معتد به آن منحصر به حرام
باشد واجب است و ترك آن معصيت كبيره است و كيفر آن تعزير است و بستگى
به نظر حاكم شرع جامع الشرائط دارد.
س 115 - حاكم شرع يا كسى كه از طرف او اجازه دارد چنانچه براى
صغيرى قيم معين كند آيا لازم است اموال صغير را بررسى نمايد و صورت بردارى
كند و عده‌اى را بر آن گواه بگيرد يا لازم نيست؟.
ج - اگر در معرض تضييع باشد لازم است در چند نسخه صورت بردارى
نمايد و نزد اشخاص امين بگذارد تا از حيف و ميل محفوظ بماند.
س 116 - شخصى زمينى را به ديگرى تمليك نموده كه در آن كارخانه
برق تأسيس شود البته بلا عوض و كارخانه برق احداث شده، النهايه، با آمدن برق
سراسرى، موضوع كارخانه منتفى و جمع آورى شده آيا شخص واگذار كننده حق
رجوع به زمين فوق را دارد يا زمين ملك شخص دوم است؟.
ج - در فرض سؤال، تمليك كننده زمين حق رجوع به آن ندارد.
س 117 - آيا امكان دارد كه پيغمبران خدا از پدر و مادر كافر و مشرك
بوجود آيند يا نه و آيا صحيح است كه حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله و سلم بت پرست بوده و
569

براى بت قربانى مىكرده و چنانچه موحد بوده طبق چه قانون و شريعتى عمل
مىنموده؟.
ج - پدر و مادر انبياء، موحد و خدا پرست بوده‌اند و در هيچ زمانى حضرت
رسول اكرم صلى الله عليه وآله و سلم بت پرست نبوده و براى بت، قربانى نكرده و خدا پرست و موحد
بوده و در اين كه پيش از بعثت، به چه شريعتى عمل مىنموده اگر چه بين شيعه و
سنى اختلافى است ليكن حق، همان است كه مرحوم مجلسى قدس سره فرموده كه
به طريق وحى و الهام خداوند، به شريعت و تكليف خود عمل مىكرده و اين مطلب،
از آيات و اخبار استفاده مىشود.
س 118 - در منتهى الآمال در فضيلت زيارت امام هشتم (ع) نقل كرده
كه حضرت صادق (ع) فرمود: هر كس امام رضا (ع) را زيارت كند و به حق او عارف باشد
حق تعالى عطا كند به او مزد آنان كه پيش از فتح مكه در راه خدا جان دادند
اكنون توصيح بفرمائيد كه عارف به حق آن حضرت چه كسى است؟.
ج - كسى است كه معرفت داشته باشد كه آن حضرت، امام است و عمل
به فرمايشات او واجب است.
س 119 - در همين كتاب نقل كرده كه حضرت امام رضا (ع) فرموده زود
باشد كه كشته شوم... و مدفون شوم پهلوى هارون الرشيد و بگرداند خدا تربت مرا
محل تردد شيعيان و دوستان، بفرمائيد كه شيعيان و دوستان چه كسانى هستند؟.
ج - شيعيان كسانى هستند كه عقيده به امامت ائمه اطهار سلام الله عليهم
اجمعين داشته و در كردار و گفتار خود پيرو آن بزرگواران، باشند.
س 120 - تناسخ روح درست است يا نه؟.
ج - باطل است.
س 121 - آيا قرآن وسيله كسى نوشته شده يا اين كه نوشته بوده در فرض
اول وسيله چه كسى نوشته شده است؟.
ج - توسط نويسندگان وحى كه در رأس آنان حضرت أمير المؤمنين على
عليه السلام بوده نوشته شده است.
س 122 - آيا حضرت على عليه السلام به مكتب رفته يا اين كه علم الهى
570

داشته است؟.
ج - آن حضرت به مكتب نرفته‌اند و علوم ايشان به افاضه و الهام الهى بوده
و از خدمت حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله و سلم نيز مستفيض بوده‌اند، ولى استفاضه و استفاده
ايشان مانند ساير اصحاب بنحو عادى نبوده است.
مسأله 123 - تحصيل اعتقاد به اصول دين و مبانى اسلام بر هر مسلمان،
واجب است.
571

" مسائلى كه اخيرا در رابطه با زلزله زدگان سؤال شده "
س 1 - در صورت كثرت نفرات و عدم امكان غسل از حيث اضطرار و ضيق وقت
چه بايد كرد؟
ج - اگر تأخير موجب تعفن و هتك ميت باشد تيمم كافى است.
س 2 - در صورتى كه اجزاء اموات به نحوى است كه معلوم نيست واجب الغسل است
يا نه تكليف چيست؟
ج - غسل واجب نيست.
س 3 - در صورتى كه بعض از اعضاء رئيسيه بدن مفقود شده تعجيل در تجهيز با
شرائط موجود لازم است يا نه؟
ج - اعضاء موجود را تغسيل و تكفين و دفن نمايند.
س 4 - در صورت عدم امكان تطهير بدن، جهت تيمم چه بايد كرد؟
ج - بدون تطهير تيمم دهند و در صورت امكان، عين نجس را از محل تيمم زائل
نمايند.
س 5 - در صورتى كه پارچه براى كفن پيدا نشود تكليف چيست؟
ج - اگر ميت از مال خودش كفن نداشته باشد، كفن، بر غير، واجب نيست،
با پوشاندن عورت او را دفن نمايند.
572

س 6 - در صورتى كه پارچه باشد ولى مجهول المالك است كفن نمودن با آن چه
صورت دارد؟
ج - كفن كردن با پارچه مجهول المالك جايز نيست.
س 7 - انجام فريضه نماز ميت بر اموات مختلف چه صورت دارد؟
ج - مىتوانند يك نماز بخوانند و نسبت به ضمير مذكر و مؤنث مختارند يعنى به
اعتبار جنازه جايز است ضمير مؤنث ذكر شود و به اعتبار شخص، ضمير مذكر.
س 8 - دفن ميت بدون اجازه ولى، در چنين موقعيتى چه صورت دارد؟
ج - در صورتى كه دسترسى به ولى ميت نباشد اذن او ساقط است.
س 9 - محل دفن، اگر ملكيتش مجهول است تكليف چيست؟
ج - بايد ميت را در زمين غير غصبى دفن كنند.
س 10 - اگر معلوم نباشد كه عضوى مربوط به زن است يا مرد تكليف چيست؟
ج - در صورت اشتمال آن قطعه بر استخوان، يك مرتبه زن و يك مرتبه مرد، آن
قطعه را از زير لباس غسل دهند.
س 11 - در گورهاى دسته جمعى تفكيك زن و مرد در صورت عدم امكان لازم است
يا نه؟
ج - تفكيك لازم نيست بلى در صورت امكان، احوط و اولى آنست كه حائلى بين
زن و مرد قرار داده شود.
س 12 - در صورتى كه آب نبود و مواضع تيمم هم از بين رفته باشد تكليف چيست؟
ج - اگر تأخير در غسل بقيه اعضاء، موجب تعفن و هتك باشد، بدون غسل و تيمم
دفن كنند.
573

س 13 - اگر افرادى را با لباس و بدون مراسم، دفن نموده‌اند تكليف چيست؟
ج - اگر بدن متعفن نشده بطورى كه نبش، موجب هتك شود بايد نبش كنند و مراسم
را انجام دهند و اگر متعفن شده بطورى كه نبش موجب هتك است تغسيل و تكفين
لازم نيست.
س 14 - اگر بخشى از بدن قابل تشخيص نيست جهت انجام مراسم، وظيفه
چيست؟
ج - مورد سؤال كاملا روشن نيست اگر منظور اين است كه تنها همان عضو،
بدست آمده و بقيه بدن موجود نيست چنانچه مشتمل بر استخوان باشد بايد غسل
دهند و در صورت شك، غسل واجب نيست و همچنين اگر شك دارند كه مشتمل بر
سينه است يا نه نماز واجب نيست.
س 15 - اسكان و تصرف و نماز در منازل و مغازه‌هاى مردم كه صاحبان آنها معلوم
نيست چه حكمى دارد؟
ج - براى افرادى كه جهت امداد به منطقه مىروند، به مقدار رفع نياز، مانعى ندارد.
س 16 - استفاده از اموال مجهول (خوراكى، پوشاك، حيوانات) در مواقع ضرورى
براى افراد نيازمند چه حكمى دارد؟
ج - اجناس را به فقير غير سيد بدهند و سايرين مهمان شخص فقير باشند.
س 17 - در صورتى كه افراد، زير آوار مانده‌اند و اطمينان به موت آنها مىباشد و
خارج كردن آنها احتمال متلاشى شدن عضو را دارد - آيا خارج كردن آنها براى انجام
مراسم واجب است يا نه؟
ج - با احتمال حيات، لازم است سعى كنند به نحوى عمل نمايند كه موجب موت
شخص، نشود و با علم به موت، در صورتى كه خارج كردن جسد، صحيحا ممكن نباشد،
بيرون آوردن لازم نيست
574